Franciszek Józef I

Franz Joseph

Cesarz Austrii
Okres	od 2 grudnia 1848 do 21 listopada 1916
Poprzednik	Ferdynand I Habsburg
Następca	Karol I Habsburg
Król Węgier
Okres	od 2 grudnia 1848 do 21 listopada 1916
Koronacja	8 czerwca 1867
Poprzednik	Ferdynand I Habsburg
Następca	Karol I Habsburg
Król Czech
Okres	od 2 grudnia 1848 do 21 listopada 1916
Poprzednik	Ferdynand I Habsburg
Następca	Karol I Habsburg
Król Chorwacji
Okres	od 2 grudnia 1848 do 21 listopada 1916
Poprzednik	Ferdynand I Habsburg
Następca	Karol I Habsburg
Dane biograficzne
Dynastia	Habsbursko-Lotaryńska
Data i miejsce urodzenia	18 sierpnia 1830 Wiedeń
Data i miejsce śmierci	21 listopada 1916 Wiedeń
Miejsce spoczynku	Krypta Kapucyńska w Wiedniu
Ojciec	Franciszek Karol Habsburg
Matka	Zofia Wittelsbach
Żona	Elżbieta Bawarska
Dzieci	Zofia Gizela Rudolf Maria Waleria
Odznaczenia

Franciszek Józef von Habsburg

Oberst
Data i miejsce urodzenia	18 sierpnia 1830 Pałac Schönbrunn
Data śmierci	21 listopada 1916
Przebieg służby
Lata służby	1840–1848
Siły zbrojne	Armia Cesarstwa Austriackiego
Jednostki	3 pułk dragonów
Główne wojny i bitwy	wojna austriacko-piemoncka

Franciszek Józef I (niem. Franz Joseph; węg. Ferenc József; ur. 18 sierpnia 1830 w pałacu Schönbrunn koło Wiednia, zm. 21 listopada 1916 tamże) – przedstawiciel domu habsbursko-lotaryńskiego, w latach 1848–1916 cesarz Austrii i król Węgier, król Czech i król Chorwacji, w latach 1848–1866 Prezydent Związku Niemieckiego.

Oficjalny tytuł (po 1867)

Z Bożej Łaski cesarz Austrii,
apostolski król Węgier,
król Czech, Dalmacji, Chorwacji, Slawonii, Galicji, Lodomerii i Ilyrii,
król Jerozolimy etc, etc…
arcyksiążę Austrii,
wielki książę Toskanii i Krakowa,
książę Lotaryngii, Salzburga, Styrii, Karyntii, Krainy i Bukowiny,
wielki książę Siedmiogrodu,
margrabia Moraw,
książę Górnego i Dolnego Śląska, Modeny, Parmy, Piacenzy, Guastalli, Oświęcimia i Zatora,
Cieszyna, Frulii, Raguzy i Zadaru,
uksiążęcony hrabia Habsburga i Tyrolu, Kyburga, Gorycji i Gradiszki,
książę Trydentu i Brixen,
margrabia Łużyc Dolnych i Górnych oraz Istrii,
hrabia Hohenembs, Feldkirch, Bregenz, Sonnenbergu,
pan Triestu, Cattaro i Marchii Słoweńskiej,
wielki wojewoda województwa Serbii, etc, etc, …

W oryginale

Von Gottes Gnaden Kaiser von Österreich;

Apostolischer König von Ungarn;
König von Böhmen, von Dalmatien, Kroatien, Slawonien, Galizien, Lodomerien und Illyrien;
König von Jerusalem etc.
Erzherzog von Österreich;
Großherzog von Toskana und Krakau;
Herzog von Lothringen, von Salzburg, Steier, Kärnten, Krain und der Bukowina;
Großfürst von Siebenbürgen;
Markgraf von Mähren;
Herzog von Ober- und Nieder-Schlesien, von Modena, Parma, Piacenza und Guastalla,
von Auschwitz und Zator, von Teschen, Friaul, Ragusa und Zara;
gefürsteter Graf von Habsburg und Tirol, von Kyburg, Görz und Gradiska;
Fürst von Trient und Brixen;
Markgraf von Ober- und Nieder-Lausitz und in Istrien;
Graf von Hohenembs, Feldkirch, Bregenz, Sonnenberg etc.;
Herr von Triest, von Catarro und auf der windischen Mark;

Großwoiwode der Woiwodschaft Serbien etc. etc.

1830–1848. Młodość

Franciszek Józef I przepasany wstęgą Orderu Marii Teresy

Franciszek Józef był najstarszym synem arcyksięcia Franciszka Karola, brata i następcy cesarza Ferdynanda I oraz Zofii Wittelsbach, księżniczki bawarskiej. Miał czworo rodzeństwa:

• Maksymiliana Ferdynanda Józefa (1832–1867) – cesarza Meksyku
• Karola Ludwika (1833–1896) – arcyksięcia
• Marię Annę (1835–1840) – arcyksiężniczkę
• Ludwika Wiktora (1842–1919) – arcyksięcia

Wychowywał się w pałacu Schönbrunn, odebrał staranne wykształcenie. Posługiwał się kilkoma językami, choć w oficjalnych kontaktach używał tylko niemieckiego i węgierskiego. Już w młodych latach przeszedł szkolenie wojskowe. W wieku 10 lat został podporucznikiem, a 3 lata później pułkownikiem.

Podczas wojny austriacko-piemonckiej przeszedł chrzest bojowy w bitwie pod Santa Lucia 6 maja 1848^[1].

Dramatyczne wydarzenia Wiosny Ludów w monarchii habsburskiej uświadomiły otoczeniu cesarskiemu konieczność zmian. Cesarz Ferdynand I, zwany „Dobrotliwym”, był bowiem osobą chorą, o ograniczonych możliwościach umysłowych i nie sprawującą praktycznie władzy. Zdecydowano się zatem skłonić Ferdynanda do abdykacji. W takiej sytuacji korona przypadałaby zgodnie z zasadami dziedziczenia jego bratu, Franciszkowi Karolowi. Zgodzono się jednak co do tego, że tron powinna objąć osoba młoda i pozbawiona zobowiązań wobec zrewoltowanych ludów monarchii. W takiej sytuacji Franciszek Karol zrezygnował z korony na rzecz swego najstarszego syna, Franciszka Józefa (początkowo miał być znany jako Franciszek II, ale uznano, że imiona Franciszek Józef sygnalizuje rozpoczęcie nowego rozdziału).

2 grudnia 1848, w pałacu biskupim w Ołomuńcu, osiemnastoletni Franciszek Józef I został proklamowany cesarzem Austrii.

1848–1852. W dobie Wiosny Ludów

Pierwszym zadaniem nowego cesarza było stłumienie wstrząsających cesarstwem rewolucji. Stopniowo udało mu się uspokoić sytuację w większości krajów cesarstwa; w marcu 1849 roku rozwiązał obradujący w Kromieryżu sejm austriacki. Najpoważniejsze problemy wiązały się z sytuacją na Węgrzech, gdzie trwało powstanie. Franciszek Józef był zmuszony prosić o pomoc cara Rosji, Mikołaja I. Na Węgry wkroczyła armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Stłumienie do jesieni 1849 roku tego ruchu pozwoliło mu umocnić władzę. Wydany w 1851 roku Patent sylwestrowy cofał ustępstwa konstytucyjne z okresu Wiosny Ludów i kierował Austrię z powrotem na tory absolutyzmu.

1852–1867. Dwie pierwsze dekady

Cesarz Franciszek Józef I
w mundurze paradnym formacji feldjegrów (strzelców polnych)

Witraż w kościele w Kutnej Horze upamiętniający wizytę cesarza

18 lutego 1853 roku doszło w Wiedniu do nieudanego zamachu na 23-letniego wówczas cesarza. Zamachowcem był węgierski anarchista, czeladnik krawiecki János Libenyi, który rzucił się na Franciszka Józefa z nożem i zranił go w szyję. Zamachowca obezwładnili adiutant Maximilian O’Donnell i rzeźnik Joseph Ettenreich. János Libenyi został stracony, a na pamiątkę ocalenia życia monarchy, brat cesarza, arcyksiążę Maksymilian nakazał wznieść kościół wotywny.

Poszukiwania żony dla cesarza, w które zaangażowana była głównie matka Franciszka Józefa, Zofia, zakończyły się powodzeniem latem 1853 roku. Jego małżonką miała zostać Helena, księżniczka bawarska z rodu Wittelsbach. Jednak wydarzenia potoczyły się inaczej. Młody cesarz zakochał się z wzajemnością w jej rodzonej siostrze Elżbiecie, znanej jako Sissi. Zaręczyny zostały ogłoszone 24 sierpnia 1853 roku. Do zawarcia małżeństwa była konieczna dyspensa papieża, ponieważ Franciszek Józef i Elżbieta byli blisko spokrewnieni. Matka Elżbiety, Ludwika Wittelsbach, i matka Franciszka Józefa, Zofia były siostrami. Po uzyskaniu dyspensy, w marcu 1854 roku spisano kontrakt małżeński. Ślub odbył się 24 kwietnia 1854 roku w wiedeńskim kościele Augustianów. Franciszek Józef i Elżbieta mieli czworo dzieci: syna Rudolfa oraz córki Zofię, Gizelę i Marię Walerię^[2].

W 1854 roku, w czasie wojny krymskiej Austria pośrednio wystąpiła przeciw Rosji. Austria okupowała Mołdawię i Wołoszczyznę. Zimą 1854 roku Franciszek Józef odbył z żoną podróż po Lombardii i Wenecji, aby zademonstrować ich przynależność do cesarstwa.

W 1859 roku Franciszek Józef mianował Polaka Agenora Gołuchowskiego ministrem spraw wewnętrznych. Zaplanował on reformę cesarstwa w duchu daleko idącego federalizmu. Zasady te zawierał tzw. dyplom październikowy. Jednak już w 1861 roku, pod wpływem opinii kół konserwatywnych, został wydany tzw. patent lutowy, który znacznie ograniczał kompetencje sejmów poszczególnych krajów.

Równocześnie postępował upadek przewodniej roli Austrii w Związku Niemieckim. Obrady zwołanego po raz ostatni przez cesarza Austrii sejmu ukazały niechęć Prus do polityki cesarza. Król Prus Wilhelm I Hohenzollern nie przybył, a Otto von Bismarck dążył do usunięcia Austrii ze Związku. W wyniku działań wojennych z Francją i Piemontem w 1859 roku Austria utraciła Lombardię na rzecz Włoch, przegrała również wojnę z Prusami w 1866 roku o hegemonię w Związku Niemieckim, który został rozwiązany. Klęska ta uświadomiła Franciszkowi Józefowi konieczność radykalnych zmian.

1867–1889. Władca monarchii konstytucyjnej

Franciszek Józef I ozdobiony Orderem Złotego Runa

Franciszek Józef, aby ratować państwo Habsburgów, zmuszony został do porozumienia się z Węgrami. W 1867 powstały dualistyczne Austro-Węgry, a 8 czerwca 1867 cesarz został koronowany koroną świętego Stefana na „Apostolskiego Króla Węgier”, uznając tym samym równość Węgier wobec Cesarstwa Austrii. Na mocy ugody Austria i Węgry miały osobne parlamenty i rządy, jednak wspólne były trzy ministerstwa: spraw zagranicznych, wojny i finansów (to ostatnie opłacało koszty dwóch pierwszych). Wobec wojny francusko-pruskiej Franciszek Józef zajął neutralne stanowisko. W latach 1872–1873 doszło do zbliżenia z Rzeszą i Rosją, co znalazło wyraz w Sojuszu Trzech Cesarzy. Podczas kongresu berlińskiego Austria uzyskała zgodę na okupację Bośni i Hercegowiny, co może być przykładem niezdecydowanej polityki cesarza – zamiast poprzeć ruchy południowosłowiańskie, bądź wystąpić razem z Turcją przeciw Rosji, Franciszek Józef zadowolił się okupacją biednego obszaru, pogłębiając niechęć żywioną do Austrii ze strony południowych Słowian. Efektem wzrostu zagrożenia ze strony Rosji na Bałkanach było zawarcie sojuszu wojskowego z Niemcami (1879), do którego trzy lata później przystąpiły Włochy. Uformowało się w ten sposób Trójprzymierze, jeden z dwóch wielkich bloków militarnych w Europie.

We wrześniu 1880 roku cesarz odbył podróż do Galicji. Został owacyjnie przyjęty przez mieszkańców oraz obiecał pomóc w restauracji Zamku Królewskiego na Wawelu. Wielkim wstrząsem dla cesarza było domniemane samobójstwo Rudolfa w Mayerlingu (1889) oraz morderstwo jego żony Elżbiety Bawarskiej (1898). Następcą tronu został brat cesarza, arcyksiążę Karol Ludwik, a po jego śmierci jego syn, arcyksiążę Franciszek Ferdynand. W sierpniu 1903 Franciszek Józef zgłosił po raz ostatni w historii weto (tzw. ekskluzywę) w czasie konklawe. W imieniu cesarza weto do wyboru kardynała Rampolliego zgłosił kardynał Jan Puzyna, biskup krakowski.

1889–1916. Ostatnie lata

Pomnik Franciszka Józefa w Wiedniu

Złota 20-koronówka z 1910 roku z wizerunkiem Franciszka Józefa

W czerwcu 1908 roku obchodził 60. rocznicę wstąpienia na tron, świętowaną uroczyście. Zjawiło się wtedy w Wiedniu z życzeniami wiele koronowanych głów, m.in. król Anglii Edward VII oraz wszyscy książęta niemieccy na czele z cesarzem Wilhelmem II. Hołd ten znacznie umocnił prestiżowo Austro-Węgry, popadające jednak coraz silniej w zależność od Cesarstwa Niemieckiego.

Jesienią tego roku Austro-Węgry ogłosiły aneksję Bośni i Hercegowiny. Doprowadziło to do zaostrzenia sytuacji na Bałkanach. Kilka lat później, 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie zabity został następca tronu Franciszek Ferdynand. 28 lipca Austria wypowiedziała Serbii wojnę, co w konsekwencji doprowadziło do wybuchu I wojny światowej. Informację o wybuchu wojny cesarz przekazał poddanym w proklamacji Do Moich Ludów^[3].

Krypta Cesarska w Kościele Kapucynów, wiązanki ulubionych fiołków alpejskich na grobie Cesarza

Franciszek Józef zdawał sobie sprawę, że wojna źle rokuje monarchii Habsburgów i podobno tuż przed śmiercią zamierzał zawrzeć z państwami Trójporozumienia pokój za wszelką cenę. Znane są jego słowa, że „monarchia idzie na dno, ale przynajmniej z honorem”. Jednym z ostatnich dokumentów, jakie podpisał, był akt 5 listopada, powołujący „samodzielne państwo polskie” pod patronatem Niemiec i Austro-Węgier.

Zmarł 21 listopada 1916 roku w pałacu Schönbrunn. Pochowany został w krypcie cesarskiej pod Kościołem Kapucynów, między żoną a synem.

Ocena panowania

Jego panowanie przyniosło Austrii prawie pół wieku pokoju, ale uzależniło ją politycznie od Niemiec.

O poważaniu, jakim cieszył się w społeczeństwie Franciszek Józef I, świadczy, że przed 50-leciem panowania cesarz poprosił poddanych, aby wysłali mu pocztówki z widokami swoich rodzinnych miejscowości. Do 2 grudnia 1898 otrzymał około 10 mln kartek pocztowych^[4].

Za jego panowania Wiedeń został gruntownie przebudowany, stając się europejską metropolią.

Odznaczenia

• Wielki Mistrz Orderu Złotego Runa^[5]
• Wielki Mistrz Orderu Marii Teresy^[5]
• Wielki Mistrz Orderu Świętego Stefana^[5]
• Wielki Mistrz Orderu Leopolda^[5]
• Wielki Mistrz Orderu Korony Żelaznej^[5]
• Wielki Mistrz Orderu Franciszka Józefa (fundator w 1849)^[5]
• Medal Wojenny
• Odznaka za 50-letnią Służbę Wojskową dla Oficerów
• Medal Jubileuszowy Pamiątkowy dla Sił Zbrojnych i Żandarmerii
• Krzyż Jubileuszowy Wojskowy
• Order Świętego Jerzego IV kl. (Rosja)
• Order Słonia (Dania, 1849)^[6]
• Order Świętych Cyryla i Metodego (Bułgaria)^[5]
• Order Królewski Serafinów (Szwecja)^[5]
• Order Świętego Andrzeja (Rosja)^[5]
• Order Świętego Huberta (Bawaria)^[5]
• Order Korony Rucianej (Saksonia)^[5]
• Order Lwa Norweskiego (Norwegia)^[5]
• Order Ducha Świętego (Francja)
• Order Orła Czarnego (Prusy)^[5]
• Order Annuncjaty (Włochy)^[5]
• Order Podwiązki (1867, Wielka Brytania)^[5]
• Królewski Łańcuch Wiktoriański (1904, Wielka Brytania))^[7]
• Krzyż Zasługi Wojennej I i II kl. (Meklemburgia-Strelitz)^[8]
• Krzyż Wielki Orderu Kamehamehy I (1865, Hawaje)^[9]
• Krzyż Wielki Orderu Kalākauy (1878, Hawaje)^[9]

Genealogia

Przypisy

Bibliografia

• Henryk Batowski, Rozpad Austro-Węgier, Kraków 1982
• Christian Dickinger, Franciszek Józef I, Warszawa 2006
• Stanisław Grodziski, Franciszek Józef I, Wrocław 1983
• John Van der Kiste, Franciszek Józef. Prywatne życie ostatniego wielkiego cesarza Europy, Warszawa 2006
• Georg Kugler, Franciszek Józef i Elżbieta, Łódź 2002

Linki zewnętrzne

• Franciszek Józef I – dokumenty w bibliotece Polona