Emporium (łac. empŏrĭŭm z gr. ἐμπόριον empórion, od ἐμπόρια – towary) – w starożytności plac miejski, na którym składowano i prowadzono handel towarami zamorskimi, zazwyczaj położony w pobliżu portu. Grecy nazywali tak część miasta wydzieloną dla handlu z obcymi[uwaga 1][1][2]. Później na ogół określano tak handlową część miasta związaną z portem[3].

Statek handlowy (rekonstrukcja) z późnej epoki brązu (tzw. wrak z przylądka Uluburun k. Bodrum)

Powstanie i rozwój emporiów

Początek właściwym emporiom świata greckiego mieli w epoce mykeńskiej dać Achajowie, zakładając śladem żeglarzy kreteńskich osady handlowe na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego (m.in. Alalach w Syrii) – od Troady aż po Egipt (z częściowym wyjątkiem Anatolii), w ramach szerokich stosunków handlowych sięgających do Iberii[4]. Poza Alalach Grecy od okresu późnohelladzkiego posiadali bardzo ważną osadę handlową w Al-Mina u ujścia Orontesu – tam znajdowało się ich najdalej wysunięte na południe emporium[5], skąd szlaki handlowe prowadziły do Mezopotamii i ku zasobnym w metale terytoriom Azji Mniejszej (Urartu). Wspomnianym przez Herodota[6] syryjskim emporium mogło być nie odnalezione dotąd Posideion (Posejdion)[uwaga 2]; osadę o podobnym charakterze umiejscowiono również w Tell Sukas[7].

Typowym wczesnym emporium była Naukratis założona ok. 610 p.n.e. nad zachodnią odnogą Nilu[8][9] przez kupców różnego pochodzenia (m.in. małoazjatyckich i z Eginy[uwaga 3]), rozwijająca się aż do podboju perskiego i stanowiąca zapowiedź hellenistycznej Aleksandrii[10]. Inną placówką z VII stulecia na wybrzeżu północnoafrykańskim była Cyrena, rządzona później przez miejscowy ród Battiadów i wykorzystująca w handlu sprzyjające możliwości hodowlano-rolnicze (eksport sylfionu, koni)[11].

W późniejszej epoce emporia powstawały jako wyraz przewagi celów handlowych nad agrarnymi z pierwszej fazy kolonizacji, wywołanej tzw. głodem ziemi (stenochoria). Ważnym obszarem działania stały się wtedy wybrzeża nadczarnomorskie oraz pobrzeża Galii i Iberii, a greckie placówki handlowe stały się najwcześniejszymi poprzednikami nowożytnych morskich faktorii handlowych (port of trade)[12].

Status

Scena z emporium: przygotowanie towaru do transportu (z tzw. czary Arkesilasa z Cyreny, poł. VI w. p.n.e.)

Herodot uznawał emporium za miejsce wydzielone koło polis, najczęściej na obszarze przymorza[13]. Powstające na terytoriach zamieszkiwanych przez ludność niegrecką, emporia różniły się od gmin etnicznych, czyli kolonii (apoikia) tym, iż nie mogły mieć statusu suwerennej polis[14]. Zakładane jako typowe placówki handlowe w Iberii lub nad Morzem Czarnym, nie przekształciły się nigdy w prawdziwe greckie gminy[15].

Osadom takim zakładanym często przypadkowo przez samoistne grupy kupców brakowało oficjalnego aktu założycielskiego wraz z publiczną ceremonią, podczas gdy apoikia (dosłownie „osada z dala od domu”) fundowana była w z góry określonym czasie przez konkretne miasta albo grupy osadników pod przywództwem tzw. ojkisty (οἰκιστής)[16]. Uzależnione od stosunku tubylców, sytuowano je zwykle na obrzeżach rozwiniętych cywilizacji, jak np. na wybrzeżu lewantyńskim, egipskim czy etruskim[17].

Pierwotnie liczne emporia położone były poza miejskimi murami (np. Anthedon, eubejskie Chalkida i Eretria, Larymna, Milet, Tanais, Tasos). Od końca VI–V wieku p.n.e., wraz z powstaniem portów zamkniętych (λιμήν κλειστός), z wolna przekształacały się w handlową strefę wydzieloną w obrębie murów miejskich (m.in. Olbia[18], Aleksandria, Kartagina, Dikajarchia-Puteoli, Pireus)[19]. W Atenach wyróżniano dwa rodzaje emporiów – dla cudzoziemców i tubylców, pozostające pod nadzorem epimeletów[20].

Najważniejsze emporia

Przylądek Monte Vico – miejsce pierwszej placówki handlowej Greków na Ischii

Oprócz syryjskiej Al-Miny[21] i egipskiej Naukratis[22], do najstarszych i najbardziej liczących się w świecie śródziemnomorskim emporiów należały ważne dla handlu mykeńsko-cypryjskiego sycylijskie Tapsos, północnoitalska Spina i założone ok. 775 p.n.e. Pitekuzy (Pithekussai) na Ischii[23], które wkrótce na lądzie stałym dały początek kolonii Kume[24]; poza tym libijska Cyrena, dla handlu minojskiego prawdopodobnie też Troja.

Uwagę Greków wcześnie przyciągały wybrzeża anatolijskie i obszar czarnomorski, stwarzające dostęp do krain zasobnych w rudy metali. Do kolonii powstałych najprawdopodobniej z emporiów należały w VIII w. p.n.e. Synopa, Trapezunt i Amisos. Szczególnie doniosłą rolę w zakładaniu na pobrzeżach Morza Czarnego licznych osad będących początkowo placówkami handlowymi, odegrał joński Milet[25]. Na północy, gdzie istotną rolę odgrywała wymiana handlowa ze Scytami oraz obrót płodami rolnymi i rybami, spośród emporiów skupionych przy limanie Bohu i Dniepru na dominujące polis wyrosła Olbia, na wysuniętej wschodniej rubieży nad Donem – Tanais. Osady handlowe tego rodzaju istniały też przypuszczalnie w Kolchidzie[26], np. Fasis, Dioskuria.

W basenie zachodniośródziemnomorskim za najstarszą (775 p.n.e.) i przez długi czas najodleglejszą placówkę uchodziły Pitekuzy, założone w Zatoce Neapolitańskiej przez eubejskich kupców z Chalkis i Eretrii na nieuprawnej wysepce z aż dwoma naturalnymi portami. Szybki rozrost i przeludnienie pierwotnej osady spowodowały już ok. 750 p.n.e. częściową migrację na ląd stały i założenie Kume[27]. Na obszarze Etrurii, poza północnoitalskimi Spiną (założoną ok. 520 p.n.e.)[28] i Adrią w rejonie ujścia Padu, najbardziej liczącym się było emporium usytuowane koło świątyni Hery w Gravisca będącym wtedy portem Tarkwinii[29].

W dalszej zachodniej części Śródziemnomorza obok założonej ok. 600 p.n.e. Massalii powstała korsykańska Alalia, a na Półwyspie Iberyjskim – Emporion[30]. Dla handlu marsylskich Greków wprawdzie najistotniejsze były emporia na wybrzeżu prowansalskim zasiedlanym przez Celto-Ligurów, ale najdynamiczniejszy rozwój cechował Emporion, który z wyspowej placówki szybko przekształcił się w miasto-kolonię (Neapolis) na stałym lądzie[31].

Greckie okręty (wyobrażenie na ceramice z VI w. p.n.e.)

W epoce klasycznej najbardziej znane poza Koryntem emporion Hellady znajdowało się w ateńskim Pireusie, gdzie obok przystani dla statków handlowych mieściły się magazyny oraz targowisko. W Rzymie powstałe w 192 p.n.e. emporium znajdowało się nad brzegiem Tybru u podnóży wzgórza Awentyńskiego[32].

Epoka hellenistyczna kolejny silny impuls sprzyjający tworzeniu emporiów zawdzięcza rozwiniętej gospodarce ptolemejskiego Egiptu. Aktywność jego królów wynikała z faktu, że w istocie każdy władca z hellenistycznych dynastii był zarazem wielkim kupcem. Do handlu z południem (głównie kością słoniową i żywymi słoniami) Ptolemeusze założyli nad Morzem Czerwonym Myos Hormos (Port Muszli) w Koseir, Berenike Trogodycką i Ptolemais Łowów koło Suakin; w Etiopii powstały emporia Złota Berenike i Koloe, a południowa Arsinoe koło cieśniny Bab al-Mandab. Dzięki tym placówkom nawiązany został ostatecznie morski handel z Indiami, a niektóre z osad będących ufortyfikowanymi stacjami handlowymi przekształciły się w miasta[33].

W czasach rzymskich określenie to spotykane jest m.in. u Plautusa (Amfitrion 1012) i Liwiusza (Ab Urbe condita XXI, 57)[34]. Wiadomo, że emporium istniało np. w Pompejach, gdzie sprzyjały temu warunki geograficzne; według Strabona (Geographia V 4, 8) był to ośrodek handlowy służący za rynek zbytu dla trzech miast śródlądowych (Noli, Nucerii i Acerry) oraz potwierdzający znaczenie rzeki Sarnus w wywozie i przywozie. Eksportowano produkty rolnictwa, podczas gdy wytwory krain zamorskich docierały aż do pompejańskiego portu (Sarnus Pompeianus)[35].

Dopiero jednak w epoce rozwiniętego handlu rzymskiego od czasów Augusta następuje niezwykły wzrost liczby emporiów powstających w kierunku wschodnim: od Myos Hormos nad Morzem Czerwonym, niezidentyfikowanych wschodnioafrykańskich faktorii handlowych i powiązanego z nabatejską Petrą Leuke Kome („Białe Miasto”) oraz cieśninowego Ocelis, przez adeński Eudaemon i oceaniczną wyspę Dioskoridis aż po osady Moscha i Apologos oraz wybrzeża Indii i Cejlonu. Podstawowe źródło wiadomości stanowi tu kupiecki przewodnik Periplus Morza Erytrejskiego, który wymienia i dalej jeszcze położone osady handlowe, jak Minnagara, Barygaza, Kalliena, Muzarys i Nelcynda na zachodnich pobrzeżach ówczesnych Indii, ale też na wschodnich (Kolchoi, Chaberis, Poduke, Sopatma i Masalia). W tym czasie również Ptolemeusz wylicza w swej Geografii 16 takich nadmorskich emporiów tylko na wybrzeżach Indii i Cejlonu[36].

Uwagi

  1. ↑ Termin émporos oznaczał kupca-hurtownika, prowadzącego handel na wielką skalę, w odróżnieniu od detalisty (kapēlos) i handlującego wyrobami własnymi (autopolēs)[uwaga 6].
  2. ↑ Około 800 p.n.e. według P. Lévêque[uwaga 4]. Być może u ujścia Orontesu, gdzie intensywny handel prowadzono ok. 750-600 p.n.e.[uwaga 5].
  3. ↑ Naukratejski Hellenion współtworzyli też kupcy-inwestorzy np. z Fasaelis i Mityleny[uwaga 7].
  4. Lévêque 1973 ↓, s. 137.
  5. Hammond 1977 ↓, s. 162.
  6. Mała encyklopedia kultury antycznej 1983 ↓, s. 224.
  7. Lévêque 1973 ↓, s. 137, 139.

Przypisy

  1. ↑ Władysław Kopaliński: emporium. [w:] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [on-line]. slownik-online.pl. [dostęp 2014-02-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-02)].
  2. ↑ Słownik grecko-polski (red. Z. Abramowiczówna). Warszawa: PWN, 1960. T. 2.
  3. ↑ Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: PWN, 1991, s. 235.
  4. ↑ Lévêque 1973 ↓, s. 62–63.
  5. ↑ Lévêque 1973 ↓, s. 137–138.
  6. ↑ Herodot, Dzieje III, 91.
  7. ↑ Bravo i Wipszycka 1988 ↓, s. 172–173.
  8. ↑ Hammond 1977 ↓, s. 162, 765.
  9. ↑ Herodot, Dzieje II, 178.
  10. ↑ Lévêque 1973 ↓, s. 197–198.
  11. ↑ Lévêque 1973 ↓, s. 195–196.
  12. ↑ Lévêque 1973 ↓, s. 188.
  13. ↑ Herodot, Dzieje I, 165.
  14. ↑ Wielka encyklopedia PWN 2002 ↓, s. 238.
  15. ↑ M.I. Finley: Grecy. Warszawa: PWN, 1965, s. 32.
  16. ↑ Murray 2004 ↓, s. 146.
  17. ↑ Murray 2004 ↓, s. 299–300.
  18. ↑ Lévêque 1973 ↓, s. 178.
  19. ↑ Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike. T. 2. Stuttgart: A. Druckenmüller, 1967, kol. 1581–1582.
  20. ↑ William Smith, William Wayte, G.E. Marindin: A Dictionary of Greek and Roman Antiquities. London: John Murray, 1870.
  21. ↑ Martin 1998 ↓, s. 53, 69.
  22. ↑ Murray 2004 ↓, s. 303.
  23. ↑ Martin 1998 ↓, s. 53, 70.
  24. ↑ J. Heurgon: Rzym i świat śródziemnomorski do wojen punickich. Warszawa: PIW, 1973, s. 87, 246.
  25. ↑ K. Kumaniecki: Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Warszawa: PWN, 1965, s. 61.
  26. ↑ Bravo i Wipszycka 1988 ↓, s. 177–179.
  27. ↑ Murray 2004 ↓, s. 102–103.
  28. ↑ Murray 2004 ↓, s. 142.
  29. ↑ Bravo i Wipszycka 1988 ↓, s. 170–172.
  30. ↑ Bravo i Wipszycka 1988 ↓, s. 174–175.
  31. ↑ Lévêque 1973 ↓, s. 471, 475.
  32. ↑ Mała encyklopedia kultury antycznej 1983 ↓, s. 224.
  33. ↑ W. Tarn: Cywilizacja hellenistyczna. Warszawa: PWN, 1957, s. 391–398.
  34. ↑ Słownik grecko-polski (red. O. Jurewicz). Warszawa: Wyd. Szkolne PWN, 2000. T. 1, s. 297.
  35. ↑ R. Étienne: Życie codzienne w Pompejach. Warszawa: PIW, 1971, s. 122.
  36. ↑ M. Wheeler: Rzym poza granicami cesarstwa. Warszawa: PWN, 1958, s. 147-162.

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.