Gandalf
Gandalf Szary, Gandalf Biały, Gandalf Mądry, Mithrandir (Szary Pielgrzym), Tharkûn, Olórin, Incánus
Członek, a następnie Głowa Białej Rady, Szary Pielgrzym, Biały Pielgrzym, Biały Jeździec, Láthspell (Zła Nowina), Kruk Burzy (oba określenia użyte przez Grímę[1]), Szary Głupiec (określenie użyte przez Denethora[2]), książę Rohanu, wódz Eorlingów
Postać z mitologii Śródziemia
Ilustracja
Wyobrażenie Gandalfa Szarego
Twórca

John Ronald Reuel Tolkien

Wystąpienia

Hobbit, Władca Pierścieni, Silmarillion, Niedokończone opowieści

Grany przez

Ian McKellen (Władca Pierścieni)
Ian McKellen (Hobbit)

Dubbing

Wiktor Zborowski (Hobbit)
William Squire (Władca Pierścieni, wersja oryginalna)
Włodzimierz Bednarski (Władca Pierścieni, wersja polska)

Dane biograficzne
Pochodzenie

Aman (m.in. Lórien), w Śródziemiu brak stałej siedziby

Przynależność

Ainur (Majar), Istar, służy Manwemu i Vardzie

Gandalf – postać ze stworzonej przez J.R.R. Tolkiena mitologii Śródziemia, jeden z głównych bohaterów powieści Hobbit, czyli tam i z powrotem i Władca Pierścieni. Jest czarodziejem, jednym z Istarich, którzy przybyli do Śródziemia w Trzeciej Erze.

Życiorys

W Amanie

Gandalf był jednym z Majarów o imieniu Olórin. Uchodził za najmądrzejszego wśród Majarów mieszkających w Amanie, przebywał często w Lórien, wiele wędrował i nierzadko odwiedzał dom Nienny – od niej to nauczył się cierpliwości, spokoju oraz umiłowania dla wszystkich istot zamieszkujących Ardę[3]. Olórin bardzo kochał Quendich, także tych przebywających w Śródziemiu[4]. Przebywał wśród nich w postaci niewidzialnej lub przybierał postaci jednego z nich, dzięki temu Pierworodni nie wiedzieli, skąd pochodzą wizje oraz pomysły, które do nich wtedy przychodziły[3].

Na naradzie Valarów jego kandydaturę do udania się do Śródziemia zgłosił sam Manwë, a poparła go Varda. Olórin uważał się za zbyt słabego do takiego zadania, bał się także Saurona. To tylko utwierdziło Manwëgo w jego postanowieniu[4].

Śródziemie

Przybył do Śródziemia w Trzeciej Erze około roku 1000[5]; w podobnym czasie przybyli też inni Mędrcy, co najmniej czterech: Curunir (Saruman), Aiwendil (Radagast) oraz Alatar i Pallando[6]. Wysłali ich, za radą Eru[7], Władcy Zachodu, by służyli radą i pomocą tym, którzy sprzeciwiali się woli Saurona.

Wszyscy przypływali do Szarych Przystani, którymi władał Círdan. Rozpoznał on siłę i wytrwałość Olórina, dlatego wręczył mu, przechowywaną dotychczas przez niego, Naryę – jeden z Trzech Pierścieni[7]. Tego daru zazdrościł mu Saruman.

Biała Rada

Gandalf wcześniej niż inni zaczął podejrzewać, że ciemności wokół Dol Guldur mają związek z powracającym Sauronem[6]. Udał się tam w roku 2063 TE[8], powodując jednocześnie wycofanie się złych sił. Mimo to Sauron wrócił (w 2460 TE) „z większymi siłami”[8]. W odpowiedzi na to trzy lata później zwołano Białą Radę[8], której przewodniczącym został Saruman. Galadriela widziała w tej roli Gandalfa, on sam jednak odmówił objęcia tego urzędu, nie chcąc, by go krępował[9]. Zwiększający się cień cały czas niepokoił Gandalfa, dlatego ponownie udał się do Dol Guldur w 2850 r. TE[10] i odkrył, że jej panem jest sam Sauron. Wtedy też spotkał Thráina i otrzymał od niego klucz do Ereboru[10]. Mimo to Rada nie zdecydowała się na atak, głównie dzięki Sarumanowi[11]. Zrobiła to dopiero w roku 2941 TE[11].

Wyprawa do Ereboru

Runa „G” używana przez Gandalfa jako znak rozpoznawczy

Gandalf martwił się brakiem silnego przeciwnika dla Saurona na Północy, w okolicach Dale. Dodatkowo pogarszał sprawę Smaug żyjący pod Samotną Górą[12]. Przypadkowo spotkał (15 marca 2941 r. TE[13]) w karczmie w Bree Thorina Dębową Tarczę, wygnanego dziedzica Ereboru. Uznał wtedy, że może, pomagając mu, rozwiązać także swój problem. Przekonał go później, żeby zamiast wyprawy wojennej przeciwko smokowi zorganizował „ukradkiem“ małą wyprawę[14] i żeby zabrał ze sobą Bilba Bagginsa, hobbita.

Mieszkańcy Shire już wcześniej przyciągnęli uwagę Olorina. Pomagał im przeżyć Długą Zimę, która przyszła w roku 2758 TE[10]. Docenił wtedy „ich męstwo i ofiarność, jaką wobec siebie wykazywali”[15].

Zaaranżowane przez Gandalfa spotkanie kompanii odbyło się 26 kwietnia[16] w norce Bilba. Wtedy Thorin zgodził się przyjąć hobbita do kompanii, pod warunkiem, że dołączy do nich także Gandalf. Czarodziej przekonał do tego pomysłu także samego Bilba. Podczas tej wyprawy Gandalf znalazł pośród skarbów trolli, swój miecz Glamdring[17].

Dzięki Gandalfowi towarzysze znaleźli bezpieczne schronienie w Rivendell, uciekli goblinom z Gór Mglistych oraz zostali przyjęci przez Beorna. Opuścił ich przed wejściem do Mrocznej Puszczy. Nie ujawnił im, że musiał w tym czasie walczyć wraz z Białą Radą z Sauronem w Dol Guldur[11].

Gandalf powrócił w momencie, kiedy krasnoludy miały rozpocząć walkę z elfami i ludźmi o skarb Smauga, akurat aby jej zapobiec[18]. Po Bitwie Pięciu Armii wrócił z Bilbem do Shire.

Przed Wojną o Pierścień

W roku 2956 TE Gandalf spotkał Aragorna, co dało początek ich przyjaźni[19].

Na pożegnalnym przyjęciu Bilba, w jego 111 urodziny (w roku 3001 TE[20]), pomógł mu opuścić Shire i zostawić, zdobyty pod Górami Mglistymi, pierścień Frodowi. Jednak zachowanie hobbita zaniepokoiło Gandalfa (nazwanie pierścienia „moim skarbem“ tak, jak wcześniej Gollum i Isildur), dlatego z pomocą Strażników Północy, rozpoczął ochronę Shire oraz Froda, którego od 3004 do 3008[20] r. TE[20] często odwiedzał w tajemnicy[21]. Jednocześnie cały czas szukał z Aragornem informacji o Gollumie i jego pierścieniu. W roku 3017 TE[20] odczytał w Minas Tirith stare zwoje Isildura. Wtedy Gandalf zaczął uzmysławiać sobie, że pierścień hobbita jest Jedynym Pierścieniem.

13 kwietnia 3018 r. TE[22] Gandalf przekazał Frodowi swoje odkrycia, potwierdzając je ukazaniem się na pierścieniu napisu. Był zaskoczony postanowieniem hobbita o opuszczeniu Shire. Później pomagał mu wszystko przygotować. Po dwóch miesiącach niespodziewanie wyruszył w drogę, mówiąc, że szybko wróci. Nie stało się tak, ponieważ 10 lipca[20] został podstępem zwabiony i uwięziony w Orthanku przez zdrajcę Sarumana. Udało mu się uciec dzięki pomocy orła Gwaihira, który poniósł go do Rohanu. Tam kazano mu odejść, mógł jednak wybrać sobie jednego konia. Wybrał Cienistogrzywego, którego obłaskawił.

Drużyna Pierścienia

Gandalf brał udział w Radzie u Elronda, podczas której przedstawił innym uczestnikom historię Jedynego i przekazał informację o zdradzie Sarumana. Przewodził Drużynie Pierścienia. Przekonał także Elronda, by włączyć do niej Pippina i Merry’ego.

Drużyna musiała przekroczyć Góry Mgliste. Po nieudanej próbie przejścia Przełęczą Czerwonego Rogu, zdecydowali się na przeprawę pod górami, przez kopalnię Morię. Uciekając stamtąd musieli walczyć z orkami i trollami. Niestety 15 stycznia 3019 r. TE[23] na moście Khazad-dûm zaatakowała ich Zguba Durina, Balrog. Stawił mu czoła Gandalf, który, by go powstrzymać, zniszczył most, na którym stał przeciwnik. On jednak zdążył zaczepić biczem o kolano czarodzieja i spadł wraz z nim w przepaść. Jak czarodziej opowiadał[24], spadali bardzo długo, a później walczyli w głębinach ziemi. Dotarli tak do Nieskończonych Schodów, a nimi (23 stycznia[23]) na szczyt Zirakzigil. Tam walczyli przez trzy dni, a 25[23] (lub według innej chronologii 26[25]) stycznia Gandalf zrzucił Balroga, który zginął, niszcząc zbocze góry[26]. Później czarodziej sam umarł[27].

Gandalf Biały

O tym, co się działo później, Gandalf powiedział:

[…] ogarnęła mnie ciemność, przestałem myśleć i straciłem rachubę czasu. Wędrowałem daleko drogami, o których nic wam nie powiem[26].

W końcu został jednak wysłany[28] z powrotem do Śródziemia, jako Gandalf Biały. 17 lutego[23] odnalazł go Gwaihir i zabrał do Lórien.

Gandalf później udał się do lasu Fangorn, gdzie spotkał Gimlego, Legolasa i Aragorna. Razem przybyli 2 marca[29] do Edoras. Tam czarodziej uzdrowił króla Théodena i uwolnił go od sługi Sarumana Grímy. Pod koniec Bitwy o Rogaty Gród przybył wraz z oddziałem Erkenbranda oraz „lasem” huornów, co przesądziło o zwycięstwie wojsk Rohanu. Później wraz z królem udał się do Isengardu, zaatakowanego przez entów. Złamał różdżkę Sarumana, wykluczając go jednocześnie z bractwa Istarich oraz z Białej Rady[30].

Do Minas Tirith Gandalf przybył 9 marca[29], aby pomóc miastu w obronie. Wziął ze sobą Pippina, aby oddzielić go od palantíra Sarumana, który hobbit próbował zabrać. Czarodziej ocalił Faramira, syna władcy miasta Denethora, który wracał atakowany przez Nazgûle. Dowodził także obroną miasta w czasie Bitwy na polach Pelennoru. Kiedy zniszczono główną bramę do miasta, sam na Cienistogrzywym przeciwstawił się Czarnoksiężnikowi z Angmaru[31]. Wódz Nazgûli musiał jednak wrócić na pole bitwy, z powodu przybyłej wtedy armii Rohanu. Gandalf także musiał zająć się czymś innym. Został poproszony przez Pippina o uratowanie Faramira ze stosu pogrzebowego Denethora, co mu się udało.

Gandalf z Aragornem poprowadził wojsko na ostateczne starcie z Sauronem pod Czarną Bramą, aby odciągnąć jego uwagę od Froda. Podczas rozmowy przed bitwą nie przyjął warunków Rzecznika Saurona, który pokazał im przedmioty Froda[32]. Po zniszczeniu Pierścienia wysłał orły, aby uratowały Froda i Sama.

Po zakończeniu Wojny o Pierścień koronował Aragorna, jako króla Elessara oraz pomógł mu odnaleźć szczepkę Białego Drzewa Gondoru. Odprowadził Hobbitów do granicy Shire i udał się na spotkanie z Tomem Bombadilem[33]. 29 września 3021 r. TE[34] odpłynął za Morze z Frodem i Bilbem oraz Galadrielą i Elrondem.

Imiona

Wiele mam imion w wielu różnych krajach – mawiał [Gandalf]. – Mithrandirem jestem wśród elfów, Tharkûnem u krasnoludów, Olórinem byłem w niepamiętnych już czasach młodości w kraju na Zachodzie; na południu zwą mnie Incánusem, a na północy Gandalfem, na wschód zaś nigdy nie wędrowałem.

J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni. Tom 2. Dwie wieże

Gandalf ma być angielskim odpowiednikiem imienia w języku westron[35], znaczącego „Elf Różdżki”, które zostało mu nadane na północy[35][36] przez mieszkańców Dale. Nadano mu takie imię, ponieważ ludzie błędnie uważali go za elfa[36] lub też kojarzyli go z nimi, wiedząc o jego bliskich kontaktach z tym ludem[37].

Quenejskim imieniem Gandalfa był Olórin. Istnieją dwie możliwe jego etymologie: od słowa olor, które oznacza ‘marzenie, wytwór wyobraźni’[38] lub od olo-s ‘wizja, fantazja’[38]. Tak nazywali go elfowie w Valinorze i to oni je mu nadali lub przetłumaczyli na swój język jego wcześniejsze imię.

Mithrandir znaczy w sindarinie ‘Szary Pielgrzym’ lub ‘Szary Wędrowiec’ (mith ‘szary’ + rhandir ‘pielgrzym, wędrowiec’)[39]. To imię było używane głównie przez elfów w Śródziemiu, a także w Gondorze i Arnorze.

Jego krasnoludzkie imię Tharkûne znaczy dosłownie ‘Laska-człowiek’, czyli ‘Człowiek z laską’[40][41].

Mówiąc o swoim imieniu „na południu“ Gandalf miał prawdopodobnie na myśli Bliski I Daleki Harad. Imię Incánus byłoby zaadaptowanym do quenejskiego słowem z mowy Haradrimów, znaczącym ‘Szpieg Północy’ (Inkā + nūs)[37].

Inspiracje

Humphrey Carpenter w biografii z roku 1977 napisał, że w roku 1911 Tolkien, przebywając na wakacjach w Szwajcarii, kupił kilka kartek pocztowych z reprodukcjami obrazów. Wśród nich znalazła się praca niemieckiego artysty J. Madelnera Der Berggeist (‘Duch Gór’), przedstawiająca starszego mężczyznę siedzącego na skale, pod sosną. Miał on białą długą brodę, ubrany był w kapelusz z szerokim rondem i długi czerwony płaszcz. Rozmawiał z białym młodym jelonkiem, który obwąchiwał jego wyciągniętą rękę. W tle widoczne były wysokie skaliste góry. Tolkien pieczołowicie zachował tę pocztówkę, a na kopercie, w którą była zapakowana, dużo później napisał „Origin of Gandalf” (‘Pierwowzór Gandalfa’)[42].

Carpenter nie miał jednak w pełni racji. Przede wszystkim autorem tego obrazu był Josef Madlener, a nie J. Madelner[43]. Dodatkowo, jak wykazał Manfred Zimmermann[44], Tolkien nie mógł jej kupić będąc w Szwajcarii w 1911 r. Córka malarza, w wywiadzie stwierdziła, że ojciec namalował ten obraz nie przed 1925 lub 1926 r., a pocztówka została wydana pod koniec lat dwudziestych. Potwierdza to styl obrazu pasujący do innych prac z okresu 1925-1930[43].

Odyn w stroju wędrowca, ilustracja z 1914

W jednym z listów Tolkien wspomniał, że wyobraża sobie Gandalfa, jako „mającego coś z Odyna wędrowca“[45]. Na to podobieństwo zwraca uwagę Marjorie Burns w artykule Gandalf and Odin:

[…] najbardziej charakterystyczne cechy Gandalfa – jego kapelusz, broda, laska i upodobanie do wędrowania [są] tym, co najbardziej widać u Odyna, kiedy opuszcza Asgard i wędruje w przebraniu przez tereny zamieszkane przez ludzi, śródziemie Północnej mitologii. Podczas tych ziemskich podróży Odyn nie pojawia się jako srogie i groźne bóstwo czy spragniony krwi bóg wojny, ale raczej jako siwobrody starzec, który chodzi o lasce, nosi kaptur lub płaszcz (zazwyczaj niebieski) i kapelusz o szerokim rondzie[46].

Imię Gandalf Tolkien zaczerpnął (wraz z większością imion krasnoludów z Hobbita) z fragmentu zwanego Dvergatal (‘Rejestr karłów’) ze staronordyjskiego poematu Völuspá, będącego częścią Eddy starszej (lub Eddy poetyckiej)[37][47][35]. Pojawia się ono tam jako Gandálfr. Pierwsza część tego imienia (gandr) znaczy ‘coś zaczarowanego, przedmiot używany przez czarodziejów’[35] lub nawet ‘różdżka, laska’[37], a druga (álfr) – ‘elf’[48][35]. Tak więc całe imię może znaczyć ‘elf różdżki’ lub ‘elf czarnoksiężnik’[47].

T.A. Shippey sugeruje, że Tolkiena mogła zastanowić obecność tego imienia wśród imion karłów.

Co na przykład robi na liście «Gandálfr», skoro drugim członem imienia jest wyraźnie álfr, «elf», istota według przekazów całkowicie odmienna od karłów czy krasnoludów? […] [P]ojawia się ono [imię Gandálfr] w Dvergatal, stąd wniosek, że między karły musiał się jakoś zaplątać czarodziej. Czy to możliwe, że powodem zachowania Dvergatal był fakt, że stanowił on blaknący zapis czegoś, co ongiś się wydarzyło, jakiegoś wielkiego wydarzenia w nieludzkiej mitologii, w jakiejś Odysei karłów[48]?

Możliwe, że Tolkien pragnął, tworząc historię z Hobbita, podać wyjaśnienie takiego stanu rzeczy.

Imię Gandalf nosił także legendarny norweski król Gandalf Alfgeirsson, występujący w sadze Heimskringla, w części mówiącej o dziejach Halfdana Czarnego.

Upamiętnienie

Tablice Miejskiego Systemu Informacji na skrzyżowaniu ulic Tolkiena i Gandalfa w Warszawie

Nazwy związane z Gandalfem nadano:

Przypisy

  1. ↑ J.R.R. Tolkien: Król Złotego Dworu. W: Dwie Wieże, s. 127
  2. ↑ J.R.R. Tolkien: Stos Denethora. W: Powrót Króla, s. 132
  3. 1 2 J.R.R. Tolkien: Valaquenta. W: Silmarillion, s. 50
  4. 1 2 J.R.R. Tolkien: Istari. W: Niedokończone opowieści, s. 344
  5. ↑ J.R.R. Tolkien: Istari. W: Niedokończone opowieści, s. 339
  6. 1 2 J.R.R. Tolkien: Pierścienie Włdzy. W: Silmarillion, s. 334
  7. 1 2 J.R.R. Tolkien: Istari. W: Niedokończone opowieści, s. 340
  8. 1 2 3 J.R.R. Tolkien: Kronika Lat. W: Powrót Króla, s. 390
  9. ↑ J.R.R. Tolkien: Pierścienie Włdzy. W: Silmarillion, ss. 334, 335
  10. 1 2 3 J.R.R. Tolkien: Kronika Lat. W: Powrót Króla, s. 391
  11. 1 2 3 J.R.R. Tolkien: Kronika Lat. W: Powrót Króla, s. 392
  12. ↑ J.R.R. Tolkien: Wyprawa do Ereboru. W: Niedokończone opowieści, s. 284
  13. ↑ J.R.R. Tolkien: Plemię Durina. W: Powrót Króla, s. 380
  14. ↑ J.R.R. Tolkien: Wyprawa do Ereboru. W: Niedokończone opowieści, s. 294
  15. ↑ J.R.R. Tolkien: Wyprawa do Ereboru. W: Hobbit z objaśnieniami, s. 420
  16. ↑ J.R.R. Tolkien: Wyprawa do Ereboru. W: Hobbit z objaśnieniami, s. 426
  17. ↑ W.G. Hammond, Ch. Scull: The Lord of the Rings: A Reader’s Companion, s. 265
  18. ↑ J.R.R. Tolkien: Nadchodzi burza. W: Hobbit z objaśnieniami, s. 383
  19. ↑ J.R.R. Tolkien: Kronika Lat. W: Powrót Króla, s. 393
  20. 1 2 3 4 5 J.R.R. Tolkien: Kronika Lat. W: Powrót Króla, s. 394
  21. ↑ J.R.R. Tolkien: Cień przeszłości. W: Drużyna Pierścienia, s. 65
  22. ↑ W.G. Hammond, Ch. Scull: The Lord of the Rings: A Reader’s Companion, s. 79
  23. 1 2 3 4 J.R.R. Tolkien: Kronika Lat. W: Powrót Króla, s. 396
  24. ↑ J.R.R. Tolkien: Biały Jeździec. W: Dwie Wieże, s. 114
  25. ↑ W.G. Hammond, Ch. Scull: The Lord of the Rings: A Reader’s Companion, s. 396
  26. 1 2 J.R.R. Tolkien: Biały Jeździec. W: Dwie Wieże, s. 115
  27. ↑ J.R.R. Tolkien: Listy, s. 329, list nr 156
  28. ↑ Z jednego z listów Tolkiena (list nr 156, J.R.R. Tolkien: Listy, s. 329-332) wynika, że sprawcą tego nie byli Valarowie, zajmujący się „tylko tym ucieleśnionym światem“. Są tam wyraźne sugestje, że dokonał tego Eru.
  29. 1 2 J.R.R. Tolkien: Kronika Lat. W: Powrót Króla, s. 397
  30. ↑ J.R.R. Tolkien: Głos Sarumana. W: Dwie Wieże, ss. 200, 201
  31. ↑ J.R.R. Tolkien: Oblężenie Gondoru. W: Powrót Króla, ss. 105, 106
  32. ↑ J.R.R. Tolkien: Czarna Brama otwiera się. W: Powrót Króla, ss. 169-171
  33. ↑ J.R.R. Tolkien: Powrót do domu. W: Powrót Króla, s. 285
  34. ↑ J.R.R. Tolkien: Kronika Lat. W: Powrót Króla, s. 402
  35. 1 2 3 4 5 W.G. Hammond, Ch. Scull: The Lord of the Rings: A Reader’s Companion, s. 36
  36. 1 2 J.R.R. Tolkien: Istari. W: Niedokończone opowieści, s. 342
  37. 1 2 3 4 J.R.R. Tolkien: Istari. W: Niedokończone opowieści, s. 350
  38. 1 2 J.R.R. Tolkien: Istari. W: Niedokończone opowieści, s. 347
  39. ↑ W.G. Hammond, Ch. Scull: The Lord of the Rings: A Reader’s Companion, s. 320
  40. ↑ W.G. Hammond, Ch. Scull: The Lord of the Rings: A Reader’s Companion, s. 471
  41. ↑ Ch. Tolkien: Spis imion i nazw własnych. W: Niedokończone opowieści, s. 434
  42. ↑ Carpenter Humphrey: J.R.R. Tolkien. Wizjoner i marzyciel. przeł. Agnieszka Sylwanowicz. Kraków: Wydawnictwo Mystery, 2010, s. 67. ISBN 978-83-7719-007-4.
  43. 1 2 D.A. Anderson: Hobbit z objaśnieniami, przypis nr 14, ss. 53-55
  44. ↑ M. Zimmermann: The Origin of Gandalf and Josef Madlener
  45. ↑ J.R.R. Tolkien: Listy, s. 200, list nr 107
  46. ↑ Burns Marjorie: Gandalf and Odin. W: Flieger Verlyn (red.), Hostetter Carl F. (red.): Tolkien’s Legendarium: Essays on The History of Middle-earth. Westport, Conn.: Greenwood, 2000, s. 220. ISBN 0-313-30530-7. (ang.). Cytat za W.G. Hammond, Ch. Scull: The Lord of the Rings: A Reader’s Companion, s. 62
  47. 1 2 D.A. Anderson: Hobbit z objaśnieniami, przypis nr 18, ss. 99-102
  48. 1 2 T.A. Shippey: J.R.R. Tolkien. Pisarz stulecia, ss. 48-49
  49. ↑ Planetary Names [online], planetarynames.wr.usgs.gov [dostęp 2023-01-07].
  50. ↑ BC Geographical Names [online], apps.gov.bc.ca [dostęp 2023-01-07].
  51. ↑ Gandalfia Willems, Artois, Vermin, Backeljau & Schockaert, 2005 [online], www.gbif.org [dostęp 2023-01-07] (ang.).
  52. ↑ Gandalfus McLay, 2007 [online], www.gbif.org [dostęp 2023-01-07] (ang.).
  53. ↑ Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego [online], Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego [dostęp 2023-10-30] (pol.).
  54. ↑ Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego [online], Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego [dostęp 2023-10-30] (pol.).
  55. ↑ Uchwała nr LXXII/2395/2022 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 17 listopada 2022 r. w sprawie nadania nazwy obiektowi miejskiemu w Dzielnicy Mokotów m.st. Warszawy. [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego nr 12176 [on-line]. edziennik.mazowieckie.pl, 28 listopada 2022. [dostęp 2023-01-15].

Bibliografia

  • Tolkien J.R.R., Anderson Douglas A. (wstęp i objaśnienia): Hobbit z objaśnieniami. przekł. powieści Andrzej Polkowski, przekł. wstępu i objaśnień Agnieszka Sylwanowicz. Wrocław: Bukowy Las, 2012. ISBN 978-83-62478-62-0.
  • Tolkien J.R.R.: Władca Pierścieni. Tom 1. Drużyna Pierścienia. przekł. Maria i Cezary Frąc. Warszawa: Amber, 2011. ISBN 978-83-241-4075-6.
  • Tolkien J.R.R.: Władca Pierścieni. Tom 2. Dwie wieże. przekł. Maria i Cezary Frąc. Warszawa: Amber, 2011. ISBN 978-83-241-4123-4.
  • Tolkien J.R.R.: Władca Pierścieni Tom 3. Powrót króla. opracowanie przekładu Maria i Cezary Frąc, przekł. cz. V Aleksandra Januszewska, przekł. cz. VI Aleksandra Jagiełowicz, przekł. Dodatków Ryszard Derdziński. Warszawa: Amber, 2010. ISBN 978-83-241-3793-0.
  • Tolkien J.R.R., Tolkien Christopher (red.): Niedokończone opowieści. przekł. Radosław Kot. Warszawa: Amber, 2009. ISBN 978-83-241-3506-6.
  • Tolkien J.R.R., Tolkien Christopher (red.): Silmarillion. przekł. Maria Skibniewska. Warszawa: Amber, 2010. ISBN 978-83-241-3765-7.
  • Tolkien J.R.R, Carpenter Humphrey (red.), Tolkien Christopher (red.): Listy. przeł. Agnieszka Sylwanowicz. Warszawa: Prószyński i s-ka, 2010. ISBN 978-83-7648-503-4.
  • Hammond Wayne G., Scull Christina: The Lord of the Rings: A Reader’s Companion. Londyn: HarperCollins, 2014. ISBN 978-0-00-755690-8. (ang.).
  • Shippey T.A.: J.R.R. Tolkien. Pisarz stulecia. przekł. Joanna Kokot. Poznań: Zysk i S-ka, 2004, s. 47-49. ISBN 83-7298-617-7.
  • Zimmermann Manfred. The Origin of Gandalf and Josef Madlener. „Mythlore”. 34, zima 1983. (ang.). 

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.