Dezubekizacja (nienormatywne formy: deubekizacja, deesbekizacja^[1]) – postulat zgłaszany przez różne ugrupowania określające się jako antykomunistyczne dotyczący pozbawienia przywilejów byłych funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa PRL. Dezubekizacja jest elementem szeroko rozumianej dekomunizacji.

Zgłaszane pomysły dotyczyły:

• obniżenia wysokości emerytury;
• pozbawienia możliwości sprawowania funkcji publicznych^[2].

Próby w latach 90.

W latach 90. próby przeprowadzenia dezubekizacji podejmowane były dwukrotnie – obie wiązały się z obniżeniem świadczeń emerytalnych byłym funkcjonariuszom aparatu represji^[3]. W lutym 1992 do Sejmu RP wpłynął projekt ustawy przygotowanej przez rząd Jana Olszewskiego o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy niektórych służb państwowych. Miała ona pozbawić prawa do „emerytur mundurowych” funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa państwa, którzy swoimi działaniami naruszali prawa człowieka^[4]. Po uwzględnieniu poprawek senatu, 19 grudnia 1992 sejm przyjął ustawę. Prezydent Lech Wałęsa zawetował ustawę i 14 stycznia 1993 wniósł o jej ponowne rozpatrzenie w części dotyczącej okresów traktowanych jako równorzędne ze służbą w Wojsku Polskim oraz okresów służby traktowanych jako równorzędne ze służbą w Policji, Urzędzie Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Służbie Więziennej^[5]. W uzasadnieniu podał, że przepisy ustanawiają odpowiedzialność zbiorową żołnierzy i funkcjonariuszy. 6 lutego 1993 sejm głosował nad odrzuceniem prezydenckiego weta. Sejm weta nie odrzucił^[6].

Z kolei drugą ustawę, z grudnia 1997, zawetował prezydent Aleksander Kwaśniewski^[3].

Ustawa z 2009 roku

Projekt dezubekizacji powrócił we wrześniu 2008, gdy wstępne założenia do ustawy przedstawili politycy Platformy Obywatelskiej^[7]. Wersja proponowana przez PO zakładała likwidację tzw. przywilejów emerytalnych byłych funkcjonariuszy SB oraz członków WRON^[8]. Idea spotkała się z akceptacją prezydenta Lecha Kaczyńskiego^[8], poparciem ze strony Prawa i Sprawiedliwości oraz krytyką Lewicy^[9][10].

W listopadzie 2008 projekt ustawy został skierowany do prac w specjalnej podkomisji. Według obecnych założeń zmiany dotyczyć będą ok. 30 tysięcy byłych funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa^[11]. Przyjęcie ostatecznej wersji ustawy^[12] spotkało się ze sprzeciwem Lewicy, SdPl-NL oraz DKP, które złożyły do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją^[13]. Ustawa weszła w życie 16 marca 2009^[3], nie obejmując funkcjonariuszy Wojskowej Służby Wewnętrznej i Informacji Wojskowej^[14]. Wbrew wcześniejszym zapowiedziom ustawą zostali objęci funkcjonariusze SB pozytywnie zweryfikowani w 1990^[15].

W kwietniu 2009 Instytut Pamięci Narodowej poinformował o napłynięciu 80 tys. wniosków od organów emerytalno-rentowych w sprawie obniżenia uposażeń emerytalnych byłych oficerów służb specjalnych PRL^[3]. Emerytury według nowych zasad (0,7% uposażenia za każdy rok pracy w okresie 1944–1989) wypłacane są od 1 stycznia 2010^[3]. 24 lutego 2010 Trybunał Konstytucyjny orzekł o częściowej niezgodności z Konstytucją ustawy z 15 marca 2009, uznając za niekonstytucyjne obniżenie świadczeń dla członków WRON, podtrzymując jednocześnie decyzję ustawodawcy o zmniejszeniu świadczeń na rzecz byłych funkcjonariuszy SB^[16]. Pięcioro z sędziów złożyło zdania odrębne.

Przyjęta ustawa stworzyła też możliwość zachowania przywilejów dla funkcjonariuszy, którzy współpracowali z opozycją. W publicystyce określa się ten wyjątek jako lex Hodysz od nazwiska Adama Hodysza, który podczas swojej pracy w SB podjął się współpracy m.in. z „Solidarnością”^[17].

Ustawa z 2016 roku

26 listopada 2016 wpłynął do Sejmu przygotowany przez rząd Beaty Szydło projekt ustawy o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin^[18]. Przewidywał on wprowadzenie rozwiązań zapewniających w pełniejszym zakresie zniesienie przywilejów emerytalnych związanych z pracą w aparacie bezpieczeństwa PRL przez ustalenie na nowo świadczeń emerytalnych i rentowych osobom pełniącym służbę na rzecz totalitarnego państwa w okresie od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r.^[18] Wniosek o odrzucenie projektu ustawy złożyły Platforma Obywatelska i Nowoczesna^[19]. 16 grudnia 2016 roku na podstawie tego projektu Sejm głosami posłów Prawa i Sprawiedliwości uchwalił ustawę o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin^[18] nazwaną też ustawą dezubekizacyjną^[19]. Ustawa przewidywała, że emerytury i renty byłych funkcjonariuszy SB nie będą mogły być wyższe niż średnie świadczenia wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych^[18][19]. Głosowanie nad ustawą odbyło się w sali kolumnowej^[19], ponieważ na sali plenarnej trwał protest części opozycji i blokowanie przez posłów PO, Nowoczesnej i PSL mównicy w Sejmie^[20]. 29 grudnia 2016 prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę^[18]. Ustawa dezubekizacyjna weszła w życie 1 stycznia 2017, przy czym niektóre przepisy ustawy zaczęły obowiązywać od 1 października 2017^[21].

Ustawa z 2023 roku

8 marca 2023 wpłynął do Sejmu przygotowany przez rząd Mateusza Morawieckiego projekt ustawy zmieniającej ustawę o służbie cywilnej i niektórych innych ustaw m.in. ustawy o pracownikach urzędów państwowych, który wprowadza m.in. zakaz zatrudnia osób w służbie cywilnej i urzędach państwowych, które w latach 1944–1990 pełniły służbę bądź były tajnymi współpracownikami w aparacie bezpieczeństwa PRL^[30]. W uzasadnieniu rząd premiera Mateusza Morawieckiego stwierdził, że wprowadzenie zmian to jest konieczność zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, szczególnie w sytuacji podwyższonego zagrożenia w związku z trwającym konfliktem zbrojnym wywołanym atakiem wojsk Federacji Rosyjskiej na terytorium Ukrainy. W ocenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Mariusza Kamińskiego osoby, które pracowały albo pełniły służbę w organach bezpieczeństwa państwa w latach 1944–1990 lub były współpracownikami tych organów, nie dają rękojmi rzetelności wykonywanych obowiązków służbowych – co może wskazywać na zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa^[30]. Na podstawie tego projektu 14 kwietnia 2023 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o służbie cywilnej i niektórych innych ustaw, który wprowadziła te zmiany^[30]. 11 maja 2023 Senat uchwalił wniosek o odrzucenie ustawy, który został odrzucony przez Sejm 26 maja 2023^[30]. Senatorowie części opozycji tworzący większość senacką uzasadniali weto izby wyższej wątpliwością czy w odniesieniu do osób, którym pozostało niewiele lat do osiągnięcia wieku emerytalnego przesłanka pracy bądź współpracy z organami bezpieczeństwa PRL nie będzie naruszeniem zasady proporcjonalności ograniczenia praw i wolności do chronionej wartości^[30]. Prezydent RP Andrzej Duda podpisał ustawę 14 czerwca 2023^[30]. Ustawa w zakresie zakazu zatrudnia w służbie cywilnej i urzędach państwowych osób związanych z aparatem bezpieczeństwa PRL weszła w życie dzień po ogłoszeniu aktu normatywnego w Dziennik Ustaw, czyli 27 czerwca 2023^[31].

Przypisy

Bibliografia

• Rafał Leśkiewicz, Renata Soszyńska: Odbieranie przywilejów funkcjonariuszom komunistycznej bezpieki w wolnej Polsce. Aspekty historyczno prawne. W: Adrian Jusupović, Rafał Leśkiewicz: Historyczno-prawna analiza struktur organów bezpieczeństwa państwa w Polsce Ludowej (1944–1990). Zbiór studiów. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2013. ISBN 978-83-7629-457-5.
• Wojciech Pięciak: Deubekizacja, ale jaka?. Tygodnik Powszechny, 2007-01-22. [dostęp 2014-04-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-08)].