Działalność w Centralnej Białoruskiej Radzie Wojskowej

W dniach 18–24 października 1917 roku brał udział w Zjeździe Białorusinów wojskowych Frontu Zachodniego, który m.in. uznał tworzenie białoruskiego wojska za „skrajnie konieczną i nie cierpiącą zwłoki potrzebę”. 24 października Zjazd powołał Centralną Białoruską Radę Wojskową (CBRW), będącą autonomiczną częścią tworzącej się w tym samym czasie Wielkiej Rady Białoruskiej (WRB). Tego samego dnia nowo utworzona organizacja, w niepełnym jeszcze składzie, wybrała Jazepa Mamońkę na stanowisko wiceprzewodniczącego Tymczasowego Komitetu Wykonawczego CBRW. W ten sposób został on także członkiem liczącego 24 osoby Tymczasowego Komitetu Wykonawczego WRB^[8][9]. W czasie drugiej sesji plenarnej CBRW 4–5 grudnia 1917 roku na stanowisku wiceprzewodniczącego zastąpił go Tamasz Hryb, wojskowy będący przed mobilizacją studentem^[10].

Był jednym z organizatorów i uczestnikiem I Zjazdu Wszechbiałoruskiego w dniach 18–30 grudnia (5–17 grudnia st. st.) 1917 roku^[1]. Reprezentował na nim 12 armię^[3]. W jego trakcie opowiadał się za przejęciem władzy na Białorusi przez Zjazd:

26 grudnia (13 grudnia st. st.) został wybrany do Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego jako przedstawiciel Komitetu Wykonawczego CBRW i Komitetu Wykonawczego WRB^[4]. 31 grudnia (18 grudnia st. st.), dzień po rozpędzeniu Zjazdu przez bolszewików z OKWZOiF, został na krótko aresztowany^[1]. Następnie kontynuował działalność w CBRW, pełniąc w niej funkcję kierownika wydziału politycznego, a także pozostał członkiem Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego, która nadal pracowała, mimo rozpędzenia Zjazdu. 30 stycznia (n. st.) 1918 roku bolszewicy podjęli decyzję o rozwiązaniu CBRW i aresztowaniu jego liderów, w tym Jazepa Mamońki, pod zarzutem współpracy z I Korpusem Polskim (bezpodstawnym). Mamońka został aresztowany 1 lutego 1918 roku, w ślad za pozostałymi członkami kierownictwa CBRW: Kanstancinem Jezawitauem, Wasilem Zacharką, Niemkiewiczem i dwoma innymi. Aresztowani zostali osadzeni w wartowni w Mińsku^[12][13]. Wiadomość o aresztowaniu wywołała falę protestów wśród białoruskich organizacji cywilnych i wojskowych, a w Witebsku doszło do zbrojnego starcia białoruskich oddziałów z bolszewikami^[14].

18 lutego 1918 roku wojska Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier podjęły ofensywę na wschód przeciwko bolszewikom. Bolszewicy postanowili nie bronić Mińska i zarządzili ewakuację. W wyniku panującego w mieście chaosu, 19 lutego około południa Jazep Mamońka wraz z towarzyszami zdołał zbiec z wartowni. Tego samego dnia uczestniczył w zebraniu CBRW w domu Antona Lawickiego, na którym zapadła decyzja o przeprowadzeniu akcji rozbrajania bolszewików i przejęcia kontroli nad Mińskiem. W jej wyniku białoruskie formacje wojskowe przejęły władzę nad częścią miasta (pozostałą część zajęli Polacy) do czasu wkroczenia wojsk niemieckich 21 marca 1918 roku^[15].

Działalność po ogłoszeniu niepodległości Białoruskiej Republiki Ludowej

Po zajęciu większości terytorium Białorusi przez Niemców, Jazep Mamońka kontynuował działalność w białoruskim ruchu narodowym. Po ogłoszeniu niepodległości przez BRL działał w jej strukturach. W maju 1918 roku, w wyniku rozłamu w Białoruskiej Socjalistycznej Gromadzie, wszedł w skład kierownictwa Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (BPSR)^[3][16]. Pozostawał jej członkiem do 1924 roku^[1][3]. W grudniu 1918 roku, niedługo przez nadejściem bolszewików, opuścił Mińsk, jednak po jego zajęciu przez Wojsko Polskie w sierpniu 1919 roku powrócił do miasta w celu kontynuowania dotychczasowej działalności politycznej^[17]. 19 września 1919 roku, jako członek delegacji Konwentu Seniorów Rady BRL, brał udział w spotkaniu z polskim Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim w Domu Szlacheckim w Mińsku. W czasie spotkania delegacja zwróciła się do Piłsudskiego o uznanie niepodległości i integralności BRL, umożliwienie odnowienia pracy jej organów, stopniowe przekazywanie władzy w ręce Rady, udzielenie pożyczki, formowanie białoruskiego wojska u boku polskiego i wspólną walkę z bolszewikami. Delegacja nie uzyskała jednak ze strony polskiego przywódcy żadnych zobowiązań^[18].

W październiku 1919 roku podejmował wysiłki w kierunku konsolidacji białoruskiego ruchu narodowego. Podpisał wspólny list premiera Antona Łuckiewicza i Pałuty Badunowej wzywający członków rządu BRL do powrotu z Kowna i Berlina do Mińska^[19]. Z czasem jego stosunek do Polski i propolskich polityków białoruskich stawał się coraz bardziej negatywny. W listopadzie 1918 roku w Smoleńsku wraz z Badunową podpisał w imieniu BPSR umowę z bolszewikami. Miała ona zapewnić jego ugrupowaniu udział we władzy na Białorusi po pokonaniu Polaków^[20].

Działalność w Ludowej Radzie BRL po rozłamie

Pałuta Badunowa i Jazep Mamońka, 1921

13 grudnia 1919 roku wziął udział w posiedzeniu Rady BRL w Mińsku, w czasie którego wystąpił przeciwko polityce premiera Łuckiewicza zmierzającej do porozumienia z Polską. Następnego dnia, wobec panującego na sali bałaganu, posiedzenie Rady BRL zostało zerwane, a jej członkowie opuścili budynek. Wówczas Jazep Mamońka wraz z siedmioma innymi członkami BPSR, trzema członkami Białoruskiej Partii Socjalistów-Federalistów i pewną liczbą osób roszczących sobie prawo do bycia delegatami Rady BRL dokonał przewrotu przeciwko Radzie i premierowi Łuckiewiczowi. Grupa ta pozostała na sali obrad i powołała konkurencyjną wobec dotychczasowej Rady BRL Ludową Radę BRL. Jazep Mamońka wszedł w skład jej prezydium^[21].

Pod koniec 1919 roku wraz Badunową, Hrybem, Trachimauem i innymi działaczami BPSR założył Białoruski Komitet Powstańczy (BKP), składający się z przedstawicieli białoruskich organizacji lewicowych. Zadaniem Komitetu było zorganizowanie na Białorusi antypolskiego powstania. Spisek został jednak odkryty przez polski wywiad, a członkowie BKP, w tym Jazep Mamońka, zostali aresztowani^[22]. Po uwolnieniu przedostał się do Kowna^[1] (według innego źródła został tam wysłany przez polskie władze)^[3], gdzie wznowił działalność w Ludowej Radzie BRL jako sekretarz prezydium. W lutym 1921 roku wraz z Badunową i Hrybem utworzył w Kownie Biuro Komitetu Centralnego BPSR, którego deklarowanym celem było zjednoczenie poróżnionych białoruskich sił narodowych^[3]. Na początku 1921 roku na polecenie Wacłaua Łastouskiego, Alaksandra Cwikiewicza i A. Haławinskiego przyjechał do Mińska w celu koordynacji podziemnej „walki rewolucyjnej” przeciwko polskiej władzy na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej^[3]. W marcu 1921 roku został aresztowany w Mińsku przez władze radzieckie i przewieziony do Moskwy. W kwietniu 1921 zesłano go do Kazania, skąd zdołał uciec do Kowna^[1][3]. We wrześniu 1921 roku brał udział w Pierwszej Wszechbiałoruskiej Konferencji Politycznej w Pradze^[1][2], w czasie której ostro skrytykował radzieckie władze Białorusi. Pod koniec 1922 roku zamieszkał w Czechosłowacji. W październiku 1923 roku razem z Badunową protestował przeciwko utworzeniu w Kownie rządu BRL na czele z Cwikiewiczem i uznał go za nielegalny. W 1925 roku ukończył trzy lata Instytutu Komercyjnego w Pradze. W tym samym roku, w czasie II Konferencji Wszechbiałoruskiej w Berlinie opowiedział się przeciwko rozwiązaniu rządu BRL i w proteście opuścił konferencję. Przeprowadził się do Kowna, a następnie do Wilna. W 1928 roku mieszkał i pracował w Rydze^[3]. W ślad za innymi działaczami białoruskiego ruchu narodowego, podjął decyzję o powrocie do Białoruskiej SRR. Otrzymał radziecką wizę w celu legalnego wjazdu na terytorium ZSRR. Mimo to natychmiast po przekroczeniu granicy białorusko-łotewskiej 11 września 1928 roku na stacji kolejowej Bigosowo został aresztowany przez GPU Białoruskiej SRR i ponownie odwieziony do Moskwy^[1][2][3].

3 stycznia 1929 OGPU ZSRR skazała go na 10 lat łagrów^[1][3]. Według listy zrehabilitowanych odbywał karę na budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego w Karelskiej ASRR, w Rosyjskiej FSRR, został skazany na rozstrzelanie przez trójkę NKWD 2 września 1937 na mocy art. 58 ust. 6 (szpiegostwo) kodeksu karnego; wyrok wykonano 10 września 1937, miejscem pogrzebu jest stacja kolejowa Miedwieżja Gora (Sandarmoch), w Karelskiej ASRR, w Rosyjskiej FSRR. Wraz z nadejściem pieriestrojki został zrehabilitowany 12 kwietnia 1989 przez Prokuratora Karelskiej ASRR^[23]. Dokładne miejsce jego pochówku do dziś pozostaje nieznane, ponieważ jest jednym z ponad 9,5 tysiąca rozstrzelanych i pogrzebanych w masowych grobach w Sandarmoch. Istnieją też źródła podające inną wersję, jakoby wyrok zapadł i został wykonany na terenie Komijskiej ASRR^[1][2][3], zrehabilitowała go prokuratura Komijskiej ASRR, a 25 marca 1993 roku – Prokuratura Generalna Federacji Rosyjskiej^[1].