Języki północnohalmaherskie
Obszar

Moluki Północne (Indonezja)

Użytkownicy

ludy północnohalmaherskie

Liczba mówiących

350 tys. (pocz. XXI w.)

Klasyfikacja genetyczna

języki zachodniopapuaskie

  • języki północnohalmaherskie
Prajęzyk

(▾) prapółnocnohalmaherski

Podział

• języki galela-loloda
• języki sahu
• języki ternate-tidore
• język zachodniomakiański

Kody rodziny językowej
Glottolog nort2923
Występowanie
Ilustracja
Rozprzestrzenienie rodziny językowej (fr.)
(klasyfikacja serwisu Glottolog, wersja 4.6)
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki północnohalmaherskie[1] – rodzina języków używanych w północnej części Moluków w Indonezji (prowincja Moluki Północne). Zasięg ich występowania obejmuje północną część wyspy Halmahera oraz okoliczne mniejsze wyspy: Ternate, Tidore, Makian (zachodni fragment) i Morotai[2][3]. Rozprzestrzeniły się też na wyspy Bacan i Obi. Są geograficznie otoczone przez niespokrewnione języki austronezyjskie[4][5]. Według danych szacunkowych z początku XXI wieku posługuje się nimi 350 tys. osób[6].

Ich pochodzenie jest niejasne. Są zupełnie odrębne od większości języków kraju[7]. Tworzą jedną z peryferyjnych rodzin tzw. języków papuaskich w Indonezji, obok języków timor-alor-pantar z wysp Timor, Alor i Pantar[8][9]. Przypuszczalnie obie te rodziny stanowią pozostałość po pierwotnych nieaustronezyjskich językach wschodniej Indonezji[8][10]. Przez długi czas uważano, że języki północnohalmaherskie nie są spokrewnione z żadnymi innymi językami, ale w XX wieku zdołano je połączyć z pewnymi językami zachodniej Nowej Gwinei, w ramach propozycji fyli zachodniopapuaskiej[11][uwaga 1]. Tym niemniej ich status genealogiczny pozostaje niewyraźny, gdyż rozpatrywane podobieństwa można uznać za cechy arealne, wynikające z kontaktu językowego; słabość dowodów na pokrewieństwo języków zachodniopapuaskich skłoniła część autorów do odrzucenia takiej rodziny[12]. O ile języki północnohalmaherskie nie są pokrewne językom austronezyjskim, to dzielą z nimi elementy struktury i leksyki, co można wytłumaczyć przenikaniem się języków tychże grup już w odległej przeszłości[13][14].

Encyklopedia Krugoswiet wymienia języki ternate, tobelo i tidore wśród najbardziej znaczących języków papuaskich w Indonezji (pod względem liczby mówiących)[15]. G. Holton i M. Klamer (2018) podają, że najwięcej użytkowników spośród języków tej rodziny ma język galela (79 tys.)[16]. Współcześnie języki regionu są wypierane przez malajski Moluków Północnych, a ich żywotność jest niepewna, m.in. ze względu na postępującą urbanizację i powszechność mieszanych małżeństw[17]. W lokalnym malajskim zaznaczyły się wpływy tychże języków, zarówno na poziomie gramatyki, jak i leksyki[18][19].

Stan badań i sytuacja językowa

Zalążki badań nad językami Halmahery i okolic oraz pierwsze próby określenia ich klasyfikacji przypadły na XIX wiek. Zasadniczą odrębność języków północnej Halmahery od najbliższych języków austronezyjskich stwierdził P.J.B.C. Robidé van der Aa w 1872 roku, lecz jeszcze wtedy zakładano, że dalsze badania mogą umożliwić ich przypisanie do tej rodziny[20]. Ostatecznie nieaustronezyjski charakter tych języków wykazał Hendrik van der Veen w swojej rozprawie z 1915 roku (De Noord-Halmahera’se taalgroep tegenover de Austronesiese talen)[21], aczkolwiek nie rozpatrując ich relacji z rodzinami papuaskimi[22][23]. Do ustanowienia ich związków z językami Nowej Gwinei przyczyniły się prace językoznawców Wilhelma Schmidta (pocz. XX w.) i H.K.J. Cowana (1957)[11][24]. Podobieństwa w systemie zaimków wskazują na ich pokrewieństwo z językami północno-zachodniej części wyspy – zwłaszcza językami zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH); dodatkowo sugerują to pewne poszlaki w postaci danych słownikowych[25][12]. Są zatem jedynymi językami papuaskimi – poza rejonem wyspy Timor – które nie funkcjonują w Melanezji[26]. Na uwagę zasługuje fakt, że posługująca się nimi grupa ludności jest bliższa austronezyjskim ludom regionu aniżeli ludom papuaskim, zarówno pod względem kultury, jak i cech fizycznych[27]; ponadto dorobek kulturowy łączy tubylców z cywilizacją islamu i społeczeństwami zachodniej Indonezji[28]. Można przypuszczać, że zakorzeniły się na Molukach w wyniku migracji z Nowej Gwinei, prawdopodobnie wyprzedzając napływ języków austronezyjskich, po czym doszło do wymieszania ludności papuaskiej z grupami pochodzenia azjatyckiego[29]. Jak zaznacza R. Blust (2013), północne Moluki charakteryzują się złożoną historią osadnictwa i kontaktów polityczno-ekonomicznych[30].

Są jednymi z najwcześniej opisanych języków papuaskich[31]. W 1865 roku holenderscy misjonarze związani z Utrechtsche Zendingsvereeniging rozpoczęli badania językoznawcze na Halmaherze[32]. Owocem prac dokumentacyjnych stał się szereg słowników, opisów gramatyki i zbiorów baśni ludowych[33]. Do poświęcenia uwagi tym językom skłoniła badaczy (misjonarzy i językoznawców) ich wyraźna odmienność od pozostałych języków regionu, a zarazem regularny charakter zależności dźwiękowych między nimi[34]. W pobliżu, na południowo-wschodnim wybrzeżu Halmahery (i niektórych mniejszych wyspach), występują zupełnie odrębne języki południowohalmaherskie (pochodzenia austronezyjskiego)[35][36]. Starsze nazwy tej rodziny języków – z okresu holenderskiego – to Ternataansch-Halmaherasche taalgroep (grupa ternateńsko-halmaherska)[37] i Ternataansche taalgroep (grupa ternateńska)[38].

Najbardziej znanym językiem północnohalmaherskim jest język ternate, o historycznie ugruntowanym znaczeniu jako lokalna lingua franca. Do pocz. XX w. służył jako środek kontaktów handlowych i międzyetnicznych, wykraczając swoim zasięgiem poza niewielką społeczność wyspy Ternate[39]. Języki ternate i tidore, używane na wyspach o tych samych nazwach, były językami miejscowych sułtanatów – Ternate i Tidore – znanych ze swojego udziału w handlu korzennym[40][41]. Ponadto oba te języki wykształciły rdzenne (przedeuropejskie) tradycje literackie na bazie pisma arabskiego, jako jedyne spośród języków papuaskich[42][43]. Rozwój piśmiennictwa w pozostałych językach północnohalmaherskich nastąpił dopiero wskutek działalności misjonarzy[44]. Pisane formy tych języków (na bazie alfabetu łacińskiego) nie są jednak dobrze rozpowszechnione. Dziś rolę lingua franca przejął lokalny język malajski[6]. We wczesnej literaturze najdokładniej omówiono języki tobelo, galela i tabaru[45].

Ze względu na swoje położenie geograficzne wykazują wpływy języków austronezyjskich, choć oparły się niektórym zmianom, które nastąpiły w pozostałych językach zachodniopapuaskich[46]. Pod wpływem kontaktu języki centralno-zachodnie (np. tidore) przejęły wiele obcych elementów gramatyki[47], inne zaś są na tyle konserwatywne, że w większym stopniu zachowują specyfikę gramatyczną tej rodziny (np. tobelo)[48]. W późniejszym okresie historycznym języki północnohalmaherskie, wraz ze wzrostem znaczenia tutejszych sułtanatów, stały się źródłem słownictwa dla bliskich geograficznie języków austronezyjskich[49]. Zapożyczenia leksykalne z języka ternate-tidore przedostały się do języka taba[49], języków południowej Halmahery (np. sawai)[50], a także dialektów języka malajskiego[51]. Zaimki ngana (2. os. lp.) i ngoni (2. os. lm.) to zapożyczenia obecne zarówno w malajskim Moluków Północnych, jak i w malajskim miasta Manado[52]. Wpływy sięgnęły również rodzimych języków wyspy Sulawesi i okolic (m.in. języków minahaskich[53] i języka sangir[54]). Wynika to z historycznej roli Sułtanatu Ternate we wschodniej części archipelagu[55]. W językach regionu występują wpływy holenderskie i portugalskie, lecz są one słabiej zaznaczone niż w innych zakątkach Moluków (jak np. wyspa Ambon i Moluki centralne)[56]. Odnotowano też wpływy pochodzące z języków Indonezji zachodniej, przy czym trudno określić ich okres historyczny[57].

Typologia i wpływy zewnętrzne

Do charakterystycznych cech tych języków należą: szyk wyrazów SOV (podmiot dopełnienie orzeczenie), wyrażanie podmiotu i dopełnienia przy użyciu morfologii czasownika, szyk possessor-possessum w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy zajmuje miejsce przed rzeczownikiem określanym) oraz obecność poimków[46][58]. Występowanie poimków i szyk SOV to cechy konserwatywne, które należą do hipotetycznej specyfiki języka prazachodniopapuaskiego i przypuszczalnie zostały z niego odziedziczone[46].

W językach rodziny funkcjonują klasy rzeczowników[6][59]. Wykorzystywane są klasyfikatory, o domniemanej proweniencji austronezyjskiej. Z perspektywy synchronicznej ich liczebniki reprezentują system decymalny (dziesiątkowy), ale same formy wyrazowe zdradzają, że wcześniejszy system liczbowy należał do typu kwinarnego (piątkowego)[60]. Występuje rozróżnienie między inkluzywną a ekskluzywną formą pierwszej osoby liczby mnogiej, właściwe dla tego obszaru geograficznego[61][62]. Jedynie w niektórych językach (np. tidore) zaobserwowano podział na dzierżawczość zbywalną i niezbywalną (alienable vs inalienable possession)[63][64]. W zachodniomakiańskim obecna jest harmonia samogłosek[65].

Role wykładników osoby w morfosyntaktyce (funkcje podmiotu i orzeczenia) bywają wyznaczane przez semantykę czasownika (jest to cecha stosunkowo rzadko spotykana w językach świata, lecz częsta w językach wschodniej Indonezji)[66]. W językach rodziny da się wydzielić szereg części mowy, ale wiele z nich zachowuje się podobnie (przyjmując np. prefiksy właściwe dla orzeczenia), a poszczególne słowa mogą pełnić różne funkcje składniowe (swobodnie stając się np. czasownikami)[67]. Liczebniki przypominają czasowniki statyczne[68].

Stopień nasilenia cech kontaktowych różni się w zależności od subregionu[69]. Wpływy austronezyjskie w typologii języków północnohalmaherskich są ogółem słabsze niż w przypadku pozostałych grup zachodniopapuaskich[46]. Jednocześnie w regionie występują języki papuaskie, które w przeważającej mierze zachowują rodzime słownictwo, ale na poziomie syntaktyki czerpią zasadniczo z austronezyjskiego otoczenia językowego[70]. Kontakt z malajskim i innymi niespokrewnionymi językami doprowadził np. do przekształcenia składni i morfologii języka tidore[71]. W językach tidore, ternate, sahu i zachodniomakiańskim występuje szyk zdania SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie), bardziej typowy dla języków austronezyjskich[72][73]. W całej rodzinie odnotowano zapożyczanie obcych form spójników[74].

Wszystkie języki rodziny obfitują konsekwentnie w elementy leksyki austronezyjskiej, które najpewniej zostały zapożyczone już na wczesnym etapie rozwoju (biorąc pod uwagę, że wiele z nich przeszło właściwe dla tych języków zmiany dźwiękowe). C.L. Voorhoeve (1983, 1987, 1988) twierdzi, że stanowią one nawet 30% podstawowego słownictwa, przy czym ich udział był zaniżany we wcześniejszych pracach[75][76][77]. Tym niemniej formy należące do fundamentalnych klas wyrazowych (zaimki i liczebniki) mają zdecydowanie swoisty (nieaustronezyjski) charakter, co przyczyniło się do zarysowania odrębności tych języków[78]. W językach Ptasiej Głowy, które uchodzą za spokrewnione z północnohalmaherskimi, występuje dużo mniejszy zasób takich zapożyczeń[49].

W językach północnych Moluków – zarówno papuaskich, jak i austronezyjskich – funkcjonuje system orientacji przestrzennej oparty nie na rozróżnieniu lewo-prawo czy kierunkach świata, lecz na osiach ląd-morze i góra-dół (równolegle do wybrzeża)[79][80].

Podział wewnętrzny

Rodzina ta jest rozdrobniona dialektalnie, a granice między poszczególnymi językami są niejasne i trudne do wyznaczenia. Choć autorzy różnie określają liczbę języków wchodzących w skład rodziny, istnieje ogólna zgoda co do wewnętrznego jej podziału[33]. Podział na cztery grupy (lub języki) odzwierciedla dzisiejszą sytuację językową i wnioski leksykostatystyczne[81]. Różne czynniki socjolingwistyczne (związane z różnicami politycznymi czy religijnymi) sprawiają jednak, że trudno uzgodnić liczbę wyróżnianych języków północnohalmaherskich[82]. Mogą być rozpatrywane jako kontinuum dialektalne[6]. Bliskość ich zasobów słownictwa sugeruje, że różnice między nimi zostały wyrównane w ciągu ostatnich 2000 lat[83].

C.L. Voorhoeve (1988) zaproponował poniższą klasyfikację (North Halmaheran stock), wyodrębniając tylko cztery języki (pierwotne nazwy tychże podano w nawiasach):[84]

Wpływ austronezyjski w języku zachodniomakiańskim sprawia, że ten jest szczególnie odrębny od pozostałych przedstawicieli rodziny. Voorhoeve sklasyfikował go jako odosobniony język północnohalmaherski[33][85]. Dawniej uważano, że chodzi o język austronezyjski[86], ale analiza podstawowego słownictwa nie pozwala potwierdzić takiej jego przynależności (wyrazy o podłożu austronezyjskim tworzą stosunkowo małą grupę i są zapożyczeniami)[87]; również formy liczebników nie sugerują związku z językami austronezyjskimi[88]. Należy go odróżnić od wschodniomakiańskiego (taba), który istotnie ma pochodzenie austronezyjskie (jest jednym z języków południowohalmaherskich[87]) i wywarł wpływ na swojego papuaskiego sąsiada[33].

Etnolekty północno-wschodniej Halmahery dzielą szereg archaicznych (przedaustronezyjskich) cech gramatyki[89]. Ponadto są zbliżone słownikowo i występuje między nimi słabo zbadane zjawisko wzajemnej zrozumiałości[90]. C.L. Voorhoeve (1988) uznał je zatem za dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie analizy leksykostatystycznej, lecz nie odpowiada to identyfikacji etnicznej samych użytkowników[91] i konwencji przyjętej w wielu innych publikacjach[33]. Podobną propozycję wysunął M. Czlenow (1986), omawiając „podgrupę halmaherską”[4]. W regionie częstym zjawiskiem jest wielojęzyczność, co utrudnia określenie poziomu różnic między językami. Niemniej wykazują one znaczne różnice strukturalne i komunikacja (bez użycia języka malajskiego) nie zawsze odbywa się bez przeszkód[91]. Nowsze badania sugerują, że są to raczej odrębne języki[90]. Publikacja Ethnologue (wyd. 18, 25) umieszcza je w grupie galela-loloda, wyodrębniając również języki laba (loloda południowy) i tugutil[92][93]. Voorhoeve uznał tugutil za wariant tobelo, a loloda południowy za wariant galela[94][95].

Etnolekty ternate i tidore są raczej traktowane jako samodzielne języki (zwłaszcza lokalnie, ale też w części literatury), aczkolwiek dystans (Abstand) między nimi jest stosunkowo niewielki, a mówienie o językach ternate i tidore wydaje się oparte na czynnikach socjopolitycznych. Według kryterium wzajemnej zrozumiałości chodzi o odmiany jednego języka[82][96]. C.L. Voorhoeve (1988) grupuje te etnolekty jako warianty języka ternate-tidore[97] (w pracy z 1994 r. użył nazwy „język ternate”[98]), M. van Staden (2000) natomiast klasyfikuje je jako dwa różne języki[33][99], podobnie też uczynili autorzy bazy Ethnologue[82]. M. Czlenow (1986) twierdzi, że można mówić o jednym języku ternate-tidore (roboczo określonym jako podgrupa wyspiarska)[4]. C.E. Grimes i B.D. Grimes (1994) wychodzą z założenia, że wyodrębnienie jednego języka – nawet jeśli uzasadnione lingwistycznie – zupełnie nie współbrzmi z rozstrzygnięciami pozajęzykowymi[100]. Pozostałe języki północnohalmaherskie, takie jak galela i tobelo, wykazują znaczne wpływy języka ternate. Jest to konsekwencja historycznej dominacji Sułtanatu Ternate w archipelagu Moluków. Wyjątkowo liczne pożyczki z języka ternate są obecne w języku sahu, jako że lud Sahu utrzymywał bliższe kontakty z Ternate[44]. Stanowi to też możliwe wyjaśnienie dla utraty szyku SOV przez ten język[101]. Choć język sahu pozostaje leksykalnie bliski innym językom Halmahery (w 1983 r. Voorhoeve powiązał go właśnie z nimi), to typologicznie upodobnił się do ternate-tidore[102].

Uwzględnienie słabo poznanej perspektywy historycznej mogłoby dać nieco inny obraz podziału wewnętrznego. Nie zdołano rozstrzygnąć, czy język sahu powinien być grupowany z pozostałymi językami Halmahery, czy też z ternate i tidore. W klasyfikacji leksykostatystycznej został uznany za odrębną gałąź rodziny. Miejscowa tradycja głosi jednak, że ludność Ternate przybyła z Jailolo na Halmaherze, gdzie używany jest język sahu[uwaga 2]. Niewykluczone zatem, że języki ternate i tidore są najbliżej spokrewnione właśnie z sahu, a ich odrębne cechy daje się wytłumaczyć wielowiekowym odseparowaniem od języków Halmahery[81].

Etnolekty waioli, gamkonora i ibu są czasami uznawane za języki oddzielne od sahu. Taką klasyfikację zaproponowano w artykule z 1984/1994 r. (C.E. Grimes, B.D. Grimes), a także w publikacji Ethnologue (wyd. 18), gdzie pod pojęciem języka sahu umieszczono dialekty tala’i i pa’disua, a pozostałe omówiono oddzielnie[33][103]. C.L. Voorhoeve (1988) uznał, że chodzi o dialekty jednego języka sahu, przy czym dialekty pa’disua i tala’i opisał jako spójną grupę[104]. M. Czlenow (1986) sklasyfikował sahu, waioli i ibu w ramach podgrupy jailolo, nie wspominając jednak o gamkonora[4]. Ethnologue odnotowuje również język kao, włączając go w ramy grupy sahu, choć redaktorzy publikacji przypuszczają, że etnolekt ten może być marginalnym dialektem języka pagu[105]. Według S.G. Wimbish (1991) jest to dialekt języka pagu (na podstawie kryterium wzajemnej zrozumiałości), niemniej ludność Kao jest odrębna religijnie, co też znajduje odzwierciedlenie w lokalnej identyfikacji językowej[106]. Rozróżnienie między waioli a gamkonora również ma podłoże etniczno-religijne[82][103].

Porównanie leksykalne

Liczebniki w językach północnohalmaherskich oraz w języku yawa[107]:

Liczebnik Grupa galela-loloda Grupa ternate-tidore zachodniomakiański[108] Języki yawa
galelasahutabaru tobelotogutil ternatetidoreyawa
'1'moirɔmoi'moi moirimoirimoirimoiminyéintabo
'2'sinotorɔmoˈɗiɗimoˈdidi hinotohinootoromdidimalofomédéngjirum
'3'saʔaŋerɔˈʔæŋesaˈʔaŋe haŋehaŋeraːŋeraŋeyungémandeij
'4'iharætæˈsoata iataiataraharahafatimambisy
'5'motoharɔmɔˈtoæmoˈtoa motoamotoaromotoharomtoamafoiradani
'6'butaŋaræræmæbuˈtaŋa butaŋabutaaŋarararoraigamikaujentabo
'7'tumudiŋitʊmʊˈdɪŋitumuˈdiiŋi tumiditumiditomoditomdiːtépédingikaujiru
'8'tupaʔaŋetʊˈʔæŋɛretuˈaŋeɾe tuhaŋetufaŋetofkaŋetofkaŋetokbangékaumandeij
'9'siwoˈsɪwɔrɔˈsiwo hiwohiwosiosioisuékaimambisy
'10'mogiʔowoŋægi moimogiˈooko ŋimoiɲimoiɲagimoiɲagimoiaongéabusyin

Liczebnik „dziewięć” w językach północnohalmaherskich został zapożyczony ze źródła austronezyjskiego. Dodatkowo język zachodniomakiański zapożyczył liczebnik „cztery”[109].

Poniższe dane na temat podstawowego słownictwa zostały zaczerpnięte z internetowej bazy danych Trans-New Guinea[110].

słowosahu[111]tidore[112]zachodniomakiański[113]
głowa sae’edofoloapota; tabia
włosy utuhutugigo; onga
ucho kocowo’o; ngau’u; 'oki; sidetengaukameu
oko la’olaoafe; sado
nos cu’dumu; ngunungu; payáhangunmudefete
zęby ngi’diingwi
język (organ) yai’iakibelo
noga tarotaro
wesz ganeganbene
pies nunu’ukasoaso
ptak namonamohaywan
jajo gosi; tounugosiesi
krew ngaunuauuni
kość 'bero; 'obongogokasubebi
skóra eno’oahifi
pierś susuisususu
mężczyzna nau’unau-nauat
kobieta weré’afayapapa; songa
niebo diwangasorgatupam
księżyc ngaraoraodo
woda 'banyoakebe
ogień ci’du; naoto; u’uukuipi
kamień ma’dimafumay
droga, ścieżka ngo’omo; tapakalingagopao
imię lomangarongaaym
jeść 'doroga; kou; oromo; tabuoyo; talesaam; fajow; fiam
jeden maténgo; moirimoigominye; maminye; meminye; minye
dwa ‘di’di; romo’dí'dimalofodimaede; edeng; je; maedeng; medeng

Zaimki osobowe

Porównanie form zaimków (prefiksów czasownikowych informujących o podmiocie) w językach północnohalmaherskich (NH) oraz dwóch językach zachodniej Ptasiej Głowy (WBH): moi i tehit (Voorhoeve 1988 ↓, s. 194):

NH (różne języki) moi (WBH)tehit (WBH)
1. os. lp. to- t(e)-t-
2. os. lp. no- n(e)-n-
3. os. lp. m. wo-, o- w(e)-w-
3. os. lp. ż. mo- m(e)-m-
1. os. lmn. (inclusivus) po-, fo-, wo- waw-f-
1. os. lmn. (exclusivus) mi- mam-m-
2. os. lmn. ni- nan-n-
3. os. lmn. yo- y-y-

Formy samodzielnych zaimków osobowych (na przykładzie ternate-tidore i tobelo):

ternate[114]tidore[114][115]tobelo[116]
1. os. lp. ngoringoringohi
2. os. lp. nganangonangona
3. os. lp. m. unaunaunanga
3. os. lp. ż. minaminamunanga
3. os. lp. n. enaenaenanga[115]
1. os. lmn. (inclusivus) ngonengonengone
1. os. lmn. (exclusivus) ngomngomngomi
2. os. lmn. ngonngonngini
3. os. lmn. (ludzie) anaonaonanga
3. os. lmn. (rzeczy, zwierzęta) enaenaenanga

Dla bliskich sobie języków ternate i tidore właściwe są dodatkowe formy 1. os. lp. (o charakterze grzecznościowym), rozróżniające płeć osoby mówiącej: fangare (m.) i fajaru (ż.). Brak natomiast podobnego rozróżnienia w 2. os. lp.[117][118]

Część zaimków osobowych w językach NH próbowano powiązać z formami w językach austronezyjskich. Ekskluzywny zaimek pierwszej osoby liczby mnogiej (formy ngomi, imi) uchodzi za prawdopodobną pożyczkę z źródła austronezyjskiego (*kami)[119], lecz przeczy temu analiza paradygmatów zaimków w pozostałych językach zachodniopapuaskich[120]. C.L. Voorhoeve (1994) uważa, że kolejnym zapożyczeniem, o podobnym pochodzeniu, może być forma rodzaju nijakiego pierwszej osoby liczby pojedynczej (ena, enanga)[109].

Rozróżnienie inclusivus-exclusivus, spotykane jedynie w niektórych rodzinach papuaskich, tłumaczy się czasem kontaktem z językami austronezyjskimi. Niewykluczone jednak, że jest to pradawna cecha arealna, której rozprzestrzenienie się poprzedziło wspomniane wpływy obce. W rodzinach spoza propozycji transnowogwinejskiej występuje bowiem stosunkowo często, sięgając wręcz wysuniętych na wschód języków senagi i języków granicznych[121]. W przypadku języków północnohalmaherskich zapożyczenie takiego rozróżnienia jest o tyle prawdopodobne, że wchodzą one w bliski kontakt z rodziną austronezyjską[122].

Prajęzyk

W taki oto sposób przedstawia się zrekonstruowany zasób spółgłosek języka prapółnocnohalmaherskiego (Voorhoeve 1994a ↓, s. 68; Holton i Klamer 2018 ↓, s. 584). Nietypową cechą tego prajęzyka jest występowanie spółgłoski zwartej z retrofleksją dźwięczną (*ɖ) (w językach papuaskich spółgłoski z retrofleksją nie są zupełnie powszechne).

ptkq
bdɖg
mnŋ
fsh
w
l (r)

Następujące rekonstrukcje podali Holton i Klamer 2018 ↓, s. 620–621. Większość tych form pochodzi z Wada 1980 ↓.

Związki genetyczne i arealne

Związki języków północnohalmaherskich z innymi językami pozostają słabo określone. O ile zostały zdefiniowane jako rodzina odrębna od języków austronezyjskich, to trudno jednoznacznie wyrokować o ich powiązaniach z okolicznymi grupami[123][124]. Najbardziej prawdopodobne jest ich pokrewieństwo z językami zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH) – kolejną dobrze ustanowioną grupą genetyczną, obejmującą kilka języków z północno-zachodniego skraju Nowej Gwinei. O postulowanym pokrewieństwie świadczą bardziej podobieństwa w paradygmatach zaimków aniżeli zbieżności leksykalne, których to analiza nie daje podstaw do wyprowadzenia miarodajnych wniosków[25]. Niemniej na korzyść tej propozycji – zawartej w hipotezie zachodniopapuaskiej – przemawia bliskość geograficzna obu konfrontowanych rodzin[125]. Ich jedność genetyczna wydaje się wręcz pewniejsza niż w przypadku poszczególnych grup i izolatów półwyspu Ptasia Głowa (które również podejrzewa się o przynależność do języków zachodniopapuaskich)[126][127]. Dzisiejsze papuaskie języki Halmahery miałyby zostać przyniesione w wyniku migracji z Nowej Gwinei, przypuszczalnie przed ekspansją języków austronezyjskich[128]. C.L. Voorhoeve (1994), na podstawie glottochronologii, zasugerował, że języki papuaskie pojawiły się na północnych Molukach dopiero po migracjach austronezyjskich, które miały miejsce w archipelagu indonezyjskim, a na samej Halmaherze miał wcześniej występować jeden z języków filipińskich (lub taki język został wprowadzony jeszcze przed rozpadem prajęzyka rodziny)[129]. Propozycji tej nie poświęcono później większej uwagi[128]. Bliskość cech języków północnej Halmahery sugeruje jednak, że stanowią wynik stosunkowo niedawnego rozproszenia (nawet jeśli pierwotny napływ języków papuaskich rzeczywiście poprzedził ekspansję austronezyjską)[130].

G. Reesink (2004, 2009), w obliczu braku dostatecznych dowodów, powstrzymuje się od uznania rodziny języków zachodniopapuaskich (określając ją jako ligę językową), ale nie wyklucza, że między omawianymi grupami może istnieć niedostatecznie wykazany związek genetyczny[12][131]. Jego zdaniem fakty lingwistyczne, które mogłyby świadczyć o pochodzeniu tychże rodzin od wspólnego przodka, zostały zatarte wskutek odrębnego ich rozwoju i długookresowych interakcji z ludnością austronezyjską[131]. Języki północnohalmaherskie próbowano także łączyć z językami timor-alor-pantar. Hipotezę tę, już wcześniej przewijającą się w literaturze (H.K.J. Cowan, A. Capell), omówił na nowo M. Donohue (2008), wskazując na podobieństwa w leksyce i w formach zaimków[132]. Zdaniem autora przodek języków timor-alor-pantar mógł znaleźć się pod wpływem zachodniopapuaskim[133]. Ponadto same języki zachodniopapuaskie zawierają pewne jednostki słownikowe, które mogłyby świadczyć o ich pokrewieństwie z językami andamańskimi (jednakże charakter tego powiązania pozostaje niejasny)[134]. Występuje też niewielka grupa podobieństw leksykalnych między językami północnohalmaherskimi (i niektórymi innymi zachodniopapuaskimi) a językami sentani (blisko granicy z Papuą-Nową Gwineą), lecz nie wydaje się, żeby był to związek natury genetycznej. Być może chodzi o dawne zapożyczenia północnohalmaherskie lub ślady zachodniopapuaskiego substratu językowego w tychże językach[135].

Języki północnohalmaherskie wykazują znaczne wpływy austronezyjskie, zarówno w zakresie słownictwa, jak i gramatyki[136][137]. Ich ślady są najbardziej widoczne w językach ternate, tidore, zachodniomakiańskim i sahu, które utraciły część cech gramatyki charakterystycznych dla tej rodziny[47][137]. Źródłami słownictwa austronezyjskiego stały się różne obszary geograficzne. Występują wpływy języków Moluków centralnych, języków oceanicznych i języków filipińskich[75]. Przodek tej rodziny prawdopodobnie pozostawał w kontakcie z językami filipińskimi (zwłaszcza tymi, które dały początek dzisiejszym językom regionu Minahasa i wysp Sangir-Talaud)[138]. W okresie istnienia sułtanatów Ternate i Tidore nasiliły się wpływy języka malajskiego[69].

C.L. Voorhoeve (1982) odnotował szereg zbieżności leksykalnych (potencjalnych zapożyczeń) między językami północnohalmaherskimi a językami centralnopapuaskimi z południowego wybrzeża Papui-Nowej Gwinei (z rodziny języków oceanicznych, ponad 3000 km na wschód)[139]. Zdaniem badacza całokształt wspólnych form świadczy o kontaktach między obydwoma regionami, a co za tym idzie – wzajemnym oddziaływaniu tych języków w pradawnej przeszłości. Charakter przeanalizowanych podobieństw nie sugeruje, by mogły być wynikiem zapożyczania z innych źródeł[140]. Zasób pożyczek austronezyjskich w języku zachodniomakiańskim wskazuje na niezależny przebieg kontaktu tego języka z rodziną austronezyjską. Niewykluczone jest, że jego prajęzyk dotarł do regionu w innym czasie niż przodek pozostałej części rodziny[141].

Uwagi

  1. ↑ Reprezentują tym samym rzadki przypadek rodziny językowej spoza wysp Melanezji – obok timor-alor-pantar – która daje się wiarygodnie powiązać z językami papuaskimi Oceanii (Pawley i Hammarström 2018 ↓, s. 151). Języki timor-alor-pantar tworzą kolejną rodzinę nieaustronezyjską (i są określane mianem „papuaskich”), lecz próby ich łączenia z językami Nowej Gwinei (m.in. niektórymi transnowogwinejskimi) pozostają owiane spekulacjami. Prawdopodobnie nie są spokrewnione z językami Halmahery, choć w XX w. rozważano również taką możliwość (Holton i Robinson 2017 ↓, s. 147, 149–150, 183–184).
  2. ↑ Do ok. 1250 r. wyspy Ternate i Tidore były prawdopodobnie niezamieszkane (van Staden 1998 ↓, s. 692; Moore 2003 ↓, s. 59).

Przypisy

  1. ↑ Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 96, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
  2. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 182–190.
  3. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 136.
  4. 1 2 3 4 Michaił Anatoljewicz Czlenow: North Halmahera languages: a problem of internal classification. W: Papers in New Guinea Linguistics No. 24. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1986, s. 39–44, seria: Pacific Linguistics A-70. DOI: 10.15144/PL-A70.39. ISBN 0-85883-350-6. OCLC 28992570. (ang.).
  5. ↑ Voorhoeve 1988 ↓.
  6. 1 2 3 4 Jewgienija Władimirowna Korowina: Siewierochalmachierskije jazyki. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2022-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-10-10)]. (ros.).
  7. ↑ Voegelin i Voegelin 1965 ↓, s. 2. But national Indonesia also includes aboriginal languages which are not Indonesian linguistically; these non-Indonesian languages do not even belong to the Austronesian language family – e.g. North Halmahera, Alor, and a half hundred or more Papuan languages in West New Guinea.
  8. 1 2 Musgrave 2014 ↓, s. 89.
  9. ↑ Schapper 2015 ↓, s. 106.
  10. ↑ Czlenow 1980 ↓, s. 426.
  11. 1 2 Watuseke 1976 ↓, s. 285.
  12. 1 2 3 Ger Reesink: West Papuan Languages. W: E. K. Brown, Sarah Ogilvie (red.): Concise Encyclopedia of Languages of the World. Amsterdam: Elsevier, 2009, s. 1176–1178. ISBN 978-0-08-087774-7. ISBN 978-0-08-087775-4. OCLC 318247422. (ang.).
  13. ↑ Reesink 1998 ↓, s. 636–637.
  14. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 652.
  15. ↑ Papuasskije jazyki. Encykłopiedija Krugoswiet. [dostęp 2020-03-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-06)]. (ros.).
  16. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 569.
  17. ↑ Bowden 2012 ↓, s. 314.
  18. ↑ Holton 2003 ↓, s. 3.
  19. ↑ Taylor 1983 ↓, s. 15.
  20. ↑ Robidé van der Aa 1872 ↓, s. 272–273.
  21. ↑ van der Veen 1915 ↓.
  22. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 190.
  23. ↑ van der Veen 1915 ↓, s. 226. Een antwoord te geven op de vrag hoe de N. H. taalen zich verhouden tot de Papua-talen gaat buiten het bestek van dit proefschrift, dat tot doel had de N. H. talen nader te schetsen tegenover de Austronesiese talen.
  24. ↑ Uhlenbeck 1967 ↓, s. 874–875, 877.
  25. 1 2 Miedema i Reesink 2004 ↓, s. 31.
  26. ↑ Pawley i Hammarström 2018 ↓, s. 151.
  27. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 474. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  28. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 138.
  29. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 136–138.
  30. ↑ Robert Blust: The Austronesian languages. Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013, s. 9. ISBN 978-1-922185-07-5. OCLC 851066712. (ang.).
  31. ↑ Stephen Adolphe Wurm: Papuan Languages of Oceania. Tübingen: Narr, 1982, s. 204. ISBN 978-3-87808-357-3. OCLC 8592292. [dostęp 2022-05-16]. (ang.).
  32. ↑ Wimbish 1991 ↓, s. 5.
  33. 1 2 3 4 5 6 7 Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577.
  34. ↑ Kotynski 1988 ↓, s. 145.
  35. ↑ Harald Hammarström i inni, South Halmahera, [w:] Glottolog 4.6, Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 2022, DOI: 10.5281/zenodo.6578297 [dostęp 2022-08-23] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-23] (ang.).
  36. ↑ Dirk Teljeur: The symbolic system of the Giman of South Halmahera. Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990, s. 17, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142. DOI: 10.1515/9783111672380. ISBN 978-9-06-765460-9. ISBN 978-3-11-167238-0. OCLC 1110710205. [dostęp 2022-02-24]. (ang.).
  37. ↑ Hueting 1908 ↓.
  38. ↑ Robidé van der Aa 1872 ↓, s. 270.
  39. ↑ Hueting 1908 ↓, s. 372.
  40. ↑ David Bulbeck: Maluku (The Moluccas). W: Keat Gin Ooi (red.): Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor. T. 2. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2004, s. 848–851. ISBN 978-1-57607-770-2. OCLC 54528945. (ang.).
  41. ↑ Hans Hägerdal: The Arrival of European Traders. W: World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. T. 10. New York: Marshall Cavendish, 2008, s. 1338–1339. ISBN 978-0-7614-7643-6. OCLC 80020223. (ang.).
  42. ↑ Warnk 2010 ↓, przyp. 2, s. 112. [...] Ternate and Tidore languages were thus the only Papuan languages which developed indigenous literary traditions that today are almost forgotten. The use of Arabic script shows the deep roots of Islam in the culture of these states.
  43. ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430. By at least the late 15th century, these West Papuan languages, Ternatese and Tidorese, were being written with a modified Arabic-based script, which was already fully developed when the Portuguese reached Ternate in 1512. (These were thus the only indigenously written Papuan languages at the time of European contact.)
  44. 1 2 Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 620. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. (ang.).
  45. ↑ Masinambow 1997 ↓, s. 92.
  46. 1 2 3 4 Foley 2000 ↓, s. 364.
  47. 1 2 Bellwood 2019 ↓, s. 217–218.
  48. ↑ Holton 2003 ↓, s. 2–3.
  49. 1 2 3 Bowden 2012 ↓, s. 317.
  50. ↑ Ronald Whisler, Jacqui Whisler: Sawai. W: Darrell T. Tryon (red.): Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995, s. 659–668, seria: Trends in Linguistics. Documentation 10. DOI: 10.1515/9783110884012.1.659. ISBN 978-3-11-088401-2. OCLC 868970232. (ang.).
  51. ↑ Allen i Hayami-Allen 2002 ↓, s. 21.
  52. ↑ Bowden 2005 ↓, s. 136–137.
  53. ↑ F. S. Watuseke. Kata-kata Ternate dalam bahasa Melaju-Manado dan bahasa-bahasa Minahasa. „Pembina Bahasa Indonesia”. IX, s. 107–110, 1965. (indonez.).
  54. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Sangircy. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 468. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  55. ↑ Watuseke 1991 ↓, s. 224.
  56. ↑ Visser 1994 ↓, s. 149.
  57. ↑ Visser 1994 ↓, s. 148.
  58. ↑ van Staden 2006 ↓, s. 324.
  59. ↑ Voorhoeve 1982b ↓, s. 7.
  60. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 623.
  61. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 606.
  62. ↑ Voorhoeve 1987 ↓, s. 718.
  63. ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 119, 120.
  64. ↑ van Staden 2009 ↓, s. 299.
  65. ↑ Voorhoeve 1982b ↓, s. 10.
  66. ↑ Schapper 2015 ↓, s. 124–125, 127.
  67. ↑ van Staden 2009 ↓, s. 295–298, 336.
  68. ↑ Asplund 2015 ↓, s. 7.
  69. 1 2 Holton i Klamer 2018 ↓, s. 623–624.
  70. ↑ Reesink 1998 ↓, s. 637.
  71. ↑ van Staden 2006 ↓, s. 324–325.
  72. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 588–589.
  73. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 192.
  74. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 661–662.
  75. 1 2 Voorhoeve 1988 ↓, s. 194–195.
  76. ↑ Voorhoeve 1987 ↓, s. 717.
  77. ↑ Voorhoeve 1983 ↓, s. 25.
  78. ↑ van der Veen 1915 ↓, s. 225.
  79. ↑ Gary Holton: A unified system of spatial orientation in the Austronesian and non-Austronesian languages of Halmahera. W: Antoinette Schapper (red.): Contact and substrate in the languages of Wallacea. Cz. 1. 2017, s. 157–189, seria: NUSA: Linguistic studies of languages in and around Indonesia 62. DOI: 10.15026/89846. OCLC 1017738888. (ang.).
  80. ↑ Allen i Hayami-Allen 2002 ↓.
  81. 1 2 Asplund 2015 ↓, s. 4.
  82. 1 2 3 4 John Bowden, Emic and etic classifications of languages in the North Maluku region, Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology [zarchiwizowane z adresu 2019-10-20] (ang.).
  83. ↑ Bellwood 2019 ↓, s. 216–217.
  84. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 181–182.
  85. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 182.
  86. ↑ Voorhoeve 1982b ↓, s. 46.
  87. 1 2 James T. Collins: Penelitian Bahasa di Maluku. Ambon: Kantor Bahasa Provinsi Maluku, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, 2018, s. 12–14. ISBN 978-602-52601-2-4. OCLC 1099540304. [dostęp 2022-10-29]. (indonez.).
  88. ↑ Watuseke 1976 ↓, s. 284.
  89. ↑ Bowden 2005 ↓, s. 138.
  90. 1 2 Volker Unterladstetter: Multi-verb constructions in Eastern Indonesia. Berlin: Language Science Press, 2020, s. 35, 37, seria: Studies in Diversity Linguistics 28. DOI: 10.5281/zenodo.3546018. ISBN 978-3-96110-216-7. OCLC 1154284367. [dostęp 2023-02-27]. (ang.).
  91. 1 2 Holton 2003 ↓, s. 2.
  92. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-09-06] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-06] (ang.).
  93. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-27] (ang.).
  94. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 187–188.
  95. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 578.
  96. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
  97. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 184.
  98. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 650–651.
  99. ↑ van Staden 2000 ↓, s. 17–18.
  100. ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 50.
  101. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 656–658.
  102. ↑ Voorhoeve 1983 ↓, s. 19.
  103. 1 2 Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 51.
  104. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 185.
  105. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Kao, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-12-10] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-25] (ang.).
  106. ↑ Wimbish 1991 ↓, s. 6.
  107. ↑ Eugene Chan: West Papuan Numerals. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2022-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-20)]. (ang.).
  108. ↑ Watuseke 1976 ↓, s. 282.
  109. 1 2 Voorhoeve 1994b ↓, s. 661.
  110. ↑ Simon Greenhill, TransNewGuinea.org – database of the languages of New Guinea [online], 2016 [dostęp 2020-11-05] (ang.).
  111. ↑ Leontine E. Visser, Clemens L. Voorhoeve: Sahu-Indonesian-English dictionary and Sahu grammar sketch. Dordrecht: Foris Publications, 1987, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 126. DOI: 10.1163/9789004487574. ISBN 978-90-04-48757-4. ISBN 90-6765-222-9. OCLC 17209362. (ang.).
  112. ↑ Joost J.J. Pikkert, Cheryl M. Pikkert, Husain A. Mahifa: Kamus bahasa Tidore, Indonesia, Inggris. Tidore: Pemerintah Daerah Tingkat II Halmahera Tengah, 1994. OCLC 604983793. [dostęp 2023-03-10]. (indonez.).
  113. ↑ Voorhoeve 1982b ↓, s. 48–69.
  114. 1 2 Rika Hayami-Allen: A Descriptive Study of the Language of Ternate, the Northern Moluccas, Indonesia. University of Pittsburgh, 2001, s. 218–219. OCLC 903635866. (ang.).
  115. 1 2 van Staden 2009 ↓, s. 325.
  116. ↑ Holton 2003 ↓, s. 16.
  117. ↑ Asplund 2015 ↓, s. 26.
  118. ↑ Berg 2023 ↓, s. 11, 10 (przyp. 8).
  119. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 661, 667.
  120. ↑ Ross 2005 ↓, s. 56–57.
  121. ↑ Ross 2005 ↓, s. 56.
  122. ↑ Thomason i Everett 2001 ↓, s. 304.
  123. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577–578, 580.
  124. ↑ Gil 2015 ↓, s. 269.
  125. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 580, 626.
  126. ↑ Reesink 1998 ↓, s. 603–604.
  127. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 626.
  128. 1 2 Bellwood 2019 ↓, s. 216.
  129. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 651–652.
  130. ↑ Peter Bellwood: Prehistory of the Indo-Malaysian Archipelago. Wyd. 3. Canberra: ANU E Press, 2007, s. 124. ISBN 978-1-921313-12-7. OCLC 225296546. [dostęp 2023-02-27]. (ang.).
  131. 1 2 Miedema i Reesink 2004 ↓, s. 32–33, 40.
  132. ↑ Holton i Robinson 2017 ↓, s. 149–150, 167.
  133. ↑ Donohue 2008 ↓, s. 55–56.
  134. ↑ Wurm 1975 ↓, s. 927–930.
  135. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 652, 668–669.
  136. ↑ Voorhoeve 1994b ↓.
  137. 1 2 Voorhoeve 1988 ↓, s. 194.
  138. ↑ Voorhoeve 1994a ↓, s. 82.
  139. ↑ Bellwood 2019 ↓, s. 220.
  140. ↑ Voorhoeve 1982a ↓, s. 217, 220.
  141. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, przyp. 6, s. 651.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.