Historia Kaina i Abla

Pagina 6 strona prawa z Pięcioksięgu Ashburnhama

Kain (hebr. ‏קַיִן‎) był synem Adama i Ewy. Jego imię Ewa tłumaczy w Biblii słowami „otrzymałam mężczyznę od Jahwe” (Rdz 4,1). Abel (hebr. ‏הֶבֶל‎, trb. Hebel) przyszedł na świat później (Rdz 4,2).

Kain był rolnikiem, a Abel pasterzem (Rdz 4,2). Kain złożył w ofierze Bogu płody ziemne, podczas gdy młodszy brat ofiarował najlepsze zwierzęta ze swojego stada (Rdz 4,3-4). Bóg przyjął ofiarę Abla, na ofiarę Kaina nie chciał zaś patrzeć (Rdz 4,4-5). Zasmuciło to Kaina, który chodził odtąd z ponurą twarzą (Rdz 4,5).

W egzegezie biblijnej ponura (dosł. „zapadła”) twarz Kaina oznacza stan nierównowagi moralnej. Potwierdza to fakt, że Bóg zwrócił się bezpośrednio do Kaina, pytając, czemu jego twarz jest ponura, i mówiąc, że gdyby postępował dobrze, jego twarz byłaby pogodna (dosł. „podniesiona”) – w innym przypadku czyha na niego grzech u wrót (Rdz 4,6-7).

Rozpoczynające zwięzłą relację o zamordowaniu Abla przez brata zdanie: Rzekł Kain do brata swego – «chodźmy na pole» (Rdz 4,8) stanowi dodatek pochodzący z Septuaginty. Gdy bracia znaleźli się na polu, Kain rzucił się na niego i zamordował (Rdz 4,8).

Po śmierci Abla Ewa urodziła kolejnego syna, Seta, tłumacząc jego imię słowami „dał mi Bóg potomka innego w zamian za Abla”.

Dalsze losy Kaina

Gdy Kain zabił Abla, Bóg zwrócił się do Kaina słowami: Gdzie jest brat twój, Abel?, na co Kain odpowiedział sławnym zdaniem: Nie wiem. Czyż jestem stróżem brata mego? (Rdz 4,9). Rozgniewany Bóg potępił czyn Kaina mówiąc, że krew jego brata woła do niego z ziemi (Rdz 4,11). Przeklinając go i uprawianą przez niego ziemię, która wchłonęła krew Abla (Rdz 4,11), sprawił, że ziemia ta nie da już więcej żadnych plonów Kainowi. On sam będzie musiał odtąd stać się na zawsze tułaczem (Rdz 4,12).

Kain powiedział Bogu Jahwe, że wyznaczona mu kara jest zbyt ciężka – skoro ma odtąd tułać się po świecie ukrywając się przed Bogiem, będzie mógł go zabić każdy człowiek, którego napotka (Rdz 4,13-14). Bóg odpowiedział mu, że każdy, kto by go zabił, poniósłby za to siedmiokrotną pomstę. Aby do tego nie dopuścić, naznaczył Kaina znamieniem, by każdy mógł go od razu rozpoznać (Rdz 4,15) – fakt ten odbił się w języku jako związek frazeologiczny piętno kainowe. Następnie Kain odszedł od Jahwe i zamieszkał w kraju Nod, położonym na wschód od Edenu (Rdz 4,16).

Księga Rodzaju nie mówi nic o potomkach Abla ani o tym, czy miał on żonę.

Natomiast mówi o tym, że Kain miał żonę i jednego syna, Henocha, na którego cześć zbudował miasto Henoch. Wywód potomków Kaina w Księdze Rodzaju przedstawia się następująco: Kain – Henoch – Irad – Mechujael – Metuszael – Lamek.
Lamek pojął za żony dwie kobiety o imionach Ada i Silla. Ze związku Ady i Lameka byli: Jabal i Jubal. Z drugą żoną Sillią Lamek miał Tubal-Kaina i córkę Naamę.

Pismo Święte nie podaje rozpowszechnionych w mitologii hebrajskiej informacji o szczególnym zepsuciu moralnym potomków Kaina, przypisując im jedynie różne wynalazki (pasterstwo, grę na cytrze i flecie, kowalstwo). Po wywodzie potomków Kaina podaje jednak wywód potomków Adama (a właściwie jego najmłodszego, nieodrzuconego syna Seta), do którego należał Noe i jego synowie. Opis degeneracji moralnej ludzkości przed Potopem znajduje się w Księdze Rodzaju zaraz za wywodem potomków Seta – dlatego też przekonanie o występności potomków Kaina i prawowitości potomków Seta jest bardzo powszechne, np. w literaturze patrystycznej.

Kain i Abel w Starym Testamencie

Poza historią z Księgi Rodzaju sprawa Kaina i Abla nie odgrywa żadnej roli w refleksji teologicznej Izraela. Stary Testament nie wspomina już o niej więcej^[1].

Kain i Abel w Nowym Testamencie

W Pierwszym liście św. Jana Apostoła apostoł zwraca się do wiernych, by nie dziwili się nienawiści świata, pamiętając o historii Kaina, który zabił brata dlatego, że jego czyny były dobre, i mówi, że każdy, kto nienawidzi swego brata, jest zabójcą (1 J 3,13-15).

W Liście do Hebrajczyków Abel zostaje przywołany w dwóch miejscach – Hbr 11,4 podkreśla, że ofiara Abla była cenniejsza niż ofiara Kaina dzięki jego wierze, dzięki czemu otrzymał on Boże świadectwo sprawiedliwości; Hbr przywołuje Abla jako typ mesjański mówiąc, że ofiara krwi Chrystusa jest skuteczniejsza niż ofiara krwi Abla.

Ewangelia Mateusza (23,35) i Łukasza (11,51) przywołują Abla jako pierwszego męczennika.

Kain i Abel w apokryfach i pseudoepigrafach

Funkcjonująca w tradycji żydowskiej jako apokryf Księga Jubileuszów (znana również jako Leptogenesis, czyli „mała” Księga Rodzaju) rozwija wątek dzieci Adama i Ewy. Według tradycji zawartej w Jub 4,1-9 pierwsi ludzie mieli jeszcze dwie córki, znane jako Azûrâ i Awân, które zostały żonami odpowiednio Seta (w. 11) i Kaina (w. 9). Córki Adama i Ewy a bliźniaczki Kaina i Abla pojawiają się również pod imionami Kelima i Lebuda w chrześcijańskim Proroctwie Pseudo-Metodiusza 118a z VII w. n.e.^[2]. Spotkać się można również z imionami Luluwa i Aklia, które pochodzą z etiopskiej Pierwszej Księgi Adama i Ewy 74-75 – jednej z ksiąg należących do tzw. cyklu Adama i Ewy. Według Apokalipsy Mojżesza 1:3, Kain i Abel mieli dodatkowe imiona, odpowiednio Adiaphotos i Amilabes.

Kain i Abel w literaturze rabinicznej

Jeden z najbardziej rozbudowanych pozabiblijnych tekstów żydowskich przedstawiających postać Kaina to midrasz Bereszit rabba 22. Tekst ten stanowi egzegezę biblijnej opowieści i zawiera spekulacje na takie tematy jak ojcostwo Kaina, preferencja Jahwe dla ofiary Abla czy wreszcie konkretna forma znaku danego Kainowi przez Jahwe. Bereszit rabba 22 można podzielić na kilka mniejszych części, podejmujących określone tematy: ojcostwo Kaina i Abla oraz ich rodzeństwo (paragrafy 2–3), natura uchybienia ofiarniczego Kaina (3–6), seria psychodemonologicznych alegorii jecer ha-ra, czyli zantropomorfizowanego „popędu czynienia zła”, (6) kłótnia Kaina i Abla (7–8), sąd Jahwe nad Kainem (9), kara przewidziana dla Kaina (10–12), natura znaku Kaina (12) oraz późniejsze dzieje Kaina (13).

Bereszit rabba 22 stanowił punkt odniesienia i inspirację dla różnych późniejszych midraszy. I tak np. Pirkej de-rabbi Eliezer 21 wprowadza kilka nowych elementów: ojcem Kaina jest jadący na wężu Samael, natomiast przyczyną zbrodni Kaina jest – oprócz żalu o nieprzyjętą ofiarę z pieczonych nasion lnu – zazdrość o bliźniaczkę Abla, która jest najpiękniejszą kobietą na świecie. Według tego tekstu znakiem od Jahwe jest jedna z liter imienia boskiego napisana na ramieniu Kaina. By uniknąć bycia napadniętym przez dzikie zwierzęta, Kain dostaje również psa, który strzegł wcześniej trzody Abla.

Dodatkowe szczegóły pojawiają się w midraszu Tanchuma Bereszit 9. Tekst opisuje precyzyjnie konflikt Kaina i Abla oraz zaznacza, że choć to Abel był silniejszy, to jednak Kainowi udało się go przechytrzyć. Przytacza się tam też bardzo obrazową przypowieść:

Gdy Święty, niech będzie błogosławiony, zapytał: gdzie jest Abel, twój brat (Rdz 4:8), Kain odpowiedział: nie wiem, czy jestem stróżem mojego brata? Przecież to ty jesteś stróżem wszelkiego stworzenia a wymagasz tego ode mnie. Do czego to można porównać? Do złodzieja, który kradł nocą, ale nie został złapany na miejscu, lecz następnego dnia rano przez odźwiernego. [Odźwierny] zapytał go: czemu ukradłeś to wszystko? Ten odparł: [owszem], jestem złodziejem – nie zaniedbałem jednak mojego rzemiosła. [Tymczasem] ty, którego zadaniem jest stać u drzwi i ich strzec, zawiodłeś w swoim fachu. Jakim prawem więc zwracasz się do mnie w ten sposób?! Tak też Kain odparł: [owszem], zabiłem go – [jednak to ty] stworzyłeś we mnie jecer ha-ra. [Twoim zadaniem jest] strzec wszystkiego, [a jednak] pozwoliłeś mi go zabić. To ty jesteś tym, który go zabił, a który zwie się ja (hebr. anochi)! A gdybyś przyjął moją ofiarę, tak jak przyjąłeś jego, nie byłbym o niego zazdrosny.

Tekst midraszu Tanchuma Bereszit 11 jest też unikalny pod tym względem, że przedstawia szczegóły śmierci Kaina. Według jednej z wersji Kain zamienia się w anioła śmierci, który błąka się po świecie przez 130 lat a według drugiej zostaje omyłkowo zabity strzałą z łuku wystrzeloną przez jego prawnuka, Lamecha^[3].