Jan Bartkowski
Ilustracja
Jan Bartkowski (1811-1893)
Data i miejsce urodzenia

19 listopada 1811
Prusinowo

Data i miejsce śmierci

24 listopada 1893
Paryż

Zawód, zajęcie

żołnierz, działacz emigracyjny, pamiętnikarz, nauczyciel, tłumacz

Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari

Jan Bartkowski (ur. 19 listopada 1811 w Prusinowie, zm. 24 listopada 1893 w Paryżu) – żołnierz, oficer powstania listopadowego, kawaler Krzyża Srebrnego Orderu Virtuti Militari, rewolucjonista, działacz emigracyjny, karbonariusz[1], pamiętnikarz, tłumacz, nauczyciel języków obcych.

Młodość

Urodził się jako syn Andrzeja Bartkowskiego[2]. Pierwsze nauki pobierał w Kętrzynie[3] w Prusach Wschodnich[1], następnie w konwikcie XX. Pijarów na Żoliborzu[4] w Warszawie, a od 1829 na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego[5]. Był członkiem Sprzysiężenia Wysockiego[6], a także twórcą tajnego kółka spiskowego na uniwersytecie, inwigilowanego m.in. przez Henryka Mackrotta[6]. W jego mieszkaniu na Krakowskim Przedmieściu organizowano tajne narady studentów przed wybuchem powstania[7][8] – omawiano na nich m.in. plany zabójstwa wielkiego księcia Konstantego[9]. W tym samym mieszkaniu, dnia 13 października 1830 członkowie kółka Bartkowskiego oczekiwali przygotowanego wybuchu powstania narodowego, które jednak ok. godz. 23.00 odwołano[10]. Brał ponadto Bartkowski udział w produkcji amunicji i „przysposobieniu broni” na potrzeby powstania[11]. W dniu 12 listopada 1830[12] został aresztowany (na skutek denuncjacji Franciszka Kruszelnickiego[13]) i osadzony m.in. w więzieniu karmelickim na Lesznie – podczas śledztwa załamał się i złożył zeznania obciążające niektórych akademików[5]. W rezultacie aresztowano kolejnych sprzysiężonych: Ignacego Czernika, Wincentego Gaucza, Ignacego Polańskiego, Anastazego Mazowieckiego, Antoniego Dutkiewicza i Hipolita Mierosławskiego[12]. W przesłuchaniach Bartkowskiego uczestniczyli m.in. pierwszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego Wojciech Szweykowski, poeta i sekretarz uczelni Kazimierz Brodziński, prof. Adrian Krzyżanowski, kurator UW Maksymilian Fredro (brat Aleksandra)[14], generałowie Aleksander Rożniecki, Stanisław Potocki, Józef Rautenstrauch[15].

W powstaniu listopadowym

W noc listopadową 1830 r. uwolniono więźniów politycznych przetrzymywanych w klasztorze karmelickim na Lesznie w Warszawie. Pomiędzy uwolnionymi znajdował się Jan Bartkowski.

Wolność odzyskał w wyniku wypadków nocy listopadowej. Bezpośrednio po opuszczeniu murów klasztornego więzienia, Bartkowski przyłączył się do ludu szturmującego Arsenał[16]. W kolejnych dniach wstąpił do akademickiej Gwardii Honorowej[5]; był także w oddziale wojskowym wysłanym w grudniu 1830 do Modlina dla zajęcia tamtejszej twierdzy. Następnie służył w 1 Pułku Ułanów[17], w którym awansował do stopnia podoficerskiego (od 11 kwietnia 1831[18] w stopniu wachmistrza).

Brał udział w bitwach pod Stoczkiem i Nową Wsią – obie zwycięskie batalie grupa ułanów, w skład której wchodził Bartkowski, uczciła m.in. splądrowaniem piwnicy-winiarni w Kozienicach, własności miejscowego Żyda, i konsumpcją zrabowanego stamtąd alkoholu[1]. W dalszych miesiącach Bartkowski walczył m.in. pod Kurowem (3 marca)[19], uczestniczył w wyprawie gen. Józefa Dwernickiego na Wołyń, brał udział w bitwie pod Boremlem (18–19 kwietnia). Za postawę w tej bitwie został odznaczony przez gen. Józefa Dwernickiego Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (24 kwietnia). Po upadku powstania na Wołyniu przeszedł do Galicji (27 kwietnia), gdzie został internowany – zdołał jednak zbiec i już 3 maja[20] rozpoczął drogę powrotną do Królestwa Polskiego[5].

Wstąpił następnie do Legii Litewskiej z zamiarem kontynuowana walki – m.in. uczestniczył w (spóźnionej[21]) wyprawie płk. Samuela Różyckiego na Litwę[5] oraz brawurowym odwrocie korpusu gen. Henryka Dembińskiego z Litwy do Warszawy[8]. 6 sierpnia wyruszył z korpusem gen. Samuela Różyckiego w sandomierskie[22], jednak nie doszło wówczas do większych starć szwadronu Bartkowskiego z Rosjanami[23]. 25 września otrzymał (nieodebrany) awans na podporucznika. Dwa dni później przeszedł ponownie do Galicji i udał się – przez Słowację, Węgry, Wiedeń, Czechy i Prusy – na emigrację do Europy zachodniej.

Był poszukiwany przez władze carskie za udział w powstaniu[5] i plany zamachu na życie wielkiego księcia Konstantego[24]. Ciążył na nim wydany zaocznie (13 lutego 1832) wyrok śmierci, zamieniony następnie (16 września 1834) na wieczną banicję. Jego majątek uległ konfiskacie.

Na emigracji

We Francji. Nieudane wyprawy do Frankfurtu i Sabaudii

Zamek w szwajcarskim Rolle – miejsce tymczasowego internowania Jana Bartkowskiego i innych uczestników "wyprawy sabaudzkiej" (luty 1834).
Jan Bartkowski w późniejszych latach życia.

Do Francji przybył wiosną 1832 r. – należał początkowo do zakładu emigracji w Bourges, następnie przeniósł się do Dijon (w październiku 1832[25]), gdzie podjął na nowo studia prawnicze (wkrótce przerwane z powodu choroby) oraz wstąpił do związku węglarskiego[26][27]. 9 kwietnia 1833 wyruszył z 41-osobowym[28] oddziałem Polaków z Dijon w kierunku Frankfurtu nad Menem, by połączyć się z planowaną tam rewolucją – wyprawa okazała się jednak spóźniona: jeszcze przed przekroczeniem granicy dotarła do oddziału Bartkowskiego informacja kpt. Feliksa Nowosielskiego[29] o fiasku rewolucji (atak kilkudziesięciu spiskowców na główny odwach we Frankfurcie, w dniu 4 kwietnia, został niemal natychmiast odparty; lud niemiecki, pomimo wielokrotnych nawoływań, nie połączył się z konspiratorami).

Na wieść o niepowodzeniu zrywu w Niemczech, grupa Bartkowskiego skierowała się do Szwajcarii (powrót w głąb Francji był w tym momencie niemożliwy), gdzie większość uczestników wyprawy pozostała jeszcze przez kilka miesięcy. 3 sierpnia 1833 Bartkowski, wraz z towarzyszami, wyruszył do kantonu bazylejskiego, aby wesprzeć demokratów z Liestal w ich walce z konserwatystami o władzę w mieście[30], jednak tym razem demokraci odnieśli zwycięstwo jeszcze przed przybyciem grupy Bartkowskiego.

W połowie 1833 grupy karbonarskie podjęły przygotowania do wyprawy zbrojnej do Sabaudii w celu wywołania rewolucji w krajach włoskich[31] – a w dalszej perspektywie, zjednoczenia i wyzwolenia Włoch spod panowania austriackiego. Była to inicjatywa emigrantów włoskich w Szwajcarii, którzy działali w porozumieniu z emigrantami polskimi, m.in. z grupą Bartkowskiego[32]. Na podstawie układów z 27 listopada 1833[33] Polacy zobowiązali się wziąć udział w „wyprawie sabaudzkiej” (a po wyzwoleniu Italii Włosi mieli włączyć się do walki o wolność Polski). Kompania pod dowództwem Leona Jabłońskiego, w skład której wchodził Bartkowski, wyruszyła na początku stycznia 1834 do Nyon nad Jeziorem Genewskim[34], gdzie miała oczekiwać dalszych rozkazów[35]. W połowie stycznia w Nyon znajdowało się 90 polskich uczestników wyprawy. Byli oni w tym czasie dogłębnie inwigilowani przez tajnych agentów policji francuskiej, austriackiej i piemonckiej. Próbę wkroczenia do Sabaudii oddział Bartkowskiego podjął z początkiem lutego. W trakcie przeprawy przez jezioro zostali jednak aresztowani i osadzeni na zamku w Rolle, następnie w Cossonay, Payerne i na zamku w Avenches (18 lutego). Szeroka opinia publiczna oraz prasa szwajcarska sprzyjała w tym okresie więzionym Polakom, co pozwoliło uchronić ich przed dotkliwszymi represjami[36]. Ostatecznie żołnierzy oddziału Bartkowskiego przyjęto z powrotem na terenie kantonu berneńskiego, a następnie – z obawy przed ich udziałem w kolejnych potencjalnych rewolucjach – wydano im paszporty na wyjazd do Anglii (pod koniec kwietnia 1834).

W Wielkiej Brytanii i Irlandii

Katedra św. Kolumby w Londonderry w Irlandii Północnej – miejsce zawarcia związku małżeńskiego pomiędzy Janem Bartkowskim a Emmą Platt w dniu 26 czerwca 1838 r.

Pierwsze miesiące pobytu w Anglii Bartkowski spędził w Londynie, gdzie m.in. w mieszkaniu Kazimierza Aleksandra Pułaskiego brał udział w naradach dotyczących prób zjednoczenia emigracji polskiej w Anglii[37] (w sierpniu 1834 liczba emigrantów polistopadowych w Wielkiej Brytanii sięgała ok. 330–400 osób). Od sierpnia 1834 Bartkowski przebywał w Edynburgu[5], później w Dublinie i Londonderry w Irlandii Północnej. Pracował jako nauczyciel języka niemieckiego i francuskiego (w poszukiwaniu zatrudnienia wspierał go m.in. angielski arystokrata i polonofil – Dudley C. Stuart[38]); pobierał ponadto zasiłek od rządu brytyjskiego, a także okazjonalnie pracował jako tłumacz.

Polityka

W sporach politycznych stał w opozycji do obozu ks. Adama Jerzego Czartoryskiego[5], jednak w roku 1846 uznał jego przywództwo; prezentował umiarkowanie postępowe i republikańskie[39] poglądy polityczne, jednocześnie krytykował Towarzystwo Demokratyczne Polskie za nadmierny radykalizm[40]; nie podzielał także postulatów reformy agrarnej głoszonych przez Gromady Ludu Polskiego[40]. Należał do Towarzystwa Wzajemnego Oświecenia, a także do Grona Historycznego Polskiego w Anglii (od 1841) i Ogółu Emigracji Polskiej w Londynie (1843).

16 lipca 1844 złożył podpis pod oświadczeniem potępiającym Rosję i złożył przysięgę prowadzenia walki aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. Brał udział w wypadkach Wiosny Ludów w Europie zachodniej (1848); bezskutecznie usiłował przedostać się do ogarniętej powstaniem Wielkopolski.

Powrót do Francji i ostatnie lata życia

Osiadł ponownie w Dijon, gdzie został nauczycielem języka angielskiego, a także członkiem Towarzystwa Literackiego Polskiego (zał. 29 XI 1845), dla którego pisał m.in. rozprawy dotyczące języków obcych[41]. W charakterze nauczyciela pracował w liceum w Montpellier (1856), Metzu (1858), Nancy (1864) i Paryżu. Od roku 1858 był członkiem Towarzystwa Historyczno-Literackiego; od 1864 – Stowarzyszenia Podatkowego, a następnie wiceprezesem tegoż. Od roku 1872 otrzymywał fundusze za posiadanie Krzyża Srebrnego[5]. W ostatnich latach przewodził uroczystościom narodowym polskim w Anglii[42]. Był wiceprezesem charytatywnej instytucji Czci i Chleba oraz honorowym członkiem Koła Batignolczyków. W 1872 otrzymał także tytuł Officier de l’Académie, a w 1888 – Officier de l’Instruction Publique[43].

Na emigracji spisał Wspomnienia z powstania 1831 i pierwszych lat emigracji (wyd. Lwów 1898). Sporządził ponadto dwutomowy wykaz dat zgonów emigrantów polskich na podstawie gromadzonych nekrologów[5], wydany następnie w opracowaniu Lucjana Krawca jako tzw. Cmentarzyk.

Życie prywatne

Kopia aktu małżeństwa Jana Bartkowskiego i Emmy Platt, przechowywanego w katedrze św. Kolumby w Londonderry.

Dnia 26 czerwca 1838[44], w katedrze św. Kolumby w Londonderry, Jan Bartkowski poślubił angielską guwernantkę – Emmę Platt, zwaną przez niego „Bogdanką”, którą poznał bliżej przy okazji dawanych jej lekcji językowych[45]. Uroczystości przewodniczył archidiakon Londonderry, autor hymnów i dzieł teologicznych – John Samuel Bewley Monsell. Małżeństwo Jana i Emmy doczekało się czwórki dzieci: Amelii i Wandy (bliźniaczki urodzone 15 IV 1839), Klaudii oraz Jana. Miał także Bartkowski siostry.

W lutym 1834, w trakcie eskorty rewolucjonistów z Payerne do Avenches w Szwajcarii, Bartkowski został wyzwany na pojedynek przez Niemca, zwanego "Rothbardem". Bartkowski przyjął wyzwanie, jednak do pojedynku nie doszło, gdyż "Rothbard" nie stawił się w wyznaczonym miejscu i czasie[46]. Bartkowski brał także udział w jeszcze innym (bezkrwawym) pojedynku.

Zmarł 24 listopada 1893 w Paryżu. Został pochowany na cmentarzu Père-Lachaise.

Przypisy

  1. 1 2 3 http://rcin.org.pl/Content/15231/WA303_3758_A96-r1960-R67-nr1_Kwartalnik-Historyczny%2006-Miscellanea.pdf
  2. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 127.
  3. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 7.
  4. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 236.
  5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Robert Bielecki, Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego, t. I, Warszawa 1995, s. 169.
  6. 1 2 Marian Tyrowicz, Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1863. Przewodnik biobibliograficzny, Warszawa 1964, s. 22.
  7. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 19.
  8. 1 2 Full text of "Zbiór pamietników do historyi powstania polskiego z roku 1830-1831: cały dochód przeznaczony na ..." [online], archive.org [dostęp 2018-05-29] (ang.).
  9. ↑ Robert Bielecki, Belwederczycy i podchorążowie, 1989, s. 50, 51.
  10. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 20.
  11. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 22.
  12. 1 2 Robert Bielecki, Belwederczycy i podchorążowie, Warszawa 1989, s. 54.
  13. ↑ http://www.wuw.pl/data/include/cms/monumenta-ebook/pdf/Dzieje-Uniwersytetu-Warszawskiego-1816-1915.pdf
  14. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 24.
  15. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 29.
  16. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 32.
  17. ↑ (Historyczne Bitwy 193) Nowa Wieś 1831 – Wydawniczy Bellona (2010), „docslide.com.br” [dostęp 2018-05-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-05-28] (ang.).
  18. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 70.
  19. ↑ Jan Skarbek, Województwo lubelskie w powstaniu listopadowym 1830-1831, t. II, Lublin 2013, s. 39.
  20. ↑ http://echaprzeszlosci.pl/wp-content/uploads/2013/07/echa1.pdf
  21. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 96.
  22. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 99.
  23. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 106, 107.
  24. ↑ Juliusz Stanisław Harbut, Noc listopadowa w świetle i cieniach procesu przed Najwyższym Sądem Kryminalnym, Warszawa 1926, s. 306.
  25. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 160.
  26. ↑ Peter Brock, Geneza Ludu Polskiego w Anglii, Londyn 1962, s. 30.
  27. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 167.
  28. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 170.
  29. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 174, 175, 176.
  30. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 204, 417, 418.
  31. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 424.
  32. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 212.
  33. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 426.
  34. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 216.
  35. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 219.
  36. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 229, 233, 234.
  37. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 259.
  38. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 285.
  39. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 292.
  40. 1 2 Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 9.
  41. ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2019-11-10].
  42. ↑ Marian Tyrowicz, Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1863. Przewodnik biobibliograficzny, Warszawa 1964, s. 23.
  43. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 8.
  44. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 318.
  45. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 306.
  46. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, 234 do 237.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.