Ikonografia maryjna pojawia się w kulturze chrześcijańskiej od jej najwcześniejszego okresu. Przedstawienia Matki Jezusa należą do najważniejszych i  i najczęstszych przedstawień w sztuce chrześcijańskiej[1]. Dla rozwoju kultu i ikonografii Matki Bożej ogromne znaczenie miał Sobor w Efezie w 431 r. na którym przyznano Maryi tytuł Theotokos, czyli „Matka Boga"[2]. Według tradycji wschodniochrześcijańskiej pierwsze ikony Matki Bożej wykonał św. Łukasz Ewangelista, który miał po Zesłaniu Ducha Świętego namalować trzy jej wizerunki[3].

Ikonografia maryjna w chrześcijaństwie wschodnim

Najstarsze przedstawienia maryjne datowane są na III/IV wiek. W tym czasie ukazywana jest ona, oprócz scen związanych z Jezusem, w pozie orantki.

Po soborze efeskim w 431 roku, który uznał Marię za Matkę Bożą (Theotokos) zaczęły się kształtować typy ikon Bogarodzicy[4]. Od tamtych czasów Kościół prawosławny wyróżnia cztery fundamentalne modele ikonograficzne Matki Bożej: Tronująca; Oranta; Hodegetria, czyli Wskazująca Drogę (od gr. hodós – droga); Eleusa, czyli Miłosierna (od gr. éleos – miłosierdzie). Od tych czterech podstawowych typów wywodzi się około 230 wariantów, np. Kardiotissa (Dziewica Miłosierdzia), Balikotissa (Dziewica Czułości), Galaktotrophousa (Karmicielka)[3].

Nubia w okresie chrześcijańskim

Chrześcijańskie malarstwo nubijskie

W okresie od VI do XIV wieku na terenach Nubii rozwijała się chrześcijańska architektura sakralna, zarówno w Nobadii oraz w Makurii. Powstawały monumentalne świątynie chrześcijańskie, na których ścianach wykonywano malowidła o różnorodnej tematyce. W nubijskich programach ikonograficznych wykorzystywano wzorce pochodzące z kręgu kultury chrześcijańskiej, powstawały również lokalne, specyficzne warianty przedstawień.

Na malarstwo nubijskie miało ogromny wpływ Bizancjum. Wpływy z Cesarstwa nadeszły do Nubii w dwóch falach. Już we wczesnym malarstwie, które wywodzi się z Egiptu, zauważa się widoczne cechy malarstwa bizantyjskiego. W malarstwie w Nubii zachowane są również najstarsze wzory przedstawień chrześcijańskich, które na terenach Bizancjum nie przetrwały m.in. z powodu ruchów ikonoklastycznych.

Maryja w malarstwie nubijskim

Z terenów Nubii znane jest kilka typów przedstawień maryjnych, które pochodzą przede wszystkim z Faras, Starej Dongoli, Banganarti. Znane są przedstawienia samodzielne Maryi z Dzieciątkiem (bądź samej), a także sceny zbiorowe, jak Matka Boża w otoczeniu Apostołów, scena Bożego Narodzenia, czy też sceny protekcji (opieki).

Przedstawienia samodzielne

Malarstwo nubijskie w przedstawieniach Matki Bożej czerpie z tradycji Kościoła wschodniego. Znane są w Nubii cztery główne modele ikon Bogarodzicy, które funkcjonowały w Bizancjum od V wieku. Przedstawienia samodzielne ukazują Maryję z Dzieciątkiem Jezus, lub też samą, przedstawienie to stanowi samodzielną scenę. Nawiązania do kanonu ikonografii maryjnej Kościoła wschodniego jest obecne w sztuce nubijskiej przez cały okres jej powstawania.

Matka Boża Tronująca

Matka Boża tronująca z Faras

Typ Tronująca ukazuje Bogarodzicę siedzącą na tronie w pozycji frontalnej. Matka Boża trzyma przed sobą Dzieciątko Jezus, które z kolei błogosławi i ukazuje zwój Pisma. W typowych przedstawieniach tego typu zwykle z obu stron tronu stoją aniołowie, a niekiedy święci pochyleni w geście adoracji. Dosyć wcześnie pojawiło się przedstawienie Bogurodzicy z Dzieciątkiem na lewym ramieniu (np. z katedry w Faras, około 1005 r.) oraz Matki Boskiej stojącej[3].

Matka Boża Oranta

Typ Oranta przedstawia obecnie Bogarodzicę z Dzieciątkiem, rzadziej bez Dzieciątka. W pierwszym przypadku Dzieciątko jest przedstawione w medalionie na łonie Matki. Jest tajemniczo podtrzymywane i wydaje się przezwyciężać prawo ciążenia. Z reguły oblicze Dzieciątka przedstawia dorosłego mężczyznę. Trzyma ono zwój Pisma i błogosławi prawą ręką. W drugim przypadku przedstawienie ukazuje Maryję bez Jezusa, w modlitewnej pozie, z gestem modlitewnym[3].

Pochodzący z Banganarti wizerunek Maryi jako orantki[5] namalowany na słabym tynku wapiennym, na warstwie pobiały kaolinowej farbą czarną na bazie tempery jajowej[6]. Datowany jest na przełom X/XI wieku[7].

Jest to bardzo rzadki typ wizerunku Matki Boskiej modlącej się (Orantki), nazwany przez Nikołaja Kondakowa w jego „Ikonografii Bogomateri” Maryją Wenecką. W jego czasach znane były tylko cztery takie mozaikowe wizerunki Maryi modlącej się, z charakterystycznym gestem rąk złączonych do modlitwy przegubami. Trzy pochodzą z bazyliki św. Marka w Wenecji, jeden z kościoła św. Donata na Murato. Malowidło z Banganarti jest jedynym tego typu przedstawieniem naściennym poza regionem weneckim[6]. Obecnie po konserwacji znajduje się na wystawie "Archeologia Sudanu" w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu.

Matka Boża Hodegetria

Typ Hodegetria (z grec. Przewodniczka, Wskazująca Drogę) jest ukazaniem Matki Bożej pełnej majestatu. Wzrok ma skierowany na widza, a prawą ręką wskazuje na Dzieciątko, które trzyma w lewej ręce. W typowych przedstawieniach Dzieciątko ma na sobie złotą szatę, symolizującą Jego Boskość, trzyma zwój Pisma i błogosławi prawą ręką.Chrystus nie jest tutaj niemowlęciem, występuje w ikonograficznym typie Chrystusa Emmanuela, ma twarz dojrzałego, inteligentnego człowieka[3]. Jedne z najstarszych zachowanych przedstawień tego typu znajdują się w Ewangeliarzu Rabbulasa, na freskach w Bawit, i w kościołach ormiańskich z VI wieku[3], jednak ikona ukształtowała się ostatecznie w Bizancjum, przepełniona jest cesarskim majestatem, ukrywaniem uczuć. Ukazuje jedynie świętość i godność władzy cesarskiej[3].

Matka Boska Hodegetria – Faras
Matka Boska Eleusa z Faras

Hodegetria jest najstarszym i najbardziej rozpowszechnionym typem ikonograficznym przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus na ręku[4].

Matka Boska i Apostołowie. Malowidło ścienne z Katedry Paulosa, Faras, VIII-XIII w.

Matka Boża Eleusa

Typ Eleusa (z grec. Miłosierna, Czułości) ukazuje Matkę Bożą, która trzyma w ramionach swojego syna, Jezusa. Jezus obejmuje w tym przedstawieniu Matkę za szyję i przytula twarz do jej policzka[3]. Przedstawienie typu Eleusa powstało w kręgu sztuki koptyjskiej i kapadockiej, zapewne w wyniku ewolucji wyobrażenia Hodegetrii. W Bizancjum rozwijał się od X w., był popularny zwłaszcza od XII w.[8]

Typ ten w przeciwieństwie do Hodegetrii nie jest pozbawione uczuć i dalekie jest od ukazania Matki Bożej pełnej majestatu. Ukazuje ono matczyną czułość, serdeczność i miłość Bogurodzicy, jej boleść nad przyszłą męką Chrystusa[4].

Inne przedstawienia

Z klasztoru Świętej Trójcy ze Starej Dongoli znane są przedstawienia odbiegające od programu ikonograficznego wizerunków Matki Bożej. Poza Starą Dongolą nie znajdują one analogii, jak wyobrażenie Matki Bożej jednocześnie przędącej i karmiącej, Zwiastowania[9].

Sceny zbiorowe

Poza ukazywaniem Matki Bożej w samodzielnych scenach, w malarstwie nubijskim pojawiają się kompozycje, sceny zbiorowe, w których ukazywana jest Matka Boża. Można wśród nich wyróżnić scenę Bożego Narodzenia, sceny protekcji (opieki) czy kompozycje absydowe, gdzie Maryja ukazywana jest w otoczeniu Apostołów.

Matka Boża z Apostołami

Jednym z najważniejszych przedstawień maryjnych w Nubii jest przedstawienie Maryi w sanktuarium, gdzie znajdował się ołtarz, na którym sprawowano liturgię eucharystyczną. Ikonografia sanktuariów została wyrażona dwustrefowym systemie malowideł umieszczonych w absydzie.

W górnej części przedstawienia znajdował się Maiestas Domini, natomiast do X wieku, w dolnym rejestrze przedstawiano Matkę Bożą, czasem z apostołami, jak na zachowanym malowidle z katedry z Faras. Około X wieku program ikonograficzny absydy zostaje zmieniony. Pojawiają się przedstawienia o charakterze oficjalnym. Do wizerunku Matki Bożej dodawano przedstawienia władcy bądź dostojnika Kościoła.

Matka Boża w scenach protekcji

Z Nubii znane są przedstawienia władców i biskupów pod opieką świętych, w tym Matki Bożej i Chrystusa. Z katedry z Faras datowany jest na lata 1005-1007 portret biskupa Marianosa[10] pod opieką Bogarodzicy z Dzieciątkiem Jezus w typie Hodegetria, jednak Maryja trzyma prawą rękę na ramieniu biskupa.

Biskup Marianos pod opieką Chrystusa i Matki Boskiej. Faras, XI wiek

Podobne przedstawienie również z katedry z Faras przedstawia królową Martę pod opieką Matki Bożej. Malowidło znajduje się obecnie na wystawie w Muzeum Narodowym w Chartumie.

Boże Narodzenie

Scena Bożego Narodzenia jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych scen obrazujących wydarzenia z Pisma świętego w Kościele w Nubii. Z katedry z Faras przedstawienie jest datowane na X/XI wiek[11]. Jest to momentalne malowidło znajdujące się obecnie w Muzeum Narodowym w Chartumie, razem z innymi tego typu przedstawieniami.

Przypisy

  1. ↑ Maria, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2016-06-15].
  2. ↑ John Meyendorff, Teologia bizantyjska: historia i doktryna, Warszawa: Inst. Wydawniczy Pax, 1984, s. 213, ISBN 83-211-0451-7 [dostęp 2016-06-22].
  3. 1 2 3 4 5 6 7 8 Henryk Paprocki, Eklezjalna typologia ikon maryjnych [online], s. 28-30.
  4. 1 2 3 Ewa Pokorzyna, Słownik terminologiczny wyposażenia świa̜tyń obrza̜dku wschodniego z przydatkiem ikon maryjnych, Warszawa 2001, s. 108, ISBN 83-7181-150-0 [dostęp 2016-06-15] (pol.).
  5. ↑ Przedstawienie 'Madonna z Banganarti" – Zob. http://www.livescience.com/images/i/000/021/438/original/8-_Banganarti_lower.jpg?interpolation=lanczos-none&downsize=660:*
  6. 1 2 Danuta Chodera, Madonna z Afryki, „Przewodnik Katolicki 45”, 2006.
  7. ↑ Dobiesława Bagińska, Katalog, [w:] Marzena Szmyt (red.), Wielkie Królestwa chrześcijańskie w Nubii /The Great Christian Kingdoms of Nubia, 2013, s. 107.
  8. ↑ Eleusa, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2016-06-15].
  9. ↑ Stefan Jakobielski, Średniowieczne Malarstwo Nubijskie, [w:] Marzena Szmyt (red.), Wielkie Królestwa Chrześcijańskie Nubii/The Great Christian Kingdoms of Nubia, 2013, s. 33.
  10. ↑ Biskup Faras Marianos z Matką Boską z Dzieciątkiem i Chrystusem – Nieznany – Google Arts & Culture [online], Google Cultural Institute [dostęp 2016-06-15].
  11. ↑ FARAS 3D / skarby zatopionej pustyni [online], faras3d.pl [dostęp 2016-06-15].
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.