Marek kucmerka
Ilustracja
Plansza z dzieła Wilhelma Thomé Flora von Deutschland, 1885
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Rodzaj

marek

Gatunek

marek kucmerka

Nazwa systematyczna
Sium sisarum L.
Sp. Pl. 1: 251. 1753[3][4][5]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6]

Marek kucmerka[7][8] (Sium sisarum L.) – gatunek byliny należący do rodziny selerowatych. W Polsce rzadko uprawiany jako warzywo[9], archeofit[10][7].

Rozmieszczenie geograficzne

W wąskim ujęciu taksonomicznym w stanie dzikim nie występuje[11][12], a wyróżniany w takim ujęciu pokrewny gatunek, Sium sisaroideum (w innych uznawany za tożsamy[13][3]), występuje we wschodniej części Obszaru Śródziemnomorskiego oraz w Obszarze Irano-Turańskim[12], również w północnej Afryce[14]. Rośnie też jako introdukowany we Francji i Niemczech[13].

Morfologia

Nasiona marka kucmerki
Pokrój
Bylina mierząca 40–100 cm wysokości[15][11].
Łodyga
Łodyga pusta w środku[14]; rozgałęziona w górnej części[15].
Liście
Liście łodygowe, złożone, nieparzystopierzaste[16][17], ciemnozielone, połyskujące[4], od 3 do 11 listków różnych kształtów (od owalnych po lancetowate) i rozmiarów, o długości od 2,5 do 8 cm, o szerokości od 3 do 10 mm[16].
Kwiaty
Płaskie baldachy złożone[15][4] składające się z 5–6 baldaszków po 10–12 drobnych (o średnicy około 2 mm[16]) wonnych białych kwiatów[14][16], obupłciowych, samopylnych, zapylanych także przez owady[11].
Owoce
Rozłupnie żebrowane o długości 3 mm, rozłupki zakrzywione[16].
Korzeń
Korzeń w uprawie osiąga długość około 15–20 cm, koncentryczne[15], cylindryczne połączone ze sobą bulwy o grubości około 10 mm, wewnątrz białe[15] lub szarobiałe, częściowo zdrewniałe[15][4][18].
Gatunki podobne
Zbliżonym gatunkiem jest wykazujący działanie trujące marek szerokolistny[19][20].

Biologia

Cechy fitochemiczne

Roślina zawiera m.in.: luteolinę, kemferol, kwercetynę, izokwercytrynę, skopoletynę[21].

Rozwój

Roślina wieloletnia, liście pojawiają się w marcu, kwiaty w lipcu, nasiona dojrzewają we wrześniu[11].

Genetyka

20–22 chromosomy w sporoficie, 11 w gametoficie[22].

Systematyka i zmienność

Wywodzi się z prawdopodobnie z dzikiego gatunku Sium sisaroideum[12] (rośliny z różnych populacji tych gatunków tworzą wspólny klad z nierozstrzygniętą relacją, przedstawioną jako politomia[23], a według niektórych baz taksonomicznych taksony te uznawane są w istocie za jeden gatunek[3]) lub Sium lancifolium (Bieb.) Thell, który pozbawiony jest bulw[24]. Gatunek uprawny jest niekiedy określany jako Sium sisarum sisarum[11].

Pochodzenie

Roślina pochodzi ze wschodniej Azji[16][4]. Według Linneusza[25] i Edwarda Lewisa Sturtevanta (1842–1898) pochodzi z Chin[24]. Pojawiła się w Europie około X wieku[10].

Nazewnictwo

Pierwsza nazwa polska, krucmorka, pojawiła się w 1389 roku[26]. Możliwe, że temat słowotwórczy –morka wywodzi się z niemieckiego Mehre (pol. marchew)[27], a słowo pochodzi z niemieckiej nazwy Kritzelmore[28]. Inne historyczne warianty nazw polskich marka kucmerki to: korzenie cukrowe[29], kucmerka, kucmorka, kucmerka swoyska, marek cukrowy korzeń, cruczmorka, slodiczka[30].

Ekologia

Pokrewny lub tożsamy (synonimiczny) dziki gatunek Sium sisaroideum występuje na terenach podmokłych[14][24], wzdłuż rzek, potoków źródeł, w paśmie reglowym[13].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski
Sproszkowany korzeń[31].
Działanie
Przypisuje się mu wzmaganie apetytu[32], redukcję dolegliwości trawiennych[31], wspieranie działania wątroby, pomoc na hemoroidy[14].

Roślina jadalna

Walory kulinarne

Roślina uprawiana dla lekkostrawnych[33], słodkich w smaku[4] mączystych bulw[11] bogatych w węglowodany[18][34] i białko[33]. Smak surowej bulwy jest zbliżony do marchwi czy pasternaku, lekko orzechowy[13][11]. Warzywo polecane dla dzieci i dla osób ze schorzeniami przewodu pokarmowego[33]. W Turcji spożywa się także części nadziemne[35].

Sposoby przyrządzania

Zalecane jest usunięcie zdrewniałego, niejadalnego trzonu korzenia[15][4]. Bulwy można spożywać na surowo lub po ugotowaniu (np. w mleku[18]), duszeniu[4], pieczeniu, smażeniu[18][33], np. jako dodatek do zup[11] lub purée[33]. Prażone bulwy były używane jako surogat kawy[11]. Wywar z korzeni był w XVIII wieku poddawany fermentacji z wykorzystaniem drożdży w celu uzyskania napoju alkoholowego[18].

Znaczenie w kuchniach świata

Marek kucmerka był wykorzystywany jako warzywo w Niemczech[32] i Anglii w XVI wieku[36]. W Polsce korzenie marka kucmerki były jadane co najmniej od czasów Jagiellonów, np. jako danie postne[15], podawano je np. z ryżem i rodzynkami[27]. Roślina ta była wówczas bardziej lubiana w polskiej kuchni niż marchew[37]. Jako warzywo była popularna w Polsce co najmniej do końca XVII wieku[37].

Uprawa

Marek kucmerka na grafice z francuskiej pracy Les plantes potagères, 1904 r.
Historia uprawy

Do Europy trafił około X wieku[38], choć niektóre źródła uznają za prawdopodobne, że był uprawiany już przez starożytnych Rzymian[39]. Uprawiany jest również w Azji[12]. Gatunek w swym traktacie wymieniła Hildegarda z Bingen pod nazwą gerle[40]. W nowożytnej Europie marek kucmerka był uprawiany głównie w XVI[39] i XVII wieku[15], w XVIII wieku niemal całkowicie zaprzestano uprawy na rzecz ziemniaków[15][12][10]. W Polsce był uprawiany w średniowieczu jako warzywo dla słodkich bulw[10][7]. Wówczas pojawiał się na dworach królewskich[28][33]. Możliwe, że warzywo zostało przywiezione po raz pierwszy do Polski z Niemiec[28].

Wymagania

Żyzna i wilgotna gleba[11][39], lekka piaszczysta, lub średnia ilasta, o odczynie kwaśnym, obojętnym lub zasadowym. Nasłonecznienie pełne lub półcień[11].

Rozmnażanie

Sadzonki z rozsadnika lub wysiew bezpośrednio do gruntu[4]. Możliwe rozmnażanie wegetatywne poprzez podział bulw[39].

Zbiór i przechowywanie

Zbiór bulw późną jesienią lub wczesną zimą przed przymrozkami[39]. Bulwy powinny być przechowywane w chłodzie, mogą być trzymane w lodówce[39].

Produkcja w Polsce i na świecie

Gatunek jest sporadycznie uprawiany w Europie (np. w Wielkiej Brytanii[41]), również w Polsce[33]. Zbierany lokalnie w Chinach[16].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-01] (ang.).
  3. 1 2 3 4 Sium sisarum L.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2017-08-16].
  4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Stephens 2015 ↓.
  5. ↑ Sium sisarum Linnaeus. [w:] Global Biodiversity Information Facility [on-line]. [dostęp 2017-08-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-07)].
  6. ↑ Sium sisarum, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  7. 1 2 3 Łuczaj 2008 ↓.
  8. ↑ Stanley J. Kays: Cultivated Vegetables of the World: A Multilingual Onomasticon. Wageningen: Wageningen Academic Publishers, 2011, s. 78–79. DOI: 10.3920/978-90-8686-720-2. ISBN 978-90-8686-720-2.
  9. ↑ Sium sisarum L.. [w:] Lista Roślin Naczyniowych Polski [on-line]. Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk. [dostęp 2017-08-07].
  10. 1 2 3 4 Köhler 1987 ↓.
  11. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PFAF ↓.
  12. 1 2 3 4 5 Spalik, Downie 2006 ↓, s. 757.
  13. 1 2 3 4 IUCN ↓.
  14. 1 2 3 4 5 Vaníčková 2008 ↓, s. 17.
  15. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Rostafiński 1885 ↓, s. 95.
  16. 1 2 3 4 5 6 7 Hu 2005 ↓.
  17. ↑ Spalik, Downie 2006 ↓, s. 758.
  18. 1 2 3 4 5 Pearson 1796 ↓.
  19. ↑ Greater Water Parsnip. LuontoPortti. [dostęp 2017-08-07].
  20. ↑ Lars Fröberg: Sium. [w:] Flora Nordica [on-line]. [dostęp 2017-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-07)].
  21. ↑ Vaníčková 2008 ↓, s. 49.
  22. ↑ 13 chromosome counts in Sium sisarum L.. [w:] Chromosome Counts Database [on-line]. Dr. Itay Mayrose. [dostęp 2017-08-07].
  23. ↑ Spalik, Downie 2006 ↓, s. 750.
  24. 1 2 3 Wright 2001 ↓, s. 295.
  25. ↑ Rostafiński 1885 ↓, s. 96.
  26. ↑ Spólnik 1990 ↓, s. 60.
  27. 1 2 Rostafiński 1885 ↓, s. 99.
  28. 1 2 3 Rostafiński 1885 ↓, s. 100.
  29. ↑ Tadeusz Zgółka i inni: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Halina Zgółkowa (red.). T. 17: komat – krasula. Łódź: Kurpisz, 1998, s. 357. ISBN 83-87621-18-8.
  30. ↑ Spólnik 1990 ↓, s. 30.
  31. 1 2 Skirret. WebMD, LLC. [dostęp 2017-08-07]. (ang.).
  32. 1 2 Storl 2016 ↓, s. 329.
  33. 1 2 3 4 5 6 7 Wasilewscy 2015 ↓.
  34. ↑ Spalik, Downie 2006 ↓, s. 748.
  35. ↑ Rıdvan Polat i inni. Survey of wild food plants for human consumption in Bingöl (Turkey). „Indian Journal of Traditional Knowledge”. 16 (3), s. 381, 2017-07. ISSN 0975-1068. (ang.).
  36. ↑ Storl 2016 ↓, s. 328.
  37. 1 2 Jankowski 1923 ↓, s. 11.
  38. ↑ Rostafiński 1885 ↓, s. 98.
  39. 1 2 3 4 5 6 Wright 2001 ↓, s. 296.
  40. ↑ Rostafiński 1885 ↓, s. 102.
  41. ↑ Sizing up the Skirret. The Backyard Larder, 2013-09-29. [dostęp 2017-08-07]. (ang.).

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.