Hesperantha
Ilustracja
H. falcata
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

kosaćcowate

Rodzaj

Hesperantha

Nazwa systematyczna
Hesperantha Ker-Gawler
Ann. Bot. (König & Sims) 1: 224. 1 Sep 1804[3]
Typ nomenklatoryczny

H. falcata[4]

Synonimy
  • Schizostylis Backhouse & Harvey ex Hook. f.[3]
H. bachmannii
H. baurii
H. cuccullata
H. longicollis
H. pauciflora
H. coccinea

Hesperantha Ker-Gawler – rodzaj roślin należący do rodziny kosaćcowatych (Iridaceae), obejmujący 91 gatunków występujących naturalnie w Kamerunie oraz wschodniej i południowej Afryce, na obszarze od Etiopii do RPA[5]. Główne skupiska występowania roślin z tego rodzaju to południowo-zachodni Kraj Przylądkowy, zachodni Karru i Góry Smocze[6]. Dwa gatunki (H. falcata i H. graminifolia) zostały introdukowane do wschodniej i południowej Australii, a jeden (H. coccinea) na Tasmanię, gdzie uległy naturalizacji[7].

Morfologia

Pokrój
Rośliny zielne przechodzące okres spoczynku[6], niewielkie, rzadko o wysokości przekraczającej 15–20 cm[8].
Pęd
Podziemna bulwocebula, kulista do jajowatej lub dzwonkowatej, niekiedy z wybrzuszeniem u nasady, z którego wyrastają korzenie, rzadziej bulwocebula jest zredukowana i podobna do kłącza (H. coccinea). Pęd podziemny pokryty tuniką, zdrewniałą lub rzadziej twardą i papierowatą[6].
Liście
Dwa lub trzy dolne liście dolne są błoniastymi katafilami. Liści właściwych jest od dwóch do kilku, unifacjalnych, z wyraźnie uwidocznioną żyłką centralną. Blaszki liściowe płaskie do cylindrycznych w przekroju, niekiedy z pogrubionymi brzegami i żyłką centralną, czasami owłosione[6].
Kwiaty
Pęd kwiatostanowy wyprostowany lub podziemny, prosty lub rozgałęziony, cylindryczny w przekroju. Kwiaty zebrane w kłos, rzadko roślina tworzy jeden lub dwa kwiaty. Kwiaty zwykle promieniste, kółkowate do talerzykowatych lub zwieszonych, głównie białe lub różowe, ale u niektórych gatunków również żółte, niebieskie do fioletowych, purpurowe lub czerwone. Często pachnące, zwykle wieczorem. Listki okwiatu w dolnej części zrośnięte w cylindryczną, czasami zagiętą wierzchołkowo rurkę, wyżej wolne, rozwarte lub rzadziej zakrzywione. Pręciki położone symetrycznie, rzadziej jednostronnie i wygięte w dół. Szyjka słupka nitkowata, charakterystycznie dla roślin z tego rodzaju[8] rozgałęziająca się na wysokości lub poniżej gardzieli rurki okwiatu, na nitkowate, długie i smukłe rozgałęzienia[6].
Owoce
Torebki, kuliste do podługowatych lub cylindrycznych, niekiedy pękające jedynie na jednej trzeciej swojej długości. Nasiona kuliste do kanciastych, spłaszczone na końcu chalazalnym, niekiedy lekko skrzydełkowate[6].
Rośliny podobne
Rośliny z rodzaju Geissorhiza często są mylone z Hesperantha. Te drugie wyróżnia jednak charakterystyczne nitkowate rozgałęzienie szyjki słupka[6].

Biologia

Rozwój
Wieloletnie geofity cebulowe. Kwiaty gatunków o białym okwiecie otwierają się późnym popołudniem i pozostają otwarte do nocy, wydzielając silny, słodki zapach, często z korzennymi nutami cynamonu lub goździków[8], są zapylane głównie przez ćmy[8] z rodzin sówkowatych i Depanogynidae, a przed zmierzchem także przez pszczoły. Kwiaty gatunków o okwiecie kolorowym otwierają się w ciągu dnia, przy czym pachnące są tylko kwiaty o jasnych kolorach[8], które zapylane przez pszczoły, głównie z gatunku pszczoła miodna oraz z rodzaju Anthophora lub Amegilla[4]. Wyjątkiem jest H. erecta, o białych kwiatach, które otwierają się w ciągu dnia i wydzielają zapach imitujący aromat orchidei z rodzaju Pterygodium, wabiąc pszczoły, które są zapylaczami tych orchidei. Również niektóre gatunki o ciemnoczerwonych, purpurowych lub fioletowych kwiatach (jak H. latifolia, H. grandiflora, H. scopulosa i H. coccinea) są wyjątkiem od wskazanej powyżej reguły. Listki okwiatu tych roślin formują długą 2- lub 3-centymetrową rurkę, u nasady której produkowany jest nektar. Jest on niedostępny dla pszczół, ale pozostaje w zasięgu muchówek krótkoczułkich z gatunków Prosoeca peringueyi i Prosoeca ganglbaueri, wyposażonych w wystarczająco długą ssawkę[8]. Niektóre gatunki o kwiatach kremowych i żółtych i długich rurkach okwiatu (np. H. muirii, H. pallescens) są zapylane przez bąkowate z rodzaju Philoliche[4]. H. coccinea jest zapylana również przez duże motyle z rodziny paziowatych oraz z rodzaju Aeropetes[4]. Szczególną strategię zapylania przyjęły rośliny z gatunku H. vaginata o dużych kwiatach w kolorze żółtym i czekoladowym. Kwitną one w innej porze roku, wabiąc chrabąszcze z plemienia Hopliini, które na nich kopulują[8].
Genetyka
Komórki roślin z rodzaju Hesperentha zawierają 13 par chromosomów homologicznych (x=13)[6].

Systematyka

Rodzaj z plemienia Croceae, z podrodziny Crocoideae z rodziny kosaćcowatych (Iridaceae)[9].

Peter Goldblatt, południowoafrykański botanik, kurator Ogrodu Botanicznego Missouri i badacz tego rodzaju, w pracach opublikowanych w latach 1982, 1984 oraz 2003, zaproponował jego podział na sekcje. Według przeglądu porównawczego rodzaju z 2003 roku Goldblatt podzielił rodzaj na trzy sekcje, uznając jako zasadnicze kryterium podziału charakterystykę bulwocebul[4]:

  • Concentrica, obejmującą większość opisanych wówczas gatunków (np. H. rupicola, H. coccinea, H. grandiflora), o bulwocebulach asymetrycznych, z zaokrągloną nasadą i kwiatach zwykle z prostą rurką okwiatu,
  • Hesperantha, z kilkoma gatunkami (np. H. falcata), o relatywnie dużych, symetrycznych i dzwonkowatych bulwocebulach z nasadą płaską, poziomą lub skośną, pokrytych tuniką, która pozostaje cała, i kwiatach z prostą rurką okwiatu,
  • Radiata, z kilkoma gatunkami (np. H. radiata), o relatywnie dużych, symetrycznych i dzwonkowatych bulwocebulach z nasadą płaską, poziomą lub skośną, pokrytych tuniką, która jest pofałdowana i frędzelkowata u nasady, i kwiatach z mocno zakrzywioną rurką okwiatu.
Gatunki[5]
  • Hesperantha alborosea Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha altimontana Goldblatt
  • Hesperantha bachmannii Baker
  • Hesperantha ballii Wild
  • Hesperantha baurii Baker
  • Hesperantha brevicaulis (Baker) G.J.Lewis
  • Hesperantha brevifolia Goldblatt
  • Hesperantha brevistyla Goldblatt
  • Hesperantha bulbifera Baker
  • Hesperantha candida Baker
  • Hesperantha cedarmontana Goldblatt
  • Hesperantha ciliolata Goldblatt
  • Hesperantha coccinea (Backh. & Harv.) Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha crocopsis Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha cucullata Klatt
  • Hesperantha curvula Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha debilis Goldblatt
  • Hesperantha decipiens Goldblatt
  • Hesperantha dolomitica Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha elsiae Goldblatt
  • Hesperantha erecta (Baker) Benth. ex Baker
  • Hesperantha eremophila Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha exiliflora Goldblatt
  • Hesperantha falcata (L.f.) Ker Gawl.
  • Hesperantha fibrosa Baker
  • Hesperantha filiformis Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha flava G.J.Lewis
  • Hesperantha flexuosa Klatt
  • Hesperantha glabrescens Goldblatt
  • Hesperantha glareosa Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha gracilis Baker
  • Hesperantha grandiflora G.J.Lewis
  • Hesperantha hantamensis Schltr. ex R.C.Foster
  • Hesperantha helmei Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha humilis Baker
  • Hesperantha hutchingsiae Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha huttonii (Baker) Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha hygrophila Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha inconspicua (Baker) Goldblatt
  • Hesperantha ingeliensis Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha juncifolia Goldblatt
  • Hesperantha karooica Goldblatt
  • Hesperantha kiaratayloriae Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha lactea Baker
  • Hesperantha latifolia (Klatt) M.P.de Vos
  • Hesperantha laxifolia Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha leucantha Baker
  • Hesperantha lithicola J.C.Manning & Goldblatt
  • Hesperantha longicollis Baker
  • Hesperantha longistyla J.C.Manning & Goldblatt
  • Hesperantha longituba (Klatt) Baker
  • Hesperantha luticola Goldblatt
  • Hesperantha malvina Goldblatt
  • Hesperantha marlothii R.C.Foster
  • Hesperantha minima (Baker) R.C.Foster
  • Hesperantha modesta Baker
  • Hesperantha montigena Goldblatt
  • Hesperantha muirii (L.Bolus) G.J.Lewis
  • Hesperantha namaquana Goldblatt
  • Hesperantha oligantha (Diels) Goldblatt
  • Hesperantha pallescens Goldblatt
  • Hesperantha palustris Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha pauciflora G.J.Lewis
  • Hesperantha petitiana (A.Rich.) Baker
  • Hesperantha pilosa (L.f.) Ker Gawl.
  • Hesperantha pseudopilosa Goldblatt
  • Hesperantha pubinervia Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha pulchra Baker
  • Hesperantha purpurea Goldblatt
  • Hesperantha q­rangula Goldblatt
  • Hesperantha radiata (Jacq.) Ker Gawl.
  • Hesperantha rivulicola Goldblatt
  • Hesperantha rupestris N.E.Br. ex R.C.Foster
  • Hesperantha rupicola Goldblatt
  • Hesperantha saldanhae Goldblatt
  • Hesperantha saxicola Goldblatt
  • Hesperantha schelpeana Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha schlechteri (Baker) R.C.Foster
  • Hesperantha scopulosa Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha secunda Goldblatt & J.C.Manning
  • Hesperantha similis N.E.Br. ex R.C.Foster
  • Hesperantha spicata (Burm.f.) N.E.Br.
  • Hesperantha stenosiphon Goldblatt
  • Hesperantha sufflava Goldblatt
  • Hesperantha teretifolia Goldblatt
  • Hesperantha truncatula Goldblatt
  • Hesperantha umbricola Goldblatt
  • Hesperantha vaginata (Sweet) Goldblatt
  • Hesperantha vernalis Hilliard & B.L.Burtt
  • Hesperantha woodii Baker

Nazewnictwo

Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa pochodzi od greckich słów εσπέρα (espera – wieczór) i άνθος (anthos – kwiat) i odnosi się do czasu kwitnienia tych roślin[10].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
W Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin z roku 1900 Józef Rostafiński wymienił Hesperantha pod polską nazwą iksyjka[11]. Nazwa ta jednak nie jest przywołana w innych słownikach[12][13].
Synonimy taksonomiczne[5]
  • Hesperanthus Salisb., Trans. Hort. Soc. London 1: 321 (1812).
  • Schizostylis Backh. & Harv., Bot. Mag. 90: t. 5422 (1864).

Zagrożenie i ochrona

35 gatunków tej rośliny zostało ujętych na czerwonych listach gatunków zagrożonych wyginięciem, głównie w Afryce Południowej, ale także w Zimbabwe (H. ballii), Lesotho (H. crocopsis) i Eswatini (H. umbricola). Cztery gatunki zostały uznane za krytycznie zagrożone: H. oligantha, H. pallescens, H. saldanhae i H. spicata[14].

Zastosowania

Niektóre gatunki z tego rodzaju są cenionymi i rozpowszechnionymi roślinami ozdobnymi. Najbardziej popularnym uprawianym gatunkiem jest Hesperantha coccinea o jasnych i czerwonych kwiatach. Jest też uprawiana na kwiat cięty[8]. Do 1996 r. gatunek ten był wydzielony do odrębnego rodzaju Schizostylis i pod tą nazwą nadal może występować w sprzedaży. Stworzono wiele kultywarów tego gatunku. Cztery z nich: ‘Jennifer’, ‘Major’, ‘Sunrise’ i ‘Wilfred H. Bryant’, uzyskały nagrodę Award of Garden Merit Królewskiego Towarzystwa Ogrodniczego (Royal Horticultural Society) w Wielkiej Brytanii[15].

Oprócz H. coccinea uprawiane są też inne gatunki, np. H. cucullata, H. falcata, H. radiata, H. vaginata i inne[15].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-08-05] (ang.).
  3. 1 2 Index Nominum Genericorum. Smithsonian National Museum of Natural History. [dostęp 2020-08-05]. (ang.).
  4. 1 2 3 4 5 Peter Goldblatt. A synoptic review of the African genus Hesperantha (Iridaceae: Crocoideae). „Ann. Missouri Bot. Gard.”. 90, s. 390–443, 2003.
  5. 1 2 3 Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2020-08-05]. (ang.).
  6. 1 2 3 4 5 6 7 8 John Manning: The color encyclopedia of cape bulbs. Timber Press, 2002. ISBN 0-88192-547-0. OCLC 49853621. (ang.).
  7. ↑ Australian Plant Name Index: Vascular Plants. [dostęp 2020-08-05].
  8. 1 2 3 4 5 6 7 8 Goldblatt P. i Manning J.C.: Hesperantha. The evening flower.. [dostęp 2020-08-05].
  9. ↑ Genus: Walleria. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-08-05].
  10. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-521-86645-3.
  11. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
  12. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852. (pol.).
  13. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894. (pol.).
  14. ↑ A focal point for national red lists and species action plans. 2019-05-09. [dostęp 2020-08-06]. (ang.).
  15. 1 2 Royal Horticultural Society Gardening. 2020-07-31. [dostęp 2020-08-06]. (ang.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.