Język piktyjski – język używany w czasach rzymskich oraz we wczesnym średniowieczu przez Piktów – lud zamieszkujący północną i środkową część Szkocji. Ze względu na znikomą liczbę zachowanych dokumentów, głównie w postaci inskrypcji, klasyfikacja genetyczna tego języka jest wśród językoznawców kwestią sporną. Biorąc pod uwagę współczesne nazwy miejscowości terenów starożytnego Królestwa Piktów, język ten kojarzy się z grupą brytańską języków celtyckich. Wielu specjalistów uważa język piktyjski za język celtycki spokrewniony z grupą goidelską, do której należą język gaelicki szkocki oraz irlandzki. Niektórzy łączą go z językami azjanickimi. Istnieją również zwolennicy istnienia dwóch (lub więcej) języków piktyjskich, z których jeden byłby językiem indoeuropejskim, a drugi (lub pozostałe) nieindoeuropejskimi. Pod koniec okresu panowania Piktów, język piktyjski został zastąpiony językiem gaelickim.

Klasyfikacja języka

Istnienie języka piktyjskiego we wczesnym średniowieczu jest potwierdzone w księdze autorstwa anglosaskiego mnicha Bedy Czcigodnego pt. Historia ecclesiastica gentis Anglorum (pol. Historia kościelna narodu angielskiego), w której Beda nazywa język piktyjski odmiennym niż języki używane przez Brytów, Irlandczyków i Anglików^[1]. Beda pisze, że irlandzki misjonarz Kolumba, mówiący językiem gaelickim, potrzebował tłumacza aby przemawiać do Piktów.

Powstało wiele sprzecznych teorii dotyczących natury języka piktyjskiego, min.:

• piktyjski należał do wyspowych języków celtyckich oraz był powiązany z językami p-celtyckimi (brytańskimi), takimi jak walijski, kornijski, kumbryjski i bretoński,
• piktyjski należał do wyspiarskich języków celtyckich powiązany z językami q-celtyckimi (goidelskimi) (irlandzki, gaelicki szkocki oraz manx),
• piktyjski należał do języków germańskich powiązany z językiem staroangielskim,
• piktyjski był językiem przedindoeuropejskim i pozostałością języka z epoki brązu.

Większość specjalistów uważa język piktyjski za pochodny języków brytańskich. Duży wpływ na piktyjski miał język staroirlandzki używany w Dalriadzie (królestwo szkockie) od V do IX wieku^[2]. Uważa się, że język piktyjski wpłynął na rozwój współczesnego języka szkockiego gaelickiego. Podobieństwo nie dotyczy tylko zapożyczonych słów, lecz także składni, która ma wiele wspólnego z językami brytańskimi^[3].

Pozycja w grupie języków celtyckich

Nazwy miejscowości oraz nazwiska rodzimych mieszkańców pokazują, że język celtycki (należący do grupy wyspowych oraz związany z północnymi językami brytańskimi) był używany w obszarach zamieszkanych przez Piktów^[4]. W 1582 roku, Geroge Bauchanan zaproponował pogląd, że język piktyjski był językiem p-celtyckim oraz skojarzył go z językiem galijskim^[5]. Podobny pogląd głosił George Chalmers w XIX wieku, który uważał, że piktyjski i brytański były tym samym językiem. Swoją teorie podparł tym, że ortografia języków p-celtyckich na liście piktyjskich władców oraz nazw miejscowości jest przeważająca na terenach zamieszkanych przez Piktów^[6].

Celtolog Whitley Stokes w swoim filologicznym badaniu irlandzkich kronik stwierdził, że język piktyjski był blisko spokrewniony z językiem walijskim^[7]. Pomysł ten poparł również filolog Alexander MacBain, który przeanalizował nazwy plemion i miejscowości w dziele z II wieku pt. Geographia (pol. Geografia), którego autorem był Ptolemiusz^[8].

Wnikliwe badanie szkockich nazw miejscowości typologa Williama Watsona bezspornie dowiodło, że język p-celtycki występował na historycznych terenach Piktów. Wywnioskował też, że język piktyjski był północnym „przedłużeniem” języka brytyjskiego, oraz że język gaelicki był w późniejszym czasie wprowadzony z Irlandii^[9]. 

William Forbes Skene twierdził, że język piktyjski był językiem goidelskim, przodkiem współczesnego języka szkockiego gaelickiego^[10]. Utrzymywał, że misjonarz Kolumba potrzebował tłumacza nie z powodu różnic pomiędzy piktyjskim a irlandzkim, lecz dlatego, że wygłaszał kazania po łacinie^[11]. Teza ta zyskała na popularności w XIX wieku, lecz teraz nie jest powszechnie uznawana^[12].

Około V wieku Piktowie żyli pod narastającym politycznym, społecznym oraz językowym uciskiem ze strony Dalriady. Pod koniec ostatnich stuleci istnienia Królestwa Piktów, oraz w czasie scalenia Królestwa Piktów z Królestwem Dalriady, Piktowie w zasadzie mówili już w języku gaelickim^[13]. Forsyth (współczesny pisarz angielski) spekuluje, że czas dwujęzyczności Piktów mógł trwać kilka pokoleń na peryferiach Królestwa Piktów^[14]. Język szkocki gaelicki, w przeciwieństwie do irlandzkiego (oraz staroirlandzkiego), posiada duży zasób brytańskich zapożyczeń. Używa systemu czasownikowego wzorowanego na tej samej zasadzie co język walijski^[15].

Teoria języka nieindoeuropejskiego

W 1892 roku John Rhys zaproponował, że język piktyjski był językiem nieindoeuropejskim. Jego opinia opierała się jedynie na niezrozumiałych inskrypcjach pisma ogamicznego znajdujących się na terenach dawnego Królestwa Piktów^[16]. Podobną tezę głosił Heinrich Zimmer, który twierdził, że rzekomo egzotyczne zwyczaje Piktów (tj. tatuowanie się oraz matrylinia) wskazują na to, że język ten był nieindoeuropejski^[17]. Teoria, że piktyjski był językiem nieindoeuropejskim była utrzymywana do XX wieku^[18].

Zmodyfikowana wersja tej teorii została przedstawiona przez Kennetha Jacksona, który w 1955 roku szczegółowo zbadał ten język. Jackson zaproponował, że istniały dwa języki piktyjskie:

• język pra-celtycki, który mógł nie pochodzić z grupy języków celtyckich,
• drugi język mógł był używany do pisania^[19].

Hipoteza Jacksona została wpisana w ówczesny pogląd, że brytońska elita, znana jako Broch- builders (pol. budowniczy brochów) przesiedliła się z południa Brytanii na terytorium Piktów i tym samym zdominowała pra-celtycką większość^[20]. Jackson użył tej tezy aby pogodzić zauważone trudności w tłumaczeniu pisma ogamicznego z podpartymi dowodami na to, że piktyjski jest p-celtycki. To pozwoliło mu uznać język ogamiczny jako z natury nieczytelny^[21].

Model Jacsona był uznawany za obowiązujący pogląd przez II połowę XX wieku. Wraz z poszerzającą się wiedzą na temat archeologii późnej epoki żelaza, jego teza była stopniowo podważana. Dzięki lepszemu zrozumieniu tajemniczego pisma ogamicznego, wiele inskrypcji zostało uznane jako celtyckie^[22]. Pomimo tego, w 2012 Eric P. Hamp sklasyfikował język piktyjski jako nieindoeuropejski^[23].

Obalone teorie

Tradycyjne opisy źródła (obecnie odrzucone) podawały, że Piktowie przesiedlili się do Szkocji ze Scytii – regionu, który obejmuje Europę wschodnią oraz centralną Azję^[24]. Buchanan, szukając p-celtyckiego scytyjskiego kandydata na przodka języka piktyjskiego, wybrał Kotynów (mówiący w języku galijskim) – plemię z regionu współczesnej Słowacji, które przedstawił jako Gothuni. Teza ta była omylnie zrozumiana przez Roberta Sibbalda w 1710 roku, który utożsamił Gothuni z germańskimi Gotami^[25]. W 1789 roku John Pinkerton stwierdził, że język piktyjski był poprzednikiem nowoszkockiego^[26]. Jego argumenty były często chaotyczne, dziwne, oraz często motywowane jego własnymi poglądem, że Piktowie byli „gorsi” od innych ludzi. Teoria, która mówiła, że język piktyjski był językiem germańskim nie jest już uważana za wiarygodną^[27].

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Stalmaszczyk, Stanowisko języka kumbryjskiego i piktyjskiego w podgrupie brytańskiej języków celtyckich, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 53, 1997, s. 81-93.
• Armit, Ian (1990), Beyond the Brochs: Changing Perspectives on the Atlantic Scottish Iron Age, Edinburgh: Edinburgh University Press
• Bede, Ecclesiastical History of England Book 1, retrieved 18 December 2012
• Chalmers, George (1807). Caledonia: or a historical and topographicalaccount of North Britain, from the most ancient to the present times with a dictionary of places chorographical and philological 1 (new ed.). Paisley: Alex. Gardner.
• Cowan, E.J. (2000), "The invention of Celtic Scotland", in Cowan, E.J.; McDonald, R.A., Alba: Celtic Scotland in the Medieval era, East Linton, Scotland: Tuckwell Press Ltd, pp. 1–23
• Ferguson, William (1991), "George Buchanan and the Picts", Scottish Tradition XVI: 18–32, retrieved 16 December 2012
• Forsyth, K. (1995a), Nicoll, E.H.; Forsyth, K., eds., "Language in Pictland: spoken and written", A Pictish panorama: the story of the Picts (Brechin, Scotland: Pinkfoot Press), retrieved 13 December 2012
• Forsyth, K. (1995b), "The ogham-inscribed spindle-whorl from Buckquoy: evidence for the Irish language in pre-Viking Orkney?", Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 125: 677–96, retrieved 13 December 2012
• Forsyth, K. (1997), Language in Pictland : the case against 'non-Indo-European Pictish, Utrecht: de Keltische Draak, retrieved 4 February 2010
• Forsyth, K. (1998), "Literacy in Pictish", in Pryce, H., Literacy in medieval Celtic societies, Cambridge: Cambridge University Press, retrieved 13 December 2012
• Forsyth, K. (2006), Koch, John T., ed., "Pictish Language and Documents", Celtic culture: A historical encyclopedia, Volume 1 (Santa Barbara, California: ABC-CLIO, Inc.)
• Fraser, J. (1923), History and etymology : an inaugaral lecture delivered before the University of Oxford on 3 March 1923, Oxford: Clarendon Press
• Fraser, James E. (2009), "From Caledonia to Pictland: Scotland to 795", The New Edinburgh History of Scotland (Edinburgh University Press) 1
• Greene, D (1966), "The Making of Insular Celtic", Proceedings of the Second International Congress of Celtic Studies (Cardiff: University of Wales Press): 123–136
• Hamp, Eric P. (2013), "The Expansion of the Indo-European Languages: An Indo-Europeanist’s Evolving View", Sino-Platonic Papers 239: 6–14, retrieved 8 February 2014
• Jackson, K. (1955), "The Pictish Language", in Wainwright, F.T., The Problem of the Picts, Edinburgh: Nelson, pp. 129–166
• Jackson, Kenneth (1977), "The ogam inscription on the spindle whorl from Buckquoy, Orkney", Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 108: 221–222, retrieved 13 December 2012
• Koch, John T. (1983), "The Loss of Final Syllables and Loss of Declension in Brittonic", The Bulletin of the Board of Celtic Studies (University of Wales Press.) XXX
• Macalister, R.A.S. (1940), "The Inscriptions and Language of the Picts", in Ryan, J, Essays and Studies Presented to Professor Eoin MacNeill (Feil-Sgribhinn Edin mhic Neill), Dublin, pp. 184–226
• MacBain, Alexander (1892), "Ptolemy's geography of Scotland", Transactions of the Gaelic Society of Inverness 18: 267–288, retrieved 14 December 2012
• MacNeill, E. (1938-9), "The Language of the Picts", Yorkshire Celtic Studies 2: 3–45
• Nicolaisen, W.F.H. (2001), Scottish Place-Names, Edinburgh: John Donald
• Okasha, E. (1985), "The Non-Ogam Inscriptions of Pictland", Cambridge Medieval Celtic Studies 9: 43–69
• Piggot, S (1955), "The Archaeological Background", in Wainwright, F.T., The Problem of the Picts, Edinburgh: Nelson, pp. 54–65
• Pinkerton, John (1789), An enquiry into the history of Scotland: preceding the reign of Malcolm III or the year 1056 including the authentic history of that period (new (1814) ed.), Edinburgh: James Ballantyne and co., retrieved 8 February 2010
• Price, G (2000), Languages in Britain and Ireland, Oxford: Blackwell,retrieved 3 February 2010
• Rhys, J (1892), "The inscriptions and language of the Northern Picts", Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 26: 263–351
• Rhys, J (1898), "A revised account of the inscriptions of the Northern Picts", Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 32: 324–398
• Servius, Servii Grammatici in Vergilii Aeneidos Librum Quartum Commentarius, retrieved July 14, 2014
• Sibbald, Robert (1710), The history, ancient and modern, of the Sheriffdoms of Fife and Kinross., retrieved 17 December 2012
• Skene, W.F. (1836), The Highlanders of Scotland, their origin, history and antiquities; with a sketch of their manners and customs and an account of the clans into which they were divided and the state of society which existed among them 1, London: John Murray
• Smyth, Alfred P. (1984), "Warlords and Holy Men", New History of Scotland (Edinburgh: Edward Arnold (Publishers) Ltd.)
• Stokes, W. (1890), "On the Linguistic Value of the Irish Annals", Transactions of the Philological Society of London 21: 365–433, retrieved 8 February 2010
• Virgil, Aeneid, retrieved July 14, 2014
• Watson, W.J. (1926), Celtic Place Names of Scotland, Birlinn (2004 reprint)
• Williams, I. (1961), Y Gododdin, Cardiff: University of Wales Press
• Woolf, Alex (1998), "Pictish matriliny reconsidered", The Innes Review 49: 147–167, retrieved 17 December 2012
• Woolf, Alex (2007), "From Pictland to Alba 789 - 1070", The New Edinburgh History of Scotland (Edinburgh University Press) 2
• Zimmer, H. (1898), "Matriarchy among the Picts", in Henderson, G., Leabhar nan Gleann, Edinburgh: Norman Macleod, retrieved 4 February 2010