Rosyjski Instytut Literacki w Sankt Petersburgu
Młody Puszkin recytuje swoje poezje przed Dierżawinem. Egzamin w Liceum w Carskim Siole, 1 stycznia 1815 r.

Literatura rosyjska (ros. ру́сская литерату́ра) – twórczość literacka w języku rosyjskim, należąca do szerszego kręgu literatur europejskich i słowiańskich[1]. Pierwsze znane utwory powstały około X-XI wieku wraz z rozwojem piśmiennictwa i kultury na ziemiach Rusi.

Historia

Okres staroruski (X–XV wiek)

Ewangeliarz Ostromira – najstarszy zachowany zabytek piśmiennictwa ruskiego pochodzący z lat 1056-1057. Zbiory Rosyjskiej Biblioteki Narodowej.

Fundamentem literatury rosyjskiej jest ustna twórczość ludowa – tzw. byliny, skazy, pieśni, legendy i inne przejawy folkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI–XIV w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej. W okresie staroruskim powstała literatura ruska, która następnie rozwijała się odmiennie w różnych częściach Rusi na skutek rozbicia dzielnicowego kraju. Największy wpływ na rozwój języka rosyjskiego wywarła północno-wschodnia część kraju (księstwa: Włodzimierskie, Suzdalskie, Rostowskie, Moskiewskie, Białojezierskie, Twerskie, Muromskie, Galickie i inne). Do najważniejszych zabytków literackich okresu staroruskiego należą m.in.: Ewangeliarz Ostromira (1056–1057), Ruska Prawda (najstarsza wersja z XI w.), Powieść minionych lat autorstwa Nestora (1113), Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186), Suplika Daniela Więźnia (XII lub XIII w.), Żywot Aleksandra Newskiego (XIII w.) oraz Zadońszczyzna autorstwa Sofoniusza (XIV w.).

Okres zjednoczeniowy (XV–XVII wiek)

W okresie zjednoczeniowym, zwanym również „okresem moskiewskim” aspiracje zjednoczeniowe Księstwa Moskiewskiego doprowadziły do odbudowy ponadlokalnej, ogólnoruskiej literatury. W okresie tym zaniknął ruski język literacki w Wielkim Księstwie Litewskim, ustępując polskiemu językowi literackiemu.

W XV w. najbardziej wyróżniającymi się osobowościami w literaturze rosyjskiej byli Atanazy Nikitin, autor dzieła, pt. Podróż za trzy morza (1466-1472) oraz Pachomiusz Logofet, autor Opowieści o książętach Włodzimierskich. Pod koniec XV w. została również sformułowana przez Filoteusza Teoria trzech Rzymów. Do najbardziej popularnych dzieł literackich z przełomu XV i XVI w. należał Domostroj. Najważniejszymi zabytkami literatury XVI-wiecznej są monumentalne, wielotomowe dzieła Wielkie Czetji Mineje oraz Zwód Nikonowski, które stały się oficjalnymi kronikami ówczesnej Rosji[2]. W XVII w. do najznaczniejszych pisarzy należał Awwakum Pietrow, autor pierwszego dzieła autobiograficznego w języku rosyjskim, pt. Żywot protopopa Awwakuma (1672-1673) oraz Symeon Połocki, twórca rosyjskiego wiersza sylabicznego. Z XVII w. pochodzi także inny zabytek literatury rosyjskiej – Synopsis Kijowski (1674). W latach 1675-1677 pisarz i poseł carski Mikołaj Spyfarij napisał dziennik z podróży do Chin, pt. Podróż przez Syberię do granic chińskich, a także Opis Chin oraz Dokument państwowy poselstwa Mikołaja Spyfarija w Chinach. Prace te obok dziennika Marco Pola były jednym z najważniejszych źródeł informacji o Chinach w ówczesnej Europie.

Aleksander Puszkin – portret pędzla Wasyla Tropinina z 1827 r. Zbiory Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie
Fiodor Dostojewski
Anton Czechow

Okres brązowy (XVIII wiek)

W XVIII wieku, w okresie oświecenia, doszło w Rosji do dynamicznego rozwoju wszystkich dziedzin kultury. Utworzono nowe szkoły i uniwersytety zorganizowane na wzór nowożytno-europejski. Okres ten nazywany jest „brązowym” w literaturze rosyjskiej. Do najważniejszych pisarzy tego okresu należą m.in. Antioch Kantemir, Aleksandr Sumarokow, Michaił Łomonosow, Wasilij Triediakowski, Aleksandr Radiszczew, Dienis Fonwizin, Gawriił Dierżawin, Aleksandr Gribojedow, Nikołaj Karamzin i przedstawiciel preromantyzmu Iwan Kryłow.

W XVIII wieku rozwija się również literatura rosyjska po łacinie. Do najznaczniejszych rosyjskich pisarzy łacińskich należy Dimitrie Cantemir, który tworzył także w językach rosyjskim i mołdawskim.

Okres złoty (XIX wiek)

Wiek XIX nazywany jest często „złotym” w literaturze rosyjskiej. W okresie tym pisali swe dzieła m.in. Aleksander Puszkin, Fiodor Dostojewski, Michaił Lermontow, Lew Tołstoj, Nikołaj Gogol, Aleksandr Ostrowski, Iwan Turgieniew, Nikołaj Niekrasow, Wasilij Żukowski, Fiodor Tiutczew, Michaił Sałtykow-Szczedrin, Wissarion Bielinski i Taras Szewczenko (piszący także po ukraińsku).

Filozofami, którzy w owym czasie mieli istotny wpływ na rozwój literatury byli m.in. jeden z twórców anarchizmu Michaił Bakunin, Piotr Czaadajew, Wissarion Bielinski, Aleksandr Hercen, Timofiej Granowski, Iwan Kiriejewski i Nikołaj Danilewski.

W XIX wieku na bazie dialektów zachodnioruskich powstały nowe języki literackie: ukraiński i białoruski, które nawiązywały do tradycji ruskich z byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Okres srebrny (1880–1917)

Okres od 1880 do 1917 r. jest nazywany „srebrnym wiekiem”. Ważni pisarze i poeci rosyjscy to m.in.: Anna Achmatowa, Osip Mandelsztam, Leonid Andriejew, Konstantin Balmont, Andriej Bieły, Aleksandr Błok, Walerij Briusow, Iwan Bunin, Wielimir Chlebnikow, Władysław Chodasiewicz, Marina Cwietajewa, Anton Czechow, Zinaida Gippius, Nikołaj Gumilow, Siergiej Jesienin, Dmitrij Mereżkowski i Fiodor Sołogub. W okresie tym tworzył również w języku rosyjskim polski poeta Bolesław Leśmian.

Filozofami, którzy w owym czasie mieli istotny wpływ na rozwój literatury byli m.in. Maksim Kowalewski, Piotr Kropotkin i Nikołaj Strachow.

Około 1915 r. w Sankt Petersburgu uformowała się rosyjska szkoła formalna do której głównych działaczy należeli Wiktor Szkłowski i Boris Tomaszewski. Radykalni formaliści skupiali się także w Moskiewskim Kole Lingwistycznym, do którego należeli m.in. Roman Jakobson i Nikołaj Trubieckoj. Uczeni ci działali później w Czechosłowacji i USA, gdzie przyczynili się do powstania Praskiego Koła Lingwistycznego oraz stworzyli podstawy strukturalizmu.

Okres radziecki (1917–1991)

Wielki wpływ na kulturę rosyjską wywarł okres radziecki, w którym w znaczny sposób odstąpiono od tradycyjnych form kultury, usiłując zastąpić je nowymi, socjalistycznymi treściami.

Od 1917 roku zaczyna dominować literatura o tematyce rewolucyjnej, z której następnie rozwinęła się rosyjska literatura radziecka. Do najsławniejszych pisarzy okresu radzieckiego należeli m.in.: Władimir Majakowski, Ilja Erenburg, Izaak Babel, Michaił Bułhakow, Maksim Gorki, Michaił Szołochow, Boris Pasternak, Vladimir Nabokov, Josif Brodski, Siergiej Dowłatow, Bułat Okudżawa, Michaił Zoszczenko, Jewgienij Zamiatin i Włodzimierz Wysocki.

Współczesność

Po rozwiązaniu ZSRR widoczny jest powrót do starych tradycji ruskich, przy czym jednocześnie nie próbuje się odrzucać dziedzictwa kulturowego okresu radzieckiego. Po zniesieniu cenzury zaczęły być wydawane teksty do tej pory nieopublikowane w Rosji, m.in. niektóre utwory Aleksandra Sołżenicyna czy Wieniedikta Jerofiejewa. Do obecnie tworzących pisarzy należą m.in.: Władimir Sorokin, Wiktor Pielewin, Boris Akunin, Dmitrij Prigow, Siergiej Łukjanienko i Wiktor Jerofiejew.

Dzieła literatury rosyjskiej

X-XIV wiek

Kodeks Nowogrodzki – psalm 72
Słowo o wyprawie Igora – strona tytułowa pierwszego wydania (Moskwa, 1800 r.)

XV–XVII wiek

Ikona z Czetji Mineje. Wersja z XVIII wieku
  • Opowieść o książętach włodzimierskich (XV wiek) – Pachomiusz Logofet
  • Podróż za trzy morza (1466–1472) – Afanasij Nikitin; dziennik z podróży do Indii, podstawowe ruskie źródło informacji o Kaukazie, Krymie, Persji i Indiach. Najstarsze znane, w całości świeckie, dzieło literatury rosyjskiej. Po raz pierwszy wydany przez Nikołaja Karamzina w 1821 r. na podstawie XVI-wiecznego odpisu.
  • Fizjolog (XV wiek) – rosyjski przekład starożytnych opowiadań z lat 200-300 n.e. pochodzących najprawdopodobniej z Aleksandrii. Tłumaczenie na podstawie bułgarskiego przekładu z języka greckiego z XI–XII wieku. W Fizjologu zamieszczono dokładne opisy wielu mitycznych (np. jednorożca i syreny), jak i rzeczywistych gatunków zwierząt (np. lwa i orła). Ilustracje zawarte w Fizjologu stały się źródłem inspiracji dla ruskiej ikonografii, iluminacji książki i ornamentyki.
  • Domostroj (XV wiek) – autor nieznany; zbiór przepisów obyczajowo-prawnych pochodzący z Nowogrodu Wielkiego. W 1560 r. ponownie opracowany przez Sylwestra, doradcę Iwana IV Groźniego.
  • Wielkie Czytane Mineje (1541) – praca zespołowa, późniejsze wersje pod redakcją Nikona; dzieło stało się obok Zwodu Nikonowskiego jedną z oficjalnych kronik ówczesnej Rosji.
  • Opowieść o Piotrze i Fewronii z Murmania (ok. 1550).
  • Historia o Carstwie Kazańskim (1564–1566).
  • Carska Księga Tytułów (1672) – praca zespołowa artystów z kremla moskiewskiego; księga zawiera 20 portretów wielkich książąt i carów rosyjskich (od Ruryka do Aleksego I Romanowa), 11 portretów patriarchów ruskich, 22 portrety zagranicznych monarchów panujących w czasach Aleksego I, oraz herby.
  • Żywot protopopa Awwakuma, przez niego samego nakreślony (1672–1673) – Awwakum Pietrow; pierwsze rosyjskie dzieło autobiograficzne, arcydzieło literatury rosyjskiej XVII wieku.
  • Synopsis kijowski (1674) – Innocenty Gizel; pierwszy rosyjski podręcznik historii. W księdze został przedstawiony poczet książąt ruskich i carów rosyjskich, którzy według autora są jedynymi prawowitymi dziedzicami władców Rusi Kijowskiej. Podręcznik zawiera także listę hetmanów kozackich, jak i polskich wojewodów na ziemiach ruskich. Po raz pierwszy opublikowany w 1674 r. w wówczas rosyjskim Kijowie.
  • Rymologion (1678) – Symeon Połocki; jeden z trzech zbiorów wierszowanych Symeona. Zawiera utwory pochwalne, adresowane do cara, członków jego rodziny oraz dostojników świeckich i kościelnych. Utwory te powstawały z okazji ceremonii dworskich oraz świąt. Symeon jako pierwszy autor wypracował i zastosował w swych utworach rosyjski wiersz sylabiczny. Wydany po raz pierwszy w 1679 r.
  • Ogród wielu kwiatów (1680) – Symeon Połocki, drugi z tomów poezji wydany po śmierci autora. Symeon Połocki będąc wychowawcą carskich dzieci pisał rymowanki, przekazujące im wiadomości z różnych dziedzin życia i nauki.
  • Psałterz rymotwórczy (1680) – Symeon Połocki.
  • Powrót syna marnotrawnego (XVII wiek) – Symeon Połocki, pierwsza komedia napisana w języku rosyjskim.
  • Na króla Nabuchadonozora (XVII wiek) – Symeon Połocki, jeden z kamieni węgielnych rosyjskiego dramatu, pierwsza tragedia napisana w języku rosyjskim.

XVIII wiek

Michaił Łomonosow
Aleksander Radiszczew, Podróż z Petersburga do Moskwy z 1790 r.
  • Nowy i krótki sposób komponowania wierszy rosyjskich (1735) – Wasilij Trediakowski
  • O przyrodzie i człowieku (1742) – Antioch Kantemir; traktat filozoficzny
  • Do rozumu swego (1743) – Antioch Kantemir; jedna z 9 satyr Kantemira.
  • Na zawiść i hardość szlachciców nieobyczajnych – Antioch Kantemir; jedna z 9 satyr Kantemira.
  • Petrida – Antioch Kantemir, nieukończony poemat epicki
  • O języku (1747) – Aleksandr Sumarokow
  • Choriew (1747) – Aleksandr Sumarokow, tragedia
  • Oda w rocznicę wstąpienia na tron cesarzowej Jelizawiety Pietrowny (1747) – Michaił Łomonosow
  • Rozprawa o ortografii (1748) – Wasilij Trediakowski
  • Poranne rozmyślania o wielkości bożej (1751) – Michaił Łomonosow
  • O starej, średniej i nowej poezji rosyjskiej (1752) – Wasilij Trediakowski
  • Rozmowy z Anakreontem (1756) – Michaił Łomonosow
  • Brygadier (1769) – Denis Fonwizin; komedia, w której autor poddał krytyce niski poziom kształcenia i niemoralność zarówno urzędników, jak i drobnej szlachty. Fonwizin kpi tutaj także z galomanii młodego pokolenia.
  • Pouczenie dla chcących zostać pisarzami (1774) – Aleksandr Sumarokow
  • Na śmierć księcia Meszczerskiego (1779) – Gawriił Dierżawin
  • Bóg (1785) – Gawriił Dierżawin; oda poświęcona zagadnieniu życia i śmierci, jeden z najważniejszych utworów poetyckich Dierżawina.
  • Bajki (1788–1834) – Iwan Kryłow
  • Podróż z Petersburga do Moskwy (1790) – Aleksander Radiszczew; powieść wydana anonimowo w Sankt Petersburgu, traktuje o konieczności zniesienia poddaństwa chłopów i innych reformach państwowych. Jakoby osobną część utworu stanowią oda Wolność napisana w 1783 r. i przedstawiająca historię walki o prawa i swobody obywatelskie na całym świecie, oraz artykuł filozoficzny Słowo o Łomonosowi z 1780 r.
  • Niech rozgrzmiewa pieśń zwycięstwa (1791) – Gawriił Dierżawin; nieoficjalny hymn Rosji na przełomie XVIII i XIX wieku.
  • Biedna Liza (1792) – Nikołaj Karamzin, opowiadanie o niespełnionej miłości chłopki do szlachcica
  • O człowieku, jego śmiertelności i nieśmiertelności (1792–1795) – Aleksander Radiszczew; traktat filozoficzny napisany podczas zesłania na Syberię i wydany w 1809 r. Radiszczew w nim traktuje o rozwoju człowieka i jego związkach ze światem zwierząt i roślin, o zmiennych właściwościach i ruchu materii, porusza zagadnienienia czasu i przestrzeni, a także kwestię śmiertelności człowieka i jego duszy. Dochodzi do wniosku, że nieśmiertelność duszy jest niemożliwa do udowodnienia i pozostaje kwestią wiary.
  • Gil (1800) – Gawriił Dierżawin, elegia na śmierć przyjaciela poety, księcia Aleksandra Suworowa.

XIX wiek

Pojedynek Oniegina i Leńskiego – ilustracja Ilji Riepina do Eugeniusza Oniegina z 1899 r.
Zinaida Gippius
Lew Tołstoj

XX wiek

Isaak Babel
Siergiej Łukjanienko
Władimir Majakowski
Niezwykłe przygody Julio Jurentina i jego uczniów... (I wyd., Moskwa-Berlin: 1922)

XXI wiek

Przypisy

  1. ↑ Jacek Lyszczyna: Literatura słowiańska. [w:] Słownik literatury polskiej [on-line]. Edupedia.pl Encyklopedia internetowa. [dostęp 2020-08-28].
  2. ↑ Zbigniew Barański i Antoni Semczuk (red.), Literatura rosyjska w zarysie, część I, s. 62-63 (Warszawa: PWN, 1972).
  3. ↑ Tamże, s. 83.
  4. ↑ Josef Dobrovský i „Słowo o wyprawie Igora”. dejiny.nln.cz. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-01-07)]..
  5. ↑ Leszk Engelking Posłowie. W: Vladimir Nabokov: Maszeńka. Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza, 2004, s. 135. ISBN 83-7319-598-X.
  6. ↑ Vladimir Nabokov, Druga nota Autora, [w:] Vladimir Nabokov, Czarodziej, przeł. A. Kołyszko, Warszawa 2006, s. 9.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.