Elementarz
Ilustracja
Okładka pierwszego wydania (1910)
Autor

Marian Falski

Tematyka

edukacja wczesnoszkolna

Typ utworu

elementarz

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Kraków

Język

polski

Data wydania

1910

Wydawca

Wydawnictwo im. Tadeusza Wierzbowskiego

Elementarz – podręcznik Mariana Falskiego do nauki czytania i pisania dla dzieci we wczesnym wieku szkolnym. Pierwsze wydanie pod tytułem Nauka czytania i pisania dla dzieci ukazało się w roku 1910 w Krakowie i zrewolucjonizowało metodykę nauki czytania w Polsce. Był ilustrowany przez Jana Rembowskiego. Wydany został w wielu wersjach i licznych wznowieniach. Był najczęściej wydawanym polskim elementarzem oraz najdłużej wydawaną pozycją tego typu na świecie[1].

Historia

Nauka czytania i pisania dla dzieci Mariana Falskiego (1910)
Ilustracja Jana Rembowskiego z Nauki czytania i pisania dla dzieci (1910)
Elementarze dla młodzieży i dorosłych i dla żołnierzy, ilustracje Kamila Mackiewicza
Strony tytułowe, elementarz cywilny po lewej, żołnierski po prawej
Treść, elementarz cywilny po lewej, żołnierski po prawej
Treść, elementarz cywilny po prawej, żołnierski po lewej
Okładka Elementarza z 1927 roku autorstwa Władysława Skoczylasa

Marian Falski był z wykształcenia inżynierem, a doświadczenie pedagogiczne zdobywał, opiekując się przez dwa lata synem znajomych. Tam zauważył pewne prawidłowości w rozwoju umiejętności dziecka w zakresie czytania i pisania, które wykorzystał, pisząc podręcznik nauki czytania i pisania[2].

Pierwsze wydanie ukazało się w 1910 roku pod tytułem Nauka czytania i pisania. W tej wersji autor na pierwszych kilkunastu stronach zastosował metodę całościowego rozpoznawania wyrazów. Jednak badania przeprowadzone przez niego samego w latach 1910–1920 wykazały, że metoda ta ma nikłe wartości dydaktyczne i już w następnym wydaniu w roku 1921, które ukazało się pod tytułem Elementarz powiastkowy dla dzieci zrezygnował z tej metody na rzecz analizy i syntezy wyrazów. W tym celu ułożył teksty z krótkich i językowo łatwych wyrazów, które się często powtarzały dla wykształcenia nawyków[3]. W okresie międzywojennym ukazały się następujące wersje: dla dzieci miejskich, wiejskich, dla żołnierzy i cywilnych analfabetów[2]. W wersji dla żołnierzy głównymi postaciami byli Tomek, Jacek i Adam, a w tekście pojawiały się takie wojskowe terminy jak kompania, saper, kapral, rekruci[4].

W 1945 roku prawa do wydawania „Elementarza” Falskiego pt. Elementarz dla szkół wiejskich uzyskały Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych (od 1974 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne). Pierwszy powojenny Elementarz ilustrował Jan Samuel Miklaszewski[5]. W 1949 ukazał się pierwszy powojenny elementarz dla dzieci, opracowany na nowo, ocenzurowany i uwzględniający elementy obowiązkowej w tym czasie ideologii komunistycznej (aczkolwiek bez wymieniania postaci Stalina)[6]. W porównaniu z odpowiednikami z innych krajów bloku wschodniego propaganda była umiarkowana, jednak istniała, dotycząc m.in. kwestii społecznych[7]. Były również teksty o zburzonej Warszawie i powrocie ludzi do domów po wojnie. Elementarz ten był pierwszym ujednoliconym podręcznikiem zarówno dla dzieci miejskich, jak i wiejskich, i został zatwierdzony jako pozycja obowiązkowa[4]. W ówczesnych realiach oznaczało to monopolizację[8]. W latach 50. XX w. elementarz był oceniany przez Instytut Pedagogiki, który m.in. chciał zmienić kształt liter. Do zmian ostatecznie nie doszło[4]. W Elementarzu pierwsze kwestie religijne pojawiły się w latach 30. XX w. – rysunek kościoła i tekst o malowaniu pisanek. Elementy te zniknęły ostatecznie w 1949 usunięte przez cenzurę komunistyczną, pozostała tylko czytanka o ubieraniu świątecznej choinki, jednak pozbawiona kontekstu religijnego[4].

Kolejna unowocześniona wersja elementarza ukazała się w 1958, zawierała nowe ilustracje, po raz pierwszy kolorowe. Pojawiły się teksty Aleksandra Fredry i Juliana Tuwima[4]. Ponadto w podręczniku nie było już tematów dotyczących Bieruta, Rokossowskiego, pionierów i Nowej Huty. Wersja ta przetrwała 17 lat, mimo iż sam autor domagał się unowocześnienia podręcznika[6]. Następna wersja z roku 1969 wprowadzała nowe elementy życia, w tym np. loty w kosmos. Ostatnia wersja ukazała się w 1974, opublikowana już po śmierci autora, z nowocześniejszymi ilustracjami Janusza Grabiańskiego. Zaktualizowano w niej też teksty. Ostatnie wydanie ukazało się w roku 1982[4]. Oprócz ostatniej wersji elementarza, w XXI wieku wznowiono też druk elementarza w wersji z 1971 roku[1].

Metodyka

Elementarz opracowany został na podstawie metody wyrazowo-analitycznej, w której punkt wyjścia stanowił wyraz. Wbrew rozpowszechnionej opinii elementarz Falskiego nie był pierwszym elementarzem polskim stosującym metodę wyrazową w nauczaniu początkowym. Sto lat wcześniej w Wilnie w 1816 roku ukazał się stosujący tę metodę elementarz pt. „Początki czytania dla dzieci bez ABC i zgłoskowania” autorstwa niemieckiego pedagoga Friedricha Gedike, który przetłumaczył oraz dostosował do języka polskiego Jan Bobrowski[9]. Metoda wyrazowa jest jedną z rodzajów tzw. metod globalnych, które znalazły uzasadnienie w powstałej pod koniec XIX wieku teorii psychologii postaci – gestalt. Przedkładały one postrzeganie całości przed częściami i kładły nacisk na elementy całościowe takie jak zdania, jego części lub wyrazy. Od tego na jakim elemencie się skupiały wzięły się ich nazwy: metoda zdaniowa czy metoda wyrazowa[10]. Metoda wyrazowa rozpropagowana przez Falskiego w pierwszej połowie XX wieku znacząco wpłynęła na metodykę nauczania początkowego w Polsce. W okresie międzywojennym oraz po wojnie ukazało się szereg elementarzy stosujących tę metodę, które wyraźnie inspirowały się elementarzem Falskiego[10].

Metoda wyrazowo-analityczna zakładała, że uczeń najpierw powinien objąć wzrokiem cały wyraz, pomijając dzielenie go na sylaby[3]. Dopiero, gdy opatrzy się on z wyrazami, dochodzi do tego, że są one złożone z głosek i liter[4][8]. W związku z tym w pierwszej części elementarza znajdowały się teksty, w których litery ściśle odpowiadają głoskom. Teksty z wyrazami, których zapis różni się od wymowy – jako trudniejsze – trafiły do dalszej jego części[8].

Założenia podręcznika były następujące[3]:

  • naukę należy rozpoczynać nie od liter, ale od prostych zdań
  • litery i głoski dziecko poznaje analizując wyrazy
  • w tekście powinny wystąpić wyłącznie słowa znane dziecku
  • wyrazy powinny być krótkie, głównie jednosylabowe
  • niezbędnym elementem nauczania czytania jest rysunek
  • należy rozpocząć nauczanie od tekstu pisanego, a nie drukowanego

Tę ostatnią zasadę Falski złamał w następnych wydaniach, pozostawiając jednak wzory pisane, a w wydaniu z roku 1975 (rok po jego śmierci) wprowadził pewne innowacje do metody, wprowadzając równocześnie poznawanie znaków drukowanych i pisanych, zarówno małych, jak i dużych[3].

Przeprowadzone przed rokiem 1957 badania potwierdziły skuteczność metody Mariana Falskiego. W przepisywaniu i pisaniu z pamięci w grupie 413 uczniów popełniono jedynie pięć błędów. W tradycyjnym dyktandzie ze słuchu popełniono 100 błędów, z czego 42 błędy dotyczyły mylnej pisowni małych i dużych liter. W tym samym okresie w dyktandach uczniów klas V notowano jeden błąd na 10–12 wyrazów. W roku 2008 uczeń klas III–IV popełniał średnio jeden błąd na 3–4 wyrazy[3].

Współtwórcy

Ilustracje do kolejnych wersji podręcznika, zwykle ukazujących się w wielu kolejnych wydaniach, wykonywali[11][12]:

Pismo kaligraficzne w kolejnych wariantach Elementarza wykonywali[12]:

  • Klemens Kostecki (wydanie z 1910 roku)
  • Stefan Ślązak i E. Sobczyński (wydania przedwojenne i do około 1948 roku)
  • Włodzimierz Oniszczyk
  • Aleksander Kwiatkowski
  • Wacław Rafalski

Elementarz w kulturze

Najsłynniejszym zdaniem elementarza Falskiego było „Ala ma kota”, symbolizujące elementarz w potocznej polszczyźnie. Niemniej jednak zdanie to istniało w elementarzach jedynie od lat 30. do 1949[6].ł[6][13]. Tytuł Ala z elementarza noszą wspomnienia Aliny Margolis-Edelman. Na ich podstawie powstał monodram Zuzanny Fijewskiej-Maleszy w reżyserii Agnieszki Glińskiej, którego premiera miała miejsce w roku 2011[6].

Nazwy Ala ma kota użył Jan Brzechwa, nazywając tak fikcyjną krainę, w której toczy się akcja Tryumfu pana Kleksa[14].

W 2014 r. w Teatrze Nowym w Warszawie miała miejsce premiera spektaklu na podstawie Elementarza, wyreżyserowanego przez Michała Zadarę. Przedstawienie było przeznaczone dla dzieci w wieku przedszkolnym[15].

Na motywach Elementarza i ilustracjach Jerzego Karolaka oparty jest powstały w 1978 roku w Studiu Miniatur Filmowych w Warszawie film krótkometrażowy „Elementarz” Krzysztofa Krauzego z muzyką Andrzeja Korzyńskiego. Wychodząc od ilustracji i tekstów z książki prezentujących jej bohaterów, w kolejnych częściach wykorzystuje on materiały Wytwórni Filmów Dokumentalnych dla ukazania ich dalszych losów w dorosłym życiu i nadchodzącej starości. Film w ten sposób tworzy społeczno-psychologiczny portret polskiej rodziny z końca lat 70. XX wieku[16].

Wydania

  • Nauka czytania i pisania dla dzieci, Kraków, dwa wydania (1910) i (1912)[17]
  • Elementarz powiastkowy dla dzieci, Lwów, Ksiąźnica-Atlas (1921, 1923, 1929)
  • Elementarz powiastkowy dla żołnierzy, ilustracje Kamil Mackiewicz, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy (1929, 1931)
  • Elementarz tematowy dla szkół miejskich, ilustracje Wacław Borowski, Stefan Ślązak, teksty Julian Tuwim, Książnica-Atlas (1933, 1937, 1938)
  • Pierwsza czytanka dla dzieci z obrazkami Kamila Mackiewicza oraz Wacława Borowskiego, projekt okładki Władysław Skoczylas. Nakładem Związku Polaków w Hamburgu (1945)
  • Elementarz, Warszawa, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych (od 1945 roku kilkadziesiąt wydań – 1945, 1949, 1953, 1954, 1956, 1957, 1958, 1963, 1966, 1971, 1974...)

Falski w 1922 roku wydał również omówienie swojego elementarza przeznaczone dla nauczycieli – Elementarz powiastkowy dla młodzieży i dorosłych: wskazówki metodyczne, opublikowane przez Książnicę Polską Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych oraz po wojnie Przewodnik metodyczny do Elementarza i ćwiczeń elementarzowych, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa, 1966.

Przypisy

  1. 1 2 Elementarz Mariana Falskiego. [w:] Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne [on-line]. [dostęp 2017-09-26].
  2. 1 2 Jarosław A. Szczepański: To był elementarz!. [w:] Nowiny24 [on-line]. 4-09-2003. [dostęp 2017-09-26].
  3. 1 2 3 4 5 Anna Jurek: W czym tkwi fenomen Elementarza Falskiego. [dostęp 2017-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-27)].
  4. 1 2 3 4 5 6 7 Ewa Brańska. Zapomniany autor Elementarza. „Wychowanie w przedszkolu”. 10, s. 13–17, 2005. Forum Media Polska Sp. z o.o.. ISSN 0137-8082.
  5. ↑ Marian Falski: Elementarz dla klasy I szkół powszechnych wiejskich. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1945, s. 2.
  6. 1 2 3 4 5 Mikołaj Gliński: Marian Falski, autor kultowego „Elementarza” urodził się 130 lat temu. [w:] culture.pl [on-line]. 07-12-2012. [dostęp 2017-09-26].
  7. ↑ Monika Odrobińska, Joanna Wojdon. Propaganda w elementarzu. „Idziemy”. 50 (533), 15 grudnia 2015. [dostęp 2017-09-29]. (pol.).
  8. 1 2 3 Bronisław Rocławski: Glottodydaktyka na tle innych sposobów edukacji językowej i matematycznej dzieci. Glottispol. [dostęp 2017-09-27]. (pol.).
  9. ↑ Franciszek Pilarczyk 2003 ↓, s. 23.
  10. 1 2 Franciszek Pilarczyk 2003 ↓, s. 34.
  11. ↑ Wyszukiwanie w katalogu. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. [dostęp 2017-09-28].
  12. 1 2 Wyszukiwanie w katalogu. Biblioteka Narodowa w Warszawie. [dostęp 2017-09-28].
  13. ↑ Margolis-Edelman Alina „Ala z elementarza”. [w:] Zeszyty literackie [on-line]. [dostęp 2017-09-29].
  14. ↑ Pan Kleks 3. Tryumf pana Kleksa – książka. [w:] WP książki [on-line]. Wirtualna Polska. [dostęp 2017-09-27]. (pol.).
  15. ↑ „Elementarz” Mariana Falskiego na deskach teatru. [w:] W polityce [on-line]. 9-09-2014. [dostęp 2017-09-26].
  16. ↑ Krzysztof Krauze: Elementarz. Archiwum Narodowego Instytutu Audiowizualnego. [dostęp 2017-09-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-28)].
  17. ↑ Franciszek Pilarczyk 2003 ↓, s. 128.

Bibliografia

  • Franciszek Pilarczyk: Elementarze polskie od ich XVI wiecznych początków do II wojny światowej. Próba monografii księgoznawczej t.1–2. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2003. ISBN 83-89321-15-7.

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.