Archozaury

Archosauria
Cope, 1869
Krokodyle i ptaki to jedyne współczesne archozaury
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Podgromada	diapsydy
Infragromada	archozauromorfy
(bez rangi)	archozaury

Archozaury, gady naczelne (Archosauria – z gr. archos – władca + sauros – jaszczur) – takson diapsydalnych gadów obejmujący zaawansowane ewolucyjnie rzędy gadów.

Nazwę „archozaury” zaproponował Edward Drinker Cope w 1869 r. dla grupy, do której zaliczył zauropterygi, krokodyle, „tekodonty”, dinozaury, anomodonty (do których zaliczał dicynodonty i dinocefale) i grupę Rhynchocephalia (do której zaliczał rynchozaury i sfenodonty)^[1]. Później archozaury były różnie definiowane, bywały nawet uznawane za grupę parafiletyczną; ostatecznie jednak w XX wieku przyjęło się ich rozumienie jako monofiletycznej grupy obejmującej dinozaury, pterozaury, krokodyle i „tekodonty”^[2]. Przedmiotem sporów pozostaje jednak, jak dokładnie należałoby zdefiniować tę grupę. Ścierają się tu dwie koncepcje:

• Archozaury w węższym rozumieniu to klad obejmujący ostatniego wspólnego przodka krokodyli i ptaków oraz wszystkich jego potomków^[3], ostatniego wspólnego przodka grup Ornithodira i Crurotarsi oraz wszystkich jego potomków^[4] lub ostatniego wspólnego przodka Crocodylus niloticus i Passer domesticus oraz wszystkich jego potomków^[5]; niezależnie od dokładnego sformułowania definicji do tak rozumianych archozaurów należą jedynie klady Ornithodira/Avemetatarsalia i Crurotarsi/Pseudosuchia, nie są natomiast archozaurami niektóre zwierzęta tradycyjnie zaliczane do "tekodontów" (nazwa obecnie używana raczej nieformalne, gdyż odnosi się do grupy parafiletycznej).

• Archozaury w szerszym rozumieniu to diapsydy wyróżniane przez szereg apomorfii, przede wszystkim przez występowanie otworów przedoczodołowych w czaszce; do tak rozumianych archozaurów należą nie tylko Ornithodira i Crurotarsi, ale też kilka rodzin „tekodontów” nie należących do żadnego z tych dwóch kladów – Proterosuchidae, Erythrosuchidae, Euparkeriidae i Proterochampsidae^[6][7]. Fitozaury z pewnością należą do archozaurów w szerszym rozumieniu, mogą natomiast nie należeć do archozaurów w rozumieniu węższym^[8].

Archozaury w szerszym rozumieniu pojawiły się w późnym permie (ok. 250 mln lat temu). Odkryte w Rosji skamieniałości, które mogły należeć do przedstawicieli grupy Rauisuchia^[9] oraz odkryte w Polsce tropy prawdopodobnie pozostawione przez bazalne dinozauromorfy^[10] sugerują, że archozaury w rozumieniu węższym (Ornithodira + Crurotarsi) pojawiły się we wczesnym triasie; najstarsze zwierzęta, o których wiadomo na pewno, że należały do archozaurów w węższym rozumieniu (m.in. Asilisaurus^[11]) żyły w środkowym triasie (anizyk). Grupa osiągnęła szczyt rozwoju w erze mezozoicznej. To jedyna grupa gadów z zębami osadzonymi tekodontycznie – w zębodołach. Jedna z linii ewolucyjnych archozaurów – dinozaury – zdominowała królestwo ziemskich kręgowców przez większość ery mezozoicznej. Wiele z nich osiągało potężne rozmiary, a niektóre przeszły na dwunożny tryb życia.

Współcześnie żyjącymi przedstawicielami archozaurów są krokodyle oraz jedna z linii rozwojowych dinozaurów – ptaki.

Klasyfikacja

Archozaury (Archosauria) sensu Benton, 2004 (Archosauriformes sensu Gauthier i in., 1988^[12])

• †Proterosuchidae
• †Erythrosuchidae
• †Euparkeriidae
• †Proterochampsidae
• Archozaury (Archosauria) sensu Gauthier, 1986 (Avesuchia sensu Benton, 2004)
  • Crurotarsi / Pseudosuchia
    •  ? †fitozaury (Phytosauria)
    • †Ornithosuchidae
    • †aetozaury (Aetosauria)
    • †rauizuchy (Rauisuchia) (być może takson parafiletyczny)
    • Crocodylomorpha
      • krokodyle (Crocodylia)
  • Ornithodira / Avemetatarsalia
    • Dinosauromorpha
      • dinozaury (Dinosauria)
        • dinozaury gadziomiedniczne (Saurischia)
          • ptaki (Aves)
        • †dinozaury ptasiomiedniczne (Ornithischia)
    • †pterozaury (Pterosauria)

Filogeneza

Kladogram archozaurów według Brusatte i współpracowników (2010)^[13]

Kladogram archozaurów według Nesbitta (2011) - drzewo ścisłej zgodności wygenerowane na podstawie 360 najbardziej oszczędnych drzew^[8]

Przypisy