Jan Dzierżoń
Ojciec współczesnego pszczelarstwa
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

16 stycznia 1811
Łowkowice

Data i miejsce śmierci

26 października 1906
Łowkowice

Miejsce pochówku

województwo opolskie

Proboszcz parafii w Karłowicach
Okres sprawowania

1835–1868

Wyznanie

katolicyzm

Kościół

rzymskokatolicki

Prezbiterat

1834

Utrata stanu duchownego

1873

Odznaczenia
Kawaler Orderu Franciszka Józefa (Austro-Węgry) Order Orła Czarnego (Prusy) Order Królewski Korony (Prusy) Order Ludwika (Hesja) Order Świętej Anny IV klasy (Imperium Rosyjskie) Oficer Orderu Korony Włoch Kawaler 2. klasy Orderu Wazów (Szwecja)
Portret Jana Dzierżonia z 1871 r.
Tablica pamiątkowa w Nysie
Pomnik w Muzeum Rolnictwa w Szreniawie
Pomnik Jana Dzierżonia we Wrocławiu
Tablica pamiątkowa przy szkole podstawowej nr 3 w Braniewie
Medal im. Jana Dzierżona

Jan Dzierżon, także Dzierżoń niem. Johannes Dzierzon (ur. 16 stycznia 1811 w Łowkowicach, zm. 26 października 1906 tamże) – górnośląski pszczelarz, ksiądz i uczony. Nazywany jest „ojcem współczesnego pszczelarstwa”.

Członek Niemieckiej Akademii Przyrodników Leopoldiny (1866)[1].

Rodzina

Urodził się w jako syn Szymona i Marii z domu Jantos, jako drugi z trojga rodzeństwa[2] w Łowkowicach. Nazwisko jego pradziadka Jerzego Dzierżona (1717–1800) pojawia się w najstarszej polskiej kronice Łowkowic (Kocowicz, 1987).

On sam uważał się za Polaka i Niemca[3][4][5][6], tak formułując swoje stanowisko w sprawie narodowości: Jeśli chodzi o moją narodowość, to rzeczywiście, jak wskazuje moje nazwisko, jestem Polakiem z urodzenia, gdyż na Górnym Śląsku mówi się po polsku. Ale ponieważ w wieku 10 lat przeprowadziłem się do Breslau i tam się uczyłem, jestem Niemcem z wychowania. Ale nauka nie zna granic, nie zna narodowości. – Katowice, 29/9 1872[3][7].

Życiorys

Do dziesiątego roku życia uczęszczał do polskiej szkoły parafialnej w Łowkowicach, potem przez rok do szkoły w Byczynie. W wieku jedenastu lat rozpoczął naukę w gimnazjum we Wrocławiu, które ukończył z wyróżnieniem jesienią 1830 r. W tym samym roku rozpoczął studia na wydziale teologii Uniwersytetu Wrocławskiego, lecz uczęszczał też na wykłady z matematyki, astronomii i historii[2].

Po studiach, w 1834 r., przyjął we Wrocławiu święcenia kapłańskie. Został wikarym w Siołkowicach pod Opolem, a następnie od 1835 był proboszczem parafii w Karłowicach koło Brzegu na Śląsku Opolskim. Będąc proboszczem, prowadził jednocześnie badania nad życiem pszczół i zakładał koła pszczelarskie na Śląsku Opolskim, z których powstało potem Towarzystwo Pszczelarskie. Krzyżując pszczoły rodzime z włoskimi Dzierżon odkrył zjawisko dzieworództwa. Doszedł do tego, gdy stwierdził, że żyjąca w jednym z rojów matka o uszkodzonych skrzydłach, niezdolna do lotu godowego, mimo to znosiła jaja, z których lęgły się jednak trutnie. Odkrycie to, ogłoszone dopiero w 1845 r.[8], po 10 latach gromadzenia spostrzeżeń, przyjęto początkowo z niedowierzaniem. Koncepcją tą zainteresował się August von Berlepsch, który poprosił o jej zbadanie przez naukowców. Zjawisko dzieworództwa zostało w 1855 r. potwierdzone zarówno przez profesora Karla Theodora Siebolda z Monachium i profesora Rudolfa Leuckarta z Lipska[8][9]. Kościół katolicki uznał koncepcję za błędną i potępił. Konflikt się zaostrzył, gdyż Dzierżon uparcie podtrzymywał swoje poglądy wbrew Kościołowi i wielu uczonym. Dopiero w 1906 r. na konferencji przyrodniczej w Marburgu dzieworództwo powszechnie uznano za zjawisko udowodnione[10].

W 1868 r. Dzierżon został zmuszony do rezygnacji z funkcji proboszcza w Karłowicach i został przeniesiony w stan spoczynku. 18 lipca 1870 obwieszczono ustalenia I soboru watykańskiego, a wśród nich dogmat o nieomylności papieża i konstytucję Dei Filius, wspierającą naukę opartą na Objawieniu i przeciwstawiającą się panteizmowi, materializmowi i racjonalizmowi. Jan Dzierżon nie krył krytycznych uwag wobec nowego dogmatu. Z uwagi na żądanie podpisania indywidualnego aktu lojalności wobec Watykanu wystosował list otwarty na łamach „Schlesische Zeitung”, sprzeciwiający się dogmatowi nieomylności papieża. W rezultacie 30 października 1873 r. został ekskomunikowany. Nie jest jednak prawdą, że wstąpił do powstałej w Prusach wspólnoty starokatolików (Brożek, 1978) i że to właśnie było powodem, dla którego biskup wrocławski Heinrich Förster obłożył go klątwą i wykluczył z Kościoła. Po wykluczeniu z Kościoła rzymskokatolickiego życie w Karłowicach stało się dla Dzierżona bardzo uciążliwe.

W 1884 r. powrócił on do swych rodzinnych Łowkowic. Tam kontynuował prace naukowe nad życiem pszczół, mieszkając od 1885 r. wraz ze swym bratankiem Franciszkiem w niewielkim domu z ogrodem, prowadząc, jak sam to określał, tryb życia pustelnika. Jan Dzierżon zmarł w wieku 95 lat. Jego grób znajduje się w Łowkowicach, natomiast w domu, w którym mieszkał pod koniec życia, mieści się izba jego pamięci. Pamiątek po Dzierżonie zachowało się niewiele. W 1927 Franciszek Dierżon przekazał pamiątki Narodowi Polskiemu na ręce pszczelarza Leopolda Pawłowskiego z Rudnika nad Sanem.1 grudnia 1939 r. skonfiskowała je niemiecka żandarmeria, podczas wojny uległy zniszczeniu i rozproszeniu[2].

Działalność naukowa

Jan Dzierżon opublikował w 1845 r. teorię mówiącą, że samce pszczół (trutnie) rozwijają się z niezapłodnionych jaj, a więc mają matkę, a nie mają ojca, zaś samice powstają z jaj zapłodnionych. Stał się tym samym odkrywcą zjawiska partenogenezy (dzieworództwa) u pszczół. Łącznie napisał 26 książek naukowych i ponad 800 artykułów. Współpracował m.in. z „Frauendörfer Blätter” i „Eichstädter Bienenzeitung”, a w latach 1854–1856 wydawał miesięcznik „Der Bienenfreund aus Schlesien”[2]. Wiele z jego dzieł przetłumaczonych zostało na inne języki europejskie, w tym na język polski (m.in. Nowe udoskonalone pszczelnictwo, Dodatek do teorii i praktyki nowego pszczelarza i inne). Zrewolucjonizował hodowlę pszczół, wydawał własne czasopismo pszczelarskie, a ok. 1840 r. skonstruował pierwszy na świecie udany ul szafkowy z ruchomą zabudową, kładąc fundamenty pod konstrukcję współczesnego ula ramowego.

Przestrzeń między środkiem sąsiednich plastrów została opisana jako 1,5 cala (38–39 mm). W 1848 r. Dzierżon wprowadził rowki wycinane w bocznych ścianach ula, aby zastąpić mniej wygodne przybijane listewki do zawieszania snóz. Rowki te miały wymiary 8×8 mm – dokładnie średni wymiar między ¼ i 3/8 cala. Obecnie tzw. „bee space” (pszczela przestrzeń) jest określana właśnie jako wymiar ¼ do 3/8 cala. Pszczoła europejska wypełnia plastrem woskowym przestrzeń większą niż 3/8 cala lub propolisem (kitem pszczelim) szczeliny poniżej ¼ cala. Pomysł Jana Dzierżona wprowadzenia wycięć tych wymiarów świadczy o tym, że rozumiał powyższą zasadę wcześniej, niż pierwsze ramki zostały skonstruowane właściwie. Na podstawie wskazań księdza Dzierżona, w 1852 August von Berlepsch (w maju) w Turyngii i Lorenzo Langstroth (w październiku) w Stanach Zjednoczonych zaprojektowali swoje ramki ulowe, pierwsze właściwie funkcjonujące w historii. Na podstawie oryginalnych rysunków można stwierdzić, że wkrótce rowki o przekroju kwadratowym zostały przekształcone ukośnym zrębem od góry, co ułatwiało manipulacje snozami. Tego samego typu rowki są skopiowane w opisach Augusta von Berlepscha w 1863. W Stanach Zjednoczonych w przeciwieństwie do Europy ule były rozstawiane pojedynczo na większych przestrzeniach i były otwierane od góry, a nie od tyłu, jak w popularnych w tym czasie pszczelich pawilonach w Europie Środkowej. We współczesnych ulach pszczela przestrzeń ma główne zastosowanie między bocznymi listwami ramek i ścianami ula.

W 1857 r. Johannes Mehring zastosował prasę do wyrobu węzy – pszczoły już nie musiały zajmować się produkcją plastrów. W Polsce za sprawą księdza Jana Dolinowskiego rozpowszechniły się ule ramkowe, otwierane od góry, przez zdjęcie dachu (pierwsze powstały w połowie XIX wieku). Z wprowadzanych innowacji korzystał również Dzierżon. Wprowadzane usprawnienia pozwoliły mu na profesjonalną hodowlę pszczół – posiadał około 400 rodzin w swoich pasiekach. Poza pszczelarstwem zajmował się także innowacjami agrarnymi, między innymi wprowadził w swojej wsi uprawę łubinu.

Dzierżon poświęcił pszczelarstwu 70 lat. Do dwu jego najbardziej fundamentalnych osiągnięć należy zaliczyć opracowanie zasad konstrukcji ula z ruchomą zabudową (snozami) oraz odkrycie partenogenezy. Jan Dzierżon zrewolucjonizował pszczelarstwo, znacznie zwiększając produkcję miodu i zyskał światową sławę. W 1872 za swoje prace naukowe otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Monachijskiego w 400. rocznicę założenia uczelni. Został odznaczony orderami wielu krajów Europy. Członek korespondent Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego (1858–1862)[11]

Wybór publikacji

  • Sztuka zrobienia złota, nawet z zielska „Tygodnik Polski Poświęcony Włościanom”, Pszczyna 15 XI 1845.
  • Nowe udoskonalone pszczelnictwo księdza plebana Dzierżona w Katowicach na Śląsku. Leszno 1851 i 1859 (przekład: Józef Lompa)
  • Najnowsze pszczelnictwo. Lwów 1853 (przekład: Witowski)
  • Theorie und Praxis des neuen Bienenfreundes oder neue artender Bienenzucht wydawca: von Bruckisch; 304 s. (1848)
  • Nachtrag zur Theorie und Praxis... (1852)
  • Rationelle Bienenzucht wydawca: Bränder; Brieg; 50 s. (1861)
  • Neue verbesserte Bienen-Zucht wydawca: Otto Hendel; Halle; 5 s. (1861)
  • Nationale Bienenzucht wydawca: Falchschen Buchdruckerei; 84 s. (1878)
  • Der Zwillingstock (1890)
  • Nachtrag zu dem Schriften der Zwillingsstock, die zweckmässigste Bienenwohnung wydawca: E. Thielmann; Kreuzburg; 16 s. (1890)

Odznaczenia

Jan Dzierżon, rzeźba, pomnik w Stróżach

Upamiętnienie

  • Reński oddział Niemieckiego Związku Pszczelarskiego ustanowił nagrodę upamiętniającą postać Dzierzonia – Dr.Johannes-Dzierzon-Medaille[12].
  • W 1911 dyrektor Instytutu pszczelarskiego w Dahlem pod Berlinem wysunął propozycję, aby nazwać imieniem ks. Dzierżona jedną z berlińskich ulic znajdującą się przy instytucie. Magistrat Berlina zaprotestował przeciw realizacji pomysłu argumentując, że „nazwisko brzmi po polsku”[2][13].
  • W 1946 na cześć Jana Dzierżona miasto Rychbach na Dolnym Śląsku otrzymało nazwę Dzierżoniów[2].
  • 30 października 1956, w 50. rocznicę śmierci J. Dzierżona, Poczta Polska wyemitowała serię okolicznościową składającą się z dwóch znaczków (numery katalogowe 841 i 842)[14].
  • 20 sierpnia 1981 ta sama poczta wydała całostkę poświęconą 170. rocznicy urodzin Dzierżona[15].
  • We Wrocławiu, przy ul. Bartla, stoi pomnik przyrody – czterystuletni dąb szypułkowy, nazwany dębem Dzierżona. W tym samym mieście znajdują się też Rodzinne Ogrody Działkowe im. J. Dzierżona[16].
  • W Kluczborku znajduje się pomnik i muzeum im. Jana Dzierżona poświęcone sięgającej X wieku historii pszczelarstwa na Śląsku.
  • Jest patronem wielu szkół w Polsce; w wielu polskich miastach znajdują się ulice jego imienia.

Przypisy

  1. ↑ Mitglieder [online], Nationale Akademie der Wissenschaften Leopoldina [dostęp 2023-02-17] (niem.).
  2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Emil Szramek, Dzierżoń Jan (1811-1906), Polski Słownik Biograficzny, t. 6. Kraków 1948, s. 165–166.
  3. 1 2 Wycisk-Müller, Suzanna: Schöpferisches Schlesien von A bis Z. Lipsk: Engelsdorfer Verlag, 2014, s. 51–53.
  4. ↑ L. Brożek Jan Dzierżon. Studium monograficzne Opole 1978.
  5. ↑ A. Gładysz Jan Dzierżoń, pszczelarz o światowej sławie Katowice 1957.
  6. ↑ H. Borek i S. Mazak Polskie pamiątki rodu Dzierżoniów Opole 1983.
  7. ↑ Včela moravská: orgán Zemských ústředi spolkù včelařských pro Moravu a Slezko, 1932 [dostęp 2023-01-25] (cz.).
  8. 1 2 Mirosław Syniawa: Dzierżon Jan. Kopernik ula, [w:] „Biograficzny słownik przyrodników śląskich”. Tom 1, wyd. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice 2006, ISBN 83-906910-7−8 s. 71–73.
  9. ↑ Irene Meichsner: Gotteslästerliche Jungfernzeugung männlicher Bienen. Deutschlandfunk, 2011-01-16. [dostęp 2021-08-24]. (niem.).
  10. ↑ Jan Dzierżon – pszczelarz-buntownik. Pszczoła MusiByć. [dostęp 2024-02-10]. (pol.).
  11. ↑ Handbuch des Lemberger Sttathalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1858', s. 250; 1859, s. 267; 1860', s. 270; 1861, s. 402; 1862, s. 414.
  12. ↑ http://imkerverbandrheinland.de/cms/wp-content/uploads/2014/09/2015-01-01-Ehrungsrichtlinien.pdf
  13. ↑ Stanisław Wasylewski, Na Śląsku opolskim, Katowice 1937, s. 118.
  14. ↑ Andrzej Fischer: Katalog polskich znaków pocztowych (i z Polską związanych) Tom I 2019. 2018. ISBN 978-83-62457-18-2.
  15. ↑ Bjs, Ciekawostki, w: Święty Gabriel. Informator Klubu Zbieraczy Znaczków Pocztowych o Tematyce Religijnej, Poznań, listopad 1982, s. 14.
  16. ↑ Informacje | PZD Okręg we Wrocławiu [online], www.ozpzd-wroclaw.pl [dostęp 2020-07-27].

Bibliografia

  • Emil Szramek, Dzierżoń Jan (1811–1906), Polski Słownik Biograficzny, t. 6. Kraków 1948, s. 165–166
  • L. Brożek Jan Dzierżon. Studium monograficzne Opole 1978
  • W. Kocowicz, A. Kuźba Tracing Jan Dzierżon Passion Poznań 1987
  • A. Gładysz Jan Dzierżoń, pszczelarz o światowej sławie Katowice 1957
  • H. Borek i S. Mazak Polskie pamiątki rodu Dzierżoniów Opole 1983
  • W. Chmielewski World-Famous Polish Beekeeper – Dr. Jan Dzierżon (1811–1906) and his work in the centenary year of his death in „Journal of Apicultural Research”, Volume 45(3), 2006
  • Janina Baj, Pszczelarstwo dawne i nowe – broszura Muzeum im. Jana Dzierżona w Kluczborku.
  • Der Oberschlesier : Monatsschrift für das heimatliche Kulturleben, Oppeln, 13 Jg., Heft 10, 1931.

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.