Początek kina

Pierwszy kinetoskop Edisona – film oglądany przez wizjer przez jednego widza
Pierwszy film Edisona – Fred Ott’s sneeze

Tworzą go prototypy urządzeń kinematograficznych takich jak camera obscura i laterna magica zwana też latarnią czarodziejską. Istniały też różnego rodzaju aparaty optyczne do pokazywania ruchomych obrazków – zoetrop, stroboskop, praksinoskop, fenakistiskop. Właściwa ewolucja kina rozpoczęła się jednak z chwilą wynalezienia fotografii i projekcji kinematograficznej.

W 1891 Thomas Edison opatentował kamerę kinetoskop opracowaną według pomysłu Williama Kennedy Laurie Dicksona. Wkrótce pojawiły się miejsca, gdzie ustawiono pudła, w których można było oglądać ruchome obrazki przez wizjer, obrazki wyświetlane z taśmy filmowej. Na początku nazywano je „arcade peepshows”, a później nickelodeonami (nazwa od drobnych niklowych monet stanowiących zapłatę za pokaz). Pierwszy materiał do kinetoskopu powstał w 1894, był to Fred Ott’s sneeze (Kichanie Freda Ott) znany też pod tytułem Edison Kinetoscopic Record of a Sneeze (Kamera Edisona rejestruje kichnięcie). Miał 5 sekund i był chroniony patentem Edisona.

W 1893 Edison Laboratories zbudowało pierwsze studio filmowe w West Orange w New Jersey.

W 1894 we Francji skonstruowano urządzenie znacznie lepsze niż kinetoskop – Bracia Auguste i Louis Lumière skonstruowali kinematograf. Pozwalał on na wyświetlanie filmu na ekranie, w związku z czym jednocześnie mogło oglądać film wielu widzów. Upowszechnił się on na początku XX w. na całym świecie.

William Dickson odszedł od Edisona i z kilkoma inwestorami założył firmę American Mutoscope Company. Wytwarzał w niej mutoskop – urządzenie konkurencyjne wobec kinetoskopu i jak Edison, produkował do niego filmy. Rozwijając ideę braci Lumière, American Mutoscope opracował „biograph” – projektor, który pozwalał na pokazywanie filmów na ekranie dla wielkiej publiczności, co zaczęło stanowić potężną konkurencję dla nickelodeonów. Edison odpowiedział wielkim projektorem nazwanym Vitascope. Jednocześnie uważając, że to on ma wyłączność patentową na film w Ameryce, rozpoczął ostrą walkę z wszelką konkurencją.

Pierwsze studia filmowe

Kino nieme

Kino nieme to masowa produkcja krótkich jedno-, dwuaktowych komedii i melodramatów na początku XX w. Tanie kina, do których bilet kosztował 5 centów (nickel) zwano nickelodeonami. Pokaz odbywał się zwykle z podkładem muzyki granej na żywo na pianinie. Rozgrywki między rosnącymi jak grzyby po deszczu wytwórniami sprawiły, że część z nich przeniosła się na wybrzeże zachodnie, gdzie zresztą warunki do filmowania (a więc np. oświetlenie i pogoda) były lepsze.

Głównie była to ucieczka przed agentami Motion Picture Patents Company Edisona, który miał patenty filmowe na USA i bezlitośnie ścigał wszystkich, którzy chcieli złamać jego monopol na kręcenie filmów. Odległość od New Jersey, gdzie była siedziba The Edison Manufacturing Co., do Kalifornii była tak duża, że niezależni filmowcy czuli się tu bezpiecznie.

Pierwsze studio filmowe w Hollywood to Nestor Studio założone w 1911 przez producentów Ala Christie i Davida Horsley. W tym samym roku pojawili się tu inni niezależni producenci.

Wkrótce najważniejszym ośrodkiem amerykańskiej sztuki filmowej stała się dzielnica Los Angeles – Hollywood. W latach 20. powstał tu system pięciu wielkich wytwórni: Fox (później 20th Century Fox), Loew’s Incorporated (później Metro-Goldwyn-Mayer), Paramount Pictures, RKO (Radio-Keith-Orpheum) i Warner Bros., działające zarówno jako producenci filmów, jak i dystrybutorzy i właściciele kin. Zatrudniały też własne gwiazdy aktorskie. Znaczenie trzech następnych wytwórni Universal Studios, Columbia Pictures i United Artists było też duże, ale nie posiadały one własnych kin i własnych gwiazd aktorskich. W opozycji do „wielkiej piątki” było ośmiu niezależnych producentów wśród których byli: Samuel Goldwyn, David O. Selznick, Walt Disney i Walter Wanger.

Stany Zjednoczone szybko uległy magii kinematografii. Kino pozwalało oderwać się od niełatwej codzienności, a dużej części społeczeństwa umożliwiało obcowanie z dotychczas dość hermetyczną sztuką. Olbrzymie studia filmowe tworzyły dekoracje, na tle których rozgrywały się wielkie sceny historyczne, ekranizacje wielkich powieści. Rozwijała się technika filmowania, operatorzy zaczęli wykorzystywać grę światła i cienia, a także różne ujęcia kamery.

W 1919 powstała wytwórnia United Artists Corporation założona przez filmowców Charliego Chaplina, D.W. Griffitha, Douglasa Fairbanksa, i Mary Pickford, którzy chcieli tworzyć filmy artystyczne.

Ważne filmy kina niemego

Chaplin i Jackie Coogan w filmie Brzdąc (1921)

Filmy powstałe przed epoką kina dźwiękowego, zaliczane obecnie do wielkich osiągnięć kinematografii amerykańskiej:

Od samego początku kino amerykańskie nastawione było na lansowanie gwiazd aktorskich. Oprócz ww. komików wielkimi gwiazdami amerykańskiego kina niemego byli także: Mary Pickford, Lillian Gish, Pola Negri, Douglas Fairbanks, Theda Bara, Barbara La Marr, Rudolph Valentino, Gloria Swanson, Ramón Novarro, John Barrymore i in.

Kino dźwiękowe

Nowy etap w historii kinematografii – nie tylko amerykańskiej, ale i światowej – rozpoczął się w 1927, gdy na ekranach ukazał się pierwszy film dźwiękowy Śpiewak jazzbandu Alana Croslanda z gwiazdą Alem Jolsonem. Wynalazek został przyjęty entuzjastycznie przez widzów, a z konsternacją przez samych twórców kina niemego. Charlie Chaplin twierdził, że jest to sezonowa nowinka techniczna i sam swoje filmy Światła wielkiego miasta (1931) i Dzisiejsze czasy (1936) nakręcił bez dialogów, chociaż była w tych filmach muzyka i efekty dźwiękowe. Główny zarzut dotyczył problemów technicznych z nagrywaniem dźwięku na planie i związanymi z tym wielkimi ograniczeniami w ruchu kamery. Problemy te znakomicie zostały pokazane w dużo późniejszym filmie Deszczowa piosenka (1952).

W 1929 King Vidor zrealizował Dusze czarnych, obraz uważany za pierwsze wybitne dzieło kina dźwiękowego.

Lata 30. i 40. („złote lata Hollywood”)

To okres produkcji ponad 400 filmów rocznie, a 90 milionów widzów co tydzień było w amerykańskich kinach. Wtedy też ukształtowały się najbardziej typowe gatunki kina amerykańskiego: western, komedie slapstickowe, film noir (czarny film gangsterski), musical, rysunkowy film animowany (Walt Disney), film biograficzny, melodramat itp.

Produkcja filmów stała się biznesem skoncentrowanym w wytwórniach zatrudniających setki producentów, reżyserów, scenarzystów, aktorów, kaskaderów, techników kina przybyłych po I wojnie światowej z Europy do Stanów Zjednoczonych, zachęconych lepszymi warunkami pracy i wyższymi zarobkami, którzy przyczynili się do powstania wielkiej gałęzi przemysłu filmowego. Oprócz dużej ilości filmów miałkich powstało w tym okresie wiele znakomitych dzieł z Obywatelem Kane w reż. Orsona Wellesa na czele (premiera 1 maja 1941). Najbardziej znani z nich:

Filmy „wielkiego kryzysu”

Na ekrany weszły klasyczne dziś horrory z Draculą i Frankenstein (1931). W 1933 miał premierę King Kong. Howard Hughes zrealizował film wojenny Aniołowie piekieł (Hell’s Angels) (1930). Walt Disney wyprodukował swoje pierwsze krótkie filmy animowane w na taśmie kolorowej (Technicolor). Karierę rozpoczęli bracia Marx ze swoimi zwariowanymi komediami – Małpi interes, Końskie pióra, i Kacza zupa. Powstały znakomite filmy gangsterskie, prekursorskie dla gatunku noir – Mały Cezar w reż. Mervyna LeRoya z Edwardem G. Robinsonem, Wróg publiczny Williama A. Wellmana z Jamesem Cagneyem i Człowiek z blizną Howarda Hawksa.

Gwiazdy lat 30. i 40.

Umocniły swe pozycje w kinematografii po wielkim kryzysie gospodarczym. W największych wytwórniach zawierano długoletnie kontrakty z reżyserami i aktorami:

Aktorzy byli czasami „wypożyczani” do innych wytwórni. Grali jednocześnie w czterech czy nawet pięciu filmach. Humphrey Bogart wystąpił w 36 filmach pomiędzy 1934 a 1942. Casablanca była jednym z pięciu jego filmów realizowanych w 1943.

Filmy lat 1934–1949 (klasyka)

Film noir

Film noir jest uważany przez jednych za nurt w kinie amerykańskim, przez drugich za gatunek filmowy. Zaliczane są do niego zarówno filmy detektywistyczne, jak i mroczne romanse (np. Rebeka (Rebecca) Hitchcocka (1940) czy Casablanca Michaela Curtiza (1942)[1]. Największą gwiazdą, grającą role zarówno detektywów, jak i gangsterów był Humphrey Bogart.

Europejscy krytycy bardzo lubią klasyfikowanie filmów nie według gatunków, lecz według kierunków, nurtów i szkół filmowych. Termin film noir (czarny film) wymyślony został po II wojnie światowej przez francuskiego krytyka filmowego Nino Franka. W 1946 we Francji można było jednocześnie obejrzeć Sokoła maltańskiego (The Maltese Falcon), Johna Hustona (1941), High Sierra Raoula Walsha (1941), Laurę Otto Premingera (1944), Żegnaj laleczko (Murder, My Sweet) Edwarda Dmytryka (1944), Podwójne ubezpieczenie (Double Indemnity) Billy Wildera (1944) i Kobietę w oknie (Woman in the Window), Fritza Langa (1945). Filmy powstałe w pierwszej połowie lat 40., niezależnie od siebie, niewyświetlane w Europie ze względu na wojnę, oglądane w jednym momencie ukazały wiele wspólnych, nowych jakości formalnych i treściowych, pozwalających na wyodrębnienie nowego zjawiska, które w równym stopniu jak neorealizm włoski wywarło wpływ na powojenne kino. Nino Frank – pisał, że obrazy te określane zwykle mianem „filmu detektywistycznego” lub „gangsterskiego”, bardziej zasługują na określenie „przygoda kryminalna” lub „psychologia zbrodni”.

Wielki wpływ na twórców filmowych wywarli pisarze tzw. czarnych kryminałów, których powieści i opowiadania były często tworzywem literackim filmów: Raymond Chandler (Żegnaj laleczko, Wielki sen, Dama z jeziora), James Cain (Podwójne ubezpieczenie, Listonosz dzwoni zawsze dwa razy) i Dashiell Hammett (Sokół maltański).

Filmy tego nurtu realizowane były w latach 40. i w I połowie lat 50. Niektórzy krytycy uznający „czarny film” nie za nurt, lecz za gatunek filmu amerykańskiego zaliczają do niego także późniejsze filmy detektywistyczno-gangsterskie.

System wielkich wytwórni Hollywood zaczął się chwiać pod koniec lat 40. Złożyły się na to dwie przyczyny – rządowa – federalna akcja antytrustowa wymuszająca oddzielenie produkcji filmów od rozpowszechniania oraz gwałtowny rozwój telewizji po II wojnie światowej.

Lata 50. – epoka telewizji („srebrne lata Hollywood”)

Okres, kiedy masowo pojawiały się telewizory i jednocześnie pustoszały kina. Rozpoczęła się dramatyczna walka o widza, wytwórnie postanowiły wprowadzić do kin szeroki ekran.

W 1952 opracowano technikę cineramy (projekcja z trzech taśm).

W 1953 przypomniano francuski wynalazek sprzed lat CinemaScope (tzw. „panorama” z zastosowaniem obiektywu anamorficznego).

W 1954 opracowano format VistaVision z klatką umieszczoną poziomo na taśmie filmowej. Później zaczęto stosować taśmę 70 mm. Takich filmów nie można było obejrzeć w telewizji. W USA powstawały też nowe kina pod gołym niebem – kina samochodowe.

To również szczyt zimnej wojny pomiędzy światem zachodnim a Związkiem Radzieckim. W Hollywood działała kongresowa komisja do spraw działalności antyamerykańskiej tzw. komisja McCarthy’ego szukająca szpiegów sowieckich i sympatyków partii komunistycznej. Część filmowców straciła pracę, niektórzy jak Charlie Chaplin emigrują do Europy.

Reżyserzy, którzy zdobyli sławę w latach 40., tacy jak Billy Wilder, John Huston, Elia Kazan, Alfred Hitchcock czy John Ford dalej tworzyli dobre filmy. Pojawiały się także nowe twarze. Do grona wielkich gwiazd dołączyły m.in. Marilyn Monroe, Marlon Brando, Natalie Wood, James Dean, Burt Lancaster, Debbie Reynolds, Frank Sinatra, Kirk Douglas, Gene Kelly, Steve McQueen, Grace Kelly, Shirley MacLaine.

Ważne filmy lat 50.

Lata 60. – czas dorastającego pokolenia powojennego („brązowe lata Hollywood”)

To okres, kiedy do kin zaczyna przychodzić młodzież wychowana po wojnie, mająca w domach telewizory, szukająca w kinach nie tylko rozrywki. To właśnie młodzi ludzie stanowią większość widowni kinowej. W filmie amerykańskim, podobnie jak to się dzieje w Europie, pojawia się kino autorskie – reżyserów takich jak Mike Nichols, Sidney Lumet, John Cassavetes, Blake Edwards, Stanley Kubrick, John Schlesinger, Paul Mazursky, Sam Peckinpah, Woody Allen, Dennis Hopper czy Roman Polański.

Ważne filmy lat 60.

Lata 70.

To okres zdominowany przez nowe pokolenie filmowców, zwanych Movie Brats. Wielu krytyków jest zdania, że wówczas kręcono najlepsze filmy w dziejach amerykańskiego kina. Wysokobudżetowe produkcje przyciągały do kina zarówno młodzież, jak i starszych widzów. Pełne żywej akcji, a także o bardzo wysokich walorach artystycznych filmy trafiały do wszystkich krajów świata, a reklama zapewniała i wielki sukces kasowy. Najsłynniejszymi przedstawicielami grupy są Stanley Kubrick, Francis Ford Coppola, Martin Scorsese i dwaj emigranci z Europy Wschodniej – Miloš Forman i Roman Polański. Nową epokę wielkich kinowych hitów otworzył Ojciec chrzestny (The Godfather) Coppoli czy Chinatown Polańskiego.

Najważniejsze filmy Movie Brats

W dalszej kolejności swoją pozycję ugruntowywali tacy reżyserzy jak George Lucas czy Steven Spielberg. Do największych sukcesów należał cykl Gwiezdnych wojen (Star Wars) Lucasa i trylogia o Indiana Jonesie Spielberga. Zastosowano w nich na szeroką skale efekty techniczne, ale były to wersje seriali filmowych z lat trzydziestych i czterdziestych. „Nie wymagały od widzów wysiłku intelektualnego, nie zawierały pogłębionego wizerunku bohaterów, bazując jedynie na spektakularnej scenerii. Sam Spielberg kwestionował jakość takich produkcji”.

Najważniejsze filmy Spielberga, Lucasa i naśladowców

Lata najnowsze

Spowodowała, że światowa publiczność lepiej niż kiedykolwiek przedtem zna filmy i nazwiska i reżyserów takich jak Oliver Stone, Jonathan Demme, John Hughes, Ivan Reitman, Robert Zemeckis, James Cameron, Ridley Scott czy Quentin Tarantino.

W każdym okresie rozwoju filmu pojawiały się gwiazdy ekranu. W dzisiejszych czasach można wymienić takie nazwiska aktorów jak: Daniel Day-Lewis, Sean Penn, Clint Eastwood, Arnold Schwarzenegger, Sylvester Stallone, Harrison Ford, Mel Gibson, Robert De Niro, Al Pacino, Michael Douglas, Jack Nicholson, Gene Hackman, Dustin Hoffman, Morgan Freeman, Tom Hanks, Kevin Costner, Brad Pitt, Tom Cruise, Robert Downey Jr.. Spośród aktorek: Julia Roberts, Sharon Stone, Demi Moore, Jodie Foster, Michelle Pfeiffer, Meryl Streep, Jessica Lange, Winona Ryder, Angelina Jolie czy Susan Sarandon.

Najważniejsze amerykańskie filmy lat 90.

Pod koniec XX wieku, wielkie wytwórnie filmowe w Stanach Zjednoczonych nastawione są głównie na produkcję ekranizacji, adaptacji, sequeli, prequeli i remake’ów. „W pogoni za sukcesem kasowym Hollywood woli zachować ostrożność, dostarczając widzom kolejne odcinki popularnych filmów, takich jak Batman czy Zabójcza broń (Lethal Weapon). Czerpie także z własnej przeszłości, produkując nowe wersje dawnych hitów kinowych, na przykład „Przylądek strachu (Cape Fear”) lub „Cud na 34. ulicy (Miracle on 34th Street)”. Powstają również adaptacje słynnych filmów nakręconych w innych krajach, takie jak „Trzech mężczyzn i dziecko (Three Man and a Baby)” czy „Sommersby”, a także coraz więcej filmów pełnometrażowych, tworzonych na podstawie popularnych seriali telewizyjnych, na przykład „Ścigany (The Fugitive)” i „Flintstonowie (The Flintstones)”.

Najważniejsze amerykańskie filmy XXI wieku

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Mateusz R. Orzech, Film noir. Historyczne podstawy oraz cechy gatunku [online], Kinomisja Pulp Zine, 19 czerwca 2021 [dostęp 2024-02-01] (pol.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.