Historia powstania

Pierwowzorem filmowego Muchtara był autentyczny pies milicyjny imieniem "Sułtan", który służył w leningradzkiej milicji w latach 40. XX wieku. Przez trzynaście lat swojej służby brał udział w blisko tysiącu milicyjnych akcji i przyczynił się do ujęcia ponad setki przestępców, przetrwał blokadę Leningradu. Gdy padł na początku lat 50., z rozkazu szefa wydziału śledczego, jego truchło poddano taksydermii i wyeksponowano w muzeum kryminalistyki w Leningradzie. Tam, w 1959 roku, wypatrzył go pisarz Izrail Metter^[2].

Postać filmowego przewodnika "Muchtara" porucznika Głazyczewa również jest autentyczna – był nim major Piotr Buszmin, przewodnik "Sułtana". Po śmierci psa regularnie odwiedzał on swojego czworonożnego przyjaciela w muzeum kryminalistyki, nawet będąc już na emeryturze. To właśnie od niego Metter usłyszał historię psa, która zainspirowała go do napisania opowiadania, na podstawie którego powstał później scenariusz do filmu^[2].

Milicyjna "emerytura" "Muchtara" oraz jego wcześniejsze zranienie podczas akcji ukazane w filmie, w rzeczywistości nie miały miejsca. Pies odszedł ze służby na skutek starości i związanej z nią ślepoty. Wprawdzie gwarantowano mu godziwe warunki w schronisku, jednak za zgodą przełożonych, "dożywocie" zapewnił mu jego milicyjny opiekun (Buszmin) na swój własny koszt. Pies padł w mieszkaniu Buszmina kilka miesięcy po wycofaniu ze służby^[2].

Realizacja

Filmowego "Muchtara" zagrały cztery, podobne do siebie psy. Spowodowane to było kilkoma czynnikami – rozciągłością akcji filmu (scenariusz przewidywał pokazanie służby Muchtara w ciągu kilku lat) oraz potrzebą posiadania dublera. Dwaj z psich aktorów o imionach "Ural" i "Bajkał" ("Muchtar" właściwy i dubler) dostarczone zostały na plan przez MSW ZSRR. Trzeci, bezimienny, kilkumiesięczny pies ("Muchtar" w początkowym okresie służby) został pozyskany przez Mosfilm z ogłoszenia i otrzymał na planie imię swojego filmowego bohatera^[3]. Czwarty owczarek, obdarzony imieniem słynnego flamandzkiego malarza – "Dyck" – trafił na plan filmowy zupełnie przypadkowo. Podczas kręcenia scen zimowych (pościg za groźnym przestępcą Frołowem) okazało się, że psy odgrywające rolę "Muchtara" płoszą się na skutek użycia na planie głośnej dmuchawy skonstruowanej w oparciu o silnik samolotowy mającej wytwarzać efekt wietrznej śnieżycy. Twórcy filmu przypomnieli sobie wtedy list od pewnego inżyniera miłośnika psów z Kijowa, który na wieść o ekranizacji dopiero co przeczytanego opowiadania Mettera, przesłał do Mosfilmu własną propozycję scenariusza oraz, jako właściciel psa rasy owczarek niemiecki, ofertę wykorzystania jego pupila w filmie. Inżyniera wraz z psem szybko ściągnięto na plan i okazało się, że jego "Dyck" nie tylko nie boi się hałasu olbrzymiej dmuchawy, ale na tyle sprawnie wykonuje komendy swojego opiekuna, że w rezultacie okazał się najbardziej uzdolnionym psim aktorem z całej czwórki swoich czworonożnych pobratymców^[4][5].

Odtwórca głównej roli męskiej Jurij Nikulin (por. Głazyczew), jak później wspominał w swojej autobiografii, zanim przystąpił do udziału w zdjęciach wielokrotnie uczestniczył w milicyjnych akcjach z wykorzystaniem psów. Specyfiki pracy milicyjnego przewodnika uczył go doświadczony specjalista kpt. Siergiej Poduszkin – konsultant filmu. Pod jego nadzorem Nikulin przebrany w milicyjny mundur (aby psy zachowywały się tak jak w realnych warunkach) kilka godzin dziennie spędzał w ośrodku tresury, karmiąc je, opiekując się nimi i tresując^[6].

Zdjęcia do filmu rozpoczęto zimą 1964 i jako pierwsze zaczęto kręcić ostatnie sceny, które rozgrywają się w śnieżnej scenerii. Za plenery posłużyły okolice podmoskiewskiego miasta Kaszyra. Sceny letnie kręcono pod Rostowem, głównie w Rostowskiej Szkole Kryminalno-Śledczej Tresury Psów^[3].

Odbiór widzów

Film miał swoją premierę w marcu 1965 roku i szybko zyskał szeroką popularność (obejrzało go w kinach radzieckich prawie 30 milionów widzów^[7]). Imię "Muchtar" stało się powszechnie nadawanym przezwiskiem psom w całym ZSRR, otrzymał je m.in. pies piosenkarki Edyty Piechy^[8] oraz wiele psów milicyjnych^[9].

W 2002 roku film otrzymał nagrodę na MFF "Złoty Kieł" – jedynym na świecie festiwalu filmowym przyznającym nagrody zwierzętom i występującym z nimi aktorom, zwanym "Oskarem dla zwierząt"^[10][11].

Kontynuacja

Czterdzieści lat po premierze film doczekał się swojej kontynuacji. Jest nim emitowany od 2004 roku na kanale NTV serial TV pt. "Возвращение Мухтара" (Powrót Muchtara), który obecnie (listopad 2016) liczy już 894 odcinków. W telewizyjnym serialu można odnaleźć wiele nawiązań do kinowego pierwowzoru^[12].