Niemieckojęzyczna literatura Szwajcarii

Pierwsze znane przejawy literatury niemieckojęzycznej w Szwajcarii sięgają około X-XI w. i są związane z opactwem w Sankt Gallen. Istotną rolę odgrywała w tym czasie liryka rycerska oraz pieśni minnesingerów – najbardziej znanym szwajcarskim twórcą tego rodzaju poezji jest Rudolf von Neuenburg. Dopiero w XIV-XVI w. powszechniejsze stają się gatunki literackie, związane z życiem dworskim i miejskim, podejmujące tematykę polityczną, historyczną czy satyryczną. Wówczas zaczyna pojawiać się też literatura podróżnicza.

W XVI w. powstaje w Bazylei ważny ośrodek myśli humanistycznej, związany z przebywającym tam Erazmem z Rotterdamu. W tym czasie również miał początek ruch w literaturze, wywodzący się z włoskiego odrodzenia. Szczególnie rozwijały się takie formy literackie jak liryka, poezja ludowa oraz twórczość dramatyczna. W XVII-XVIII wieku szwajcarskie miasto Zurych staje się ważnym ośrodkiem wydawniczym. Sprzyja to propagowaniu idei oświeceniowych, a literatura nabiera charakteru dydaktycznego.

Podejście oświeceniowe z tego okresu prezentuje szwajcarska powieść Lienhard i Gertrud Johanna H. Pestalozziego, opisująca życie niższych warstw społecznych. Autor wyraża w niej pogląd, że mecenat arystokracji oraz odpowiednia edukacja mogą sprawić, że ludzie biedni, będą w stanie samodzielnie wyjść z nędzy, pełniej uczestniczyć w kulturze oraz skuteczniej walczyć o swoje prawa. Poglądy Pestalozziego były inspirowane twórczością Jeana-Jacques’a Rousseau, francuskojęzycznego twórcy i filozofa ze Szwajcarii.

Wiek XIX przynosi rozwój literatury w stylu Biedermeier, skupiającej się na lokalnych problemach. Coraz częściej zaczyna się w literaturze podejmować temat społeczeństwa jako takiego. Wpływa to na wykształcenie się poglądu o osobnej literaturze szwajcarskiej i na przełomie XIX/XX w. coraz powszechniej używa się pojęcia literatury narodowej w kontekście niemieckojęzycznych dzieł pisarzy ze Szwajcarii. W tym okresie nabiera również znaczenia nurt ekspresjonizmu i dadaizmu.

Przykładem nieoczywistej granicy między literaturą szwajcarską a niemieckojęzyczną jest postać Hermana Hessego, niemieckiego pisarza, autora Wilka stepowego. Krytyczna i pacyfistyczna postawa artysty sprawiła, że ówczesna władza w Niemczech ogłosiła go zdrajcą, w związku z czym Hesse wyemigrował w 1919 roku do Szwajcarii, a w 1924 zyskał obywatelstwo tego kraju. W tym czasie powstają jego najbardziej znane i znaczące dzieła^[3].

Współczesna literatura niemieckojęzyczna w Szwajcarii powstaje w języku ogólnym oraz w odmianach dialektalnych, tzw. Schweizerdeutsch^[4]. Duże uznanie zyskała również dramatyczna twórczość Friedricha Dürrenmatta oraz Maxa Frischa, najbardziej rozpoznawalnych pisarzy współczesnych Szwajcarii.

Twórcy:

• Jeremias Gotthelf,
• Conrad Ferdinand Meyer,
• Robert Walser – zaliczany do najwybitniejszych autorów literatury niemieckojęzycznej, choć za życia pozostawał mało znany jako pisarz,
• Carl Spitteler – laureat Nagrody Nobla w literaturze,
• Max Frisch,
• Friedrich Dürrenmatt – w testamencie zawarł zapis, że przekaże swój dorobek Szwajcarii w zamian za utworzenie Archiwum Literatury Szwajcarskiej, które powstało ostatecznie w 1991 z inicjatywy Biblioteki Narodowej Szwajcarii.

Pisarze, którzy przyjęli szwajcarskie obywatelstwo:

• Hermann Hesse – jako Szwajcar od 1923 r., Nagroda Nobla w literaturze w 1946 r.,
• Tomasz Mann – Czarodziejska góra, najbardziej znane dzieło tego pisarza zostało poświęcone szwajcarskiemu uzdrowisku Davos, po wojennej emigracji w USA, Mann pozostaje w Szwajcarii aż do śmierci.

Francuskojęzyczna literatura Szwajcarii

Początki literatury szwajcarskiej, tworzonej w języku francuskim, sięgają XVI w. Związane jest to z włączeniem zachodnich Kantonów do kraju i helwtyzacją tych ziem. Ważnymi ośrodkami intelektualnymi były wówczas Lozanna i Genewa, które sprzyjały rozwojowi poezji. Literatura ta silnie związana była z literaturą francuską. Tematyką podejmowaną w utworach były sprawy związane z reformacją oraz próby wyrażenia odrębnej tożsamości szwajcarskiej w przeciwieństwie do tożsamości francuskiej (prostota Szwajcarii kontra frywolność Paryża).

Jean-Jacques Rousseau (1712–1778)

Okres XVII-XVIII w. związany jest w literaturze z ruchem oświeceniowym. Utworem, który wywarł wpływ na całą ówczesną Europę, jest „Nowa Heloiza” Jeana-Jacques’a Rousseau^[5]. W przeciągu 40 lat od wydania miała 72 wydania francuskie^[6]. Powieść epistolarna, której wydarzenia mają miejsce w alpejskim miasteczku, składa się z listów młodej Julii i jej nauczyciela Saint-Preux’a, opisujących swoje emocjonalne przeżycia, związane z nieszczęśliwą miłością. Rodzina dziewczyny zakazuje jej tego uczucia i pod ich presją poślubia innego mężczyznę, skromnego i szanowanego. Po jakimś czasie Saint-Preux wraca i staje się gościem Julii, gdzie spostrzega metamorfozę dziewczyny z namiętnej osoby w przykładną matkę i panią domu. Tytuł powieści nawiązuje do legendy o nawróceniu Heloizy, czym Rousseau chciał ukazać opresyjny charakter społeczeństwa. Autor przez opis szwajcarskiego krajobrazu w listach kochanków chciał wyrazić prymat uczuć nad rozumem – stając się tym samym twórcą utworu w gatunku powieści sentymentalnej.

Na początku XIX w. istotną rolę na polu literatury odgrywała Grupa z Coppet (Groupe de Coppet), utworzona z inicjatywy Germaine de Staël, przebywającej wówczas w swoim zamku. Urządzane tam spotkania pełniły funkcję forum myśli liberalnej i romantycznej. Przełom XIX/XX wieku przynosi też dyskusję nad charakterem literatury francuskojęzycznej w Szwajcarii – znane są zarówno głosy opowiadające się za jej odrębnością i wyjątkowością, związaną z przecinaniem się różnych wpływów literatury niemieckiej i francuskiej, jak i przynależnością do literatury francuskiej.

Twórcy:

• Jean-Jacques Rousseau – urodzony w Genewie, jest bardziej twórcą wędrownym, po wpisaniu jego książek na indeks ksiąg zakazanych oraz licznych prześladowaniach musiał uciekać z Francji i Szwajcarii do Anglii, skąd jednak wrócił, aż do końca życia przebywając w ukryciu;
• Agota Kristof – uchodźczyni polityczna z Węgier, osiadła w Szwajcarii, gdzie nauczyła się języka francuskiego, w którym tworzy. Obecnie mieszka w Neuchâtel, w 2008 roku otrzymała Austriacką Nagrodę Państwową dla Literatury Europejskiej.
• Joël Dicker – autor sensacyjnej literatury popularnej.

Włoskojęzyczna literatura Szwajcarii

Pierwsze wydanie Cierpień młodego Wertera w języku włoskim (Poschiavo, 1781 rok)

Autorzy szwajcarscy, tworzący w języku włoskim, często bywają bardziej znani zagranicą, niż w Szwajcarii. Ma to związek z tym, że region kraju, w którym ludność posługuje się tym językiem, jest niewielki. Literatura ta nie powstaje też w czystym języku włoskim, ale naznaczona jest helwetyzmami.

Początki włoskojęzycznej literatury szwajcarskiej sięgają XVI w., jednak dopiero od XVIII w. powstaje więcej znaczących dzieł. Z twórczości oryginalnej znane są główne wiersze religijne i pasterskie. Wtedy również zaczynają powstawać liczne tłumaczenia klasyków łacińskich, co znacznie wpływa na rozpowszechnienie się idei oświeceniowych. Przekłady pozostaną znaczącym elementem kultury tego kręgu językowo-literackiego do czasów współczesnych (np. pierwsze włoskie tłumaczenie Wertera Goethego wyszło właśnie ze szwajcarskiej Drukarni Ambrosioni (Druckerei Ambrosioni) w Poschiavo).

W XIX wieku literatura ta inspiruje się kulturą Lombardii i obecnym tam nurtem realizmu. Także w związku z administracyjnymi zmianami w kraju i mniejszościowym charakterem włoskojęzycznego regionu Ticino oraz fragmentu Gryzonii, często podejmuje się w literaturze tematy polityczne i społeczne. Od 1944 roku w Lugano funkcjonuje Associazione Svizzera degli Scrittori di lingua Italiana^[7] (Stowarzyszenie Pisarzy Włoskiej Szwajcarii), które stawia sobie za cel promowanie kultury włoskiej w literaturze.

Twórcy:

• Francesco Chiesa – poeta i prozaik, wywarł znaczny wpływ na kulturę Ticino,
• Giorgio Orelli – wyróżniony Najwyższą Nagrodą Schillera, najbardziej znaczącą nagrodą literacką w Szwajcarii.

Retoromańskojęzyczna literatura Szwajcarii

Literatura w języku retoromańskim tworzona jest w odmianach dialektalnych^[4]. Retoromański – Rumantsch Grischun – jako język dopiero w latach '80. XX w. zyskuje oficjalną, standardową formę, ustaloną na podstawie wstępujących dialektów, co wpływa na rozwój literatury w tym języku.

Pierwsze utwory znane są od XVI w., co związane jest z ruchem reformatorskim i dostosowaniem obrządku religijnego do języków lokalnych – zaczęły więc pojawiać się tłumaczenia Biblii, pieśni religijnych oraz katechizmów.

Dopiero w XIX wieku literatura retoromańska zaczęła być bardziej powszechna. W tym czasie również po raz pierwszy przetłumaczono podręcznik szkolny na ten język, co przyczyniło się do popularyzacji znajomości i twórczości w tym języku. Przełom XIX/XX w. przyniósł emancypację polityczną i tożsamościową regionu, w tym czasie powstają instytucje wspierające odrębność kulturową i językową regionu (Societad Retorumantscha, Lia Rumantscha). Literatura tego czasu pojawiała się głównie w czasopismach i podejmowała tematykę chłopską lub dotyczącą lokalnej tradycji.

Po 1950 roku literatura w języku retoromańskim zaczyna być dostrzegana również w kraju. Twórcy zaczynają również wydawać książki. Często posługiwano się bajką czy przypowieścią dla opisu aktualnej sytuacji. Podobnie tematyka utworów zaczęła opisywać problemy bardziej ogólne niż sprawy lokalne.

Twórcy:

• Silvio Camenisch
• Arno Camenisch

Postaci literackie

Heidi z kozą. Ilustracja do wydania angielskiego powieści Johanny Spyri z 1922 r.

W szwajcarskiej literaturze niemieckojęzycznej najbardziej znaną postacią z literatury klasycznej jest Wilhelm Tell. Od XV w. powstają liczne pieśni ludowe, ukazujące tę postać, jednak najbardziej znany jest dramat Friedricha von Schillera Wilhelm Tell^[8]. Legendarna postać Tella symbolizuje wolność Szwajcarii, walczącej o niepodległość spod władzy Habsburgów. Współcześnie z mitem związany jest organizowany w szwajcarskiej miejscowości Interlaken festiwal teatralny Tella.

Powszechnie znaną postacią, wywodząca się z dziecięcej szwajcarskiej literatury, jest Heidi. Autorką poczytnych powieści opisujących losy tej dziewczynki jest Johanna Spyri. Akcja powieści rozgrywa się w alpejskim krajobrazie Szwajcarii. Książka opowiada o małej osieroconej dziewczynce, która zostaje oddana pod opiekę swojego ponurego dziadka. Heidi dzięki pozytywnej energii, którą ma w sobie, szybko staje się bardzo lubiana i wpływa na postawę swojego opiekuna. Historia była wielokrotnie ekranizowana w formie filmów i seriali.

Nurty i grupy literackie

• Dadaizm (też nurt dada) – awangardowy ruch artystyczny powstały około 1916 roku w Cabaret Voltaire w Zurychu, założonym przez Hugo Balla, pisarza i biografa. Etymologia nazwy nie jest jednoznaczna, jedne źródła wskazują, że wywodzi się ona od nic nie znaczących słów „da da” używanych przez rumuńskich członków ruchu, Tristana Tzara i Marcela Janca^[9], a inne wspominają o francuskim zwrocie dada oznaczającym zabawkę^[10] lub przypadkowym wyborze hasła ze słownika Larousse’a, oznaczającego ‘konia, konia na biegunach’^[11]. Obecnie otwarty na nowo Cabaret funkcjonuje w Zurychu na Spiegelstrasse 1^[12]. Kierunek w literaturze charakteryzował się tematyką pacyfistyczną, antyburżuazyjną i anarchiczną. Nie podejmowano jednak dyskusji politycznych, skupiano się raczej na samej sferze kultury i sztuki. Ze względu na swój buntowniczy i prowokacyjny charakter, twórcy tego stylu często bywali uwikłani w kulturalne skandale. Dadaizm nie był jednak zjawiskiem wyłącznie szwajcarskim, znalazł też swój oddźwięk w środowisku międzynarodowym.

• Szkoła genewska (też: nowa krytyka) – powstała w latach 30. XX w. i związana była z grupą historyków i teoretyków literatury, zajmująca się metodologią badań literackich oraz historią literatury. Twórcą szkoły był Marcel Raymond. W podejściu do literatury spokrewniona z francuską nouvelle critique (nową krytyką)^[13]. Jednym z bardziej znanych przedstawicieli tej szkoły jest krytyk literacki Jean Starobinski.

• Grupa 47 – zgrupowanie pisarzy z NRD, Austrii i Szwajcarii, funkcjonujące od 1947 roku. Choć nie posiadali sformułowanego manifestu, wspólną cechą twórczości autorów wchodzących w skład Grupy 47 jest podejmowanie problemu tolerancji, humanizmu, praw człowieka i demokracji. Zgrupowanie ma również swoje źródło w sprzeciwie nazistowskiej historii i odnowie Niemiec. Forum grupy było pismo Der Ruf. Grupa działała do końcówki lat 60. XX wieku. Szwajcarscy pisarze, wchodzący w skład Grupy 47 to m.in.: Peter Bichsel, Friedrich Dürrenmatt, Max Frisch.

• Gruppe Olten – istniejące od 1971 do 2002 r. stowarzyszenie autorów szwajcarskich. Nazwa wywodzi się od miasta Olten, w którym grupa została założona. Powstanie stowarzyszenia wiązało się z nieprzychylnym stosunkiem władz Szwajcarskiego Stowarzyszenia Pisarzy (SSV) do twórców o lewicowych poglądach, oskarżając ich o szpiegostwo i zdradę. W 2002 roku Grupa Olten i SSV zostały rozwiązane i w tym samym czasie powstało stowarzyszenie Autorinnen und Autoren der Schweiz (A*dS).