Okres przed II wojną światową

Urodził się w roku 1895 w Łomży. Po studiach fizycznych w Odessie, na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Uniwersytetu Odeskiego, pracował w tej uczelni, jako asystent. Po odzyskaniu suwerenności Polski w roku 1919 rozpoczął pracę w Zakładzie Doświadczalnym Uniwersytetu Warszawskiego, kierowanym przez prof. Stefana Pieńkowskiego. Uzyskał doktorat filozofii w zakresie fizyki w roku 1926^[1][2].

W tych latach działała już w Warszawie Pracownia Radiologiczna, utworzona w roku 1913^{[uwaga 1]} przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim, której kierownictwo objęła Maria Skłodowska-Curie (od 1926 była kierownikiem honorowym); w roku 1921 podarowała ona Pracowni 100 mg bromku radu i przekazała 1000 dolarów od polonii amerykańskiej. W tym samym roku utworzono Towarzystwo Instytutu Radowego z Radą Naukową, do której należał Stefan Pieńkowski^{[uwaga 2]}.

W końcu roku 1923 – z okazji 25-lecia odkrycia radu – rozpoczął działalność Komitet „Daru Narodowego dla Marii Skłodowskiej-Curie”. Tym Darem Polaków miał się stać Instytut Radowy imienia Marii Skłodowskiej-Curie, który – zgodnie z jej wizją (marzeniem) – byłby centralną instytucją państwową doskonalszą od paryskiego Instytutu Radowego, ponieważ nie ograniczałby się do naukowej działalności w dziedzinie fizyki – łączyłby działalność naukową z działalnością leczniczą, we własnym szpitalu. O Instytucie Radowym w Paryżu Maria Skłodowska-Curie mówiła m.in.^[3]:

lub, oceniając jego organizację^[3]:

Na czele „Komitetu Daru Narodowego” stanęli: Prezydent Stanisław Wojciechowski i Marszałek Senatu – Wojciech Trąmpczyński^[3]. W czerwcu 1925 roku wmurowano, w obecności Marii Skłodowskiej-Curie i prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, akt erekcyjny pod budowę zaprojektowanego z rozmachem gmachu Instytutu Radowego w Warszawie^[4]. W tym samym roku Maria Skłodowska-Curie napisała do prof. Stefana Pieńkowskiego^[3]:

Maria Skłodowska-Curie sadzi drzewo w czasie uroczystości otwarcia klinicznej części Instytutu Radowego (maj 1932); fragment przemówienia:

Terapia powinna być w łączności nieustannej z pracą naukowa, bez której, postępów czynić nie może. Przytem poszukiwanie czystej wiedzy jest jedną z istotnych potrzeb ludzkości. Tak więc mam nadzieję, że puszczanie w ruch pracowni naukowych przewidzianych dla Instytutu, nastąpi wkrótce po otwarciu sekcji lekarskiej.

Irena i Frédéric Joliot-Curie w Pracowni Fizycznej Instytutu Radowego w Warszawie w roku 1936 (w środku: prof. Cezary Pawłowski)

Przewidziano, że kierownictwo Działu Fizycznego obejmie dr Cezary Pawłowski, a kierownikiem Działu Klinicznego i Dyrektorem Instytutu będzie dr Franciszek Łukaszczyk. Cezary Pawłowski w roku 1927 otrzymał stypendium rządu francuskiego na wyjazd do paryskiego Instytutu Radowego^[1][2]. Wspominał okres pobytu w Paryżu w słowach^[3]:

Po ok. 4 latach pobytu w Paryżu wrócił do pracy na Uniwersytecie Warszawskim. Otrzymał stanowisko adiunkta w Zakładzie prof. Stefana Pieńkowskiego. Prowadził wykłady z promieniotwórczości; w roku 1933 uzyskał habilitację^[1][2]. Nadzorował też budowę uniwersyteckiego gmachu Wydziału Fizyki przy ul. Hożej 69, za co otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi^[3].

W roku 1934 został – z rekomendacji Marii Skłodowskiej-Curie – kierownikiem Pracowni Fizycznej Instytutu Radowego^{[uwaga 3]}. Pracownia wkrótce zyskała renomę w świecie naukowym. Jej działalność wspierali małżonkowie Frédéric i Irène Joliot-Curie. Po otrzymaniu w roku 1935 Nagrody Nobla zakupili oni dla Instytutu duży elektromagnes, przekazany w dowód uznania i przyjaźni. Pomocy udzielała nieustannie dr Bronisława Dłuska, która m.in. zakupiła 100 mg radu. Codziennymi problemami Pracowni interesowała się też Maria Skłodowska-Curie. Fragment listu, który Cezary Pawłowski napisał do swojej Nauczycielki, ilustruje nie tylko zakres wykonywanych wówczas prac, ale również nieustające zainteresowanie Adresatki rozwojem Pracowni i Instytutu:

Maria Skłodowska-Curie zmarła w roku nadania tego listu (1934). W następnych latach jej Uczeń wytrwale zabiegał o realizację jej planów. W Pracowni Fizycznej, uruchomionej 30 października 1937 roku, zorganizowano Wzorcownię Rentgenowską i Laboratorium Ciał Promieniotwórczych; prowadzono ekstrakcję radonu, przygotowywano preparaty do leczenia nowotworów metodą radioterapii. Prof. Pawłowski zatrudnił w Pracowni czterech pracowników naukowych (m.in. prawdopodobnie dr. fiz. Jerzego Starkiewicza^{[uwaga 4]}, również przeszkolonego w paryskim Instytucie Radowym) oraz mechanika i laboranta. Następcy twórców Pracowni (Barbara Gwiazdowska, Wojciech Bulski^[5], Andrzej Pruszyński, Jerzy Tołwiński^[6]) obszerne opracowanie „Historia Zakładu Fizyki Instytutu Onkologii w Warszawie w okresie kierownictwa prof. Cezarego Pawłowskiego” rozpoczynają mottem^[3][7]:

II wojna światowa

Na początku września 1939 roku w Instytucie znajdowało się 1033,21 mg radu RMS (symbol darowizny Marii Skłodowskiej-Curie), 533,00 mg radu MSC (dokupiony w roku 1938) i 320,00 mg radu należącego do Szpitala Miejskiego w Cieszynie (depozyt przekazany w sierpniu 1939 na wypadek wojny)^{[uwaga 5]}. W czasie bombardowań Warszawy pojemniki z radem były zakopane w ogrodzie przyjaciół dyr. Franciszka Łukaszczyka w Józefowie, gdzie dyrektor przeniósł je w plecaku (słabo zabezpieczając osłonami ołowianymi)^[3].

Po kapitulacji, w okresie okupacji niemieckiej, Instytut częściowo wznowił działalność jako Szpital Miejski. Dyrektor ukrył rad w kanałach wentylacyjnych, pozostawiając w kasie radowej tylko jego część, wkrótce zarekwirowaną przez gestapo. Udało mu się przekonać Niemców (z wykorzystaniem sfałszowanej dokumentacji), że reszta radu została wywieziona z kraju przez wycofujące się Wojsko Polskie. Szpital Miejski otrzymał zgodę na prowadzenie terapii radem w ograniczonym zakresie. Legalnie stosowano rad kupiony lub wypożyczony od prywatnych właścicieli, a zasoby ukryte pozwalały tajnie rozszerzyć tę działalność. Po kapitulacji powstania warszawskiego rad z tajnych schowków i z kasy radowej prof. Łukaszczyk wyniósł z Instytutu – z pomocą żony (pod pozorem wynoszenia przechowywanych w gabinecie okryć zimowych) – i wywiózł do Poronina. W kasie zostawił falsyfikaty, przygotowane wcześniej w porozumieniu z AK (zostały wkrótce „zarekwirowane” przez Niemców)^[3].

Nie jest jasne, czy w tych bardzo ryzykownych działaniach, zmierzających do zabezpieczenia radu RMS i MCS przed rabunkiem lub zniszczeniem, uczestniczyli członkowie zespołu Pracowni Fizycznej. Wiadomo, że doc. Cezaremu Pawłowskiemu udało się zabezpieczyć cenną aparaturę tej Pracowni, w tym aparat rentgenowski do nuklearnej terapii głębokiej – Gaiffe-Gallotet Pillon. Przechowywane w Pracowni w szklanych naczyniach promieniotwórcze roztwory, m.in. dar dr Dłuskiej – roztwór bromku radu (100 mg), doc. Pawłowski odparował, a otrzymane osady rozłożył na platynowych płytkach i zakopał w ogrodzie Instytutu, w zalutowanym blaszanym naczyniu z pieczęcią Pracowni^[3].

W czasie okupacji wykonywał pomiary promieniowania X w placówkach służby zdrowia; uczestniczył też w tajnym nauczaniu młodzieży akademickiej^[3][1][2] (zob. np. tajne nauczanie na UW).

Okres powojenny

Dawny Instytut Radowy; budynek Centrum Onkologii przy ulicy Wawelskiej

Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie – współcześnie

W roku 1945 Cezary Pawłowski był zatrudniony w Uniwersytecie Poznańskim, a w roku następnym został mianowany profesorem i otrzymał stanowisko na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej.

Zaangażował się w tworzenie – wraz z Juliuszem Kellerem i Stanisławem Nowosielskim^[8] – Sekcji Elektrotechniki Medycznej^{[uwaga 6]} – jednostki kształcącej studentów uczelni technicznej w zakresie technik stosowanych w medycynie, jednej z pierwszych jednostek o takim profilu w skali świata^[9]. Dla studiujących ten kierunek prowadził wykłady z: „Radiologii ogólnej”, „Radiologii przemysłowej”, „Miernictwa radiologicznego”, „Miernictwa ciał promieniotwórczych” i „Ochrony radiologicznej”. Absolwenci tzw. „Elektromedycyny” i dyplomanci byli kierowani na zagraniczne praktyki. W kolejnych latach Sekcję przeniesiono na Wydział Łączności^{[uwaga 7]}, na którym prof. Pawłowski kierował Katedrą Radiologii; był również dziekanem tego wydziału^[1][2].

Do grupy pierwszych absolwentów „Elektromedycyny” należał Antoni Wasilewski (1920–2004) – jeden z ocalonych jeńców Katynia, pierwszy współpracownik Cezarego Pawłowskiego w powojennym Zakładzie Fizyki Centrum Onkologii (przedwojennej Pracowni Fizycznej Instytutu Radowego). W roku 1948, jako student IV roku (dyplomant), otrzymał od prof. Pawłowskiego propozycję włączenia się do przygotowań budynku przy ul. Wawelskiej 15 – wypalonego i zrujnowanego po upadku powstania warszawskiego – do ponownego uruchomienia działalności badawczej (w odbudowanym głównym gmachu Instytutu działał już wówczas szpital onkologiczny)^[3].

Prace przygotowawcze były niezmiernie trudne, przede wszystkim ze względu na skażenie radiologiczne wnętrza budynku i brak sprzętu, który jest stosowany współcześnie w czasie dekontaminacji. Najbardziej skażone było „emanatorium” – pomieszczenie, w którym poprzednio znajdowała się m.in. zniszczona szklana aparatura do ekstrakcji radonu i inne potłuczone naczynia, zanieczyszczone promieniotwórczymi izotopami. Ściany emanatorium fluoryzowały w ciemności, czego przyczyną było prawdopodobnie świecenie napromieniowanych związków cynku, zawartych w białej farbie olejnej. Zapewnienie minimum bezpieczeństwa – sobie i robotnikom budowlanym – wymagało od prowadzącego prace nie tylko wiedzy (nabytej w czasie studiów i praktyki w szwedzkiej wytwórni aparatów rentgenowskich i elektromedycznych), lecz również wielkiej pomysłowości. Antoni Wasilewski zastosował filmy rentgenowskie, których zaczernienie pozwalało orientacyjnie określać dawki promieniowania (po przeskalowaniu promieniowaniem gamma radu). Miejsca, z których należało skuć tynk, lokalizował z użyciem kawałków fluoryzującego ekranu rentgenowskiego^[3].

W roku 1949 prof. Pawłowski zaczął angażować nowych pracowników; oficjalnie został mianowany na kierownika Zakładu Fizyki w roku 1951. Członkami zespołu Zakładu byli, poza pracownikami, liczni studenci „Elektromedycyny” wykonujący dyplomowe prace inżynierskie, magisterskie lub odbywający praktyki, wśród nich – przyszli profesorowie fizyki medycznej. Troszcząc się o utrzymanie więzi Zakładu z Katedrą Radiologii PW prof. Pawłowski organizował cotygodniowe wspólne seminaria pracowników i dyplomantów. Dbał również o zachowanie pamięci o Marii Skłodowskiej-Curie, dla której odczuwał podziw graniczący z czcią.

Pod kierownictwem Cezarego Pawłowskiego w Zakładzie uruchomiono m.in. dwie kabiny i sterownie terapeutycznych aparatów rentgenowskich, laboratorium chemiczne, ciemnię fotograficzną, pracownię szklarską, pracownię elektroniczną, warsztat mechaniczny wyposażony w precyzyjne obrabiarki (tokarki, frezarkę, wiertarki). Fachowy i entuzjastyczny zespół nowych pracowników Zakładu budował prototypy urządzeń pomiarowych i wytwarzał aparaty, których wówczas nie można było kupić w kraju ani sprowadzić z zagranicy^[3].

Poza pracami projektowo-konstrukcyjnymi wykonywano liczne prace o charakterze pomiarowym, na rzecz Instytutu i różnych placówek terenowych. W porozumieniu z Ministerstwem Zdrowia i Opieki Społecznej prof. Pawłowski zorganizował m.in. Centralną Pracownię Pomiarów Radiologicznych (CPPR), której zadania przejęło w roku 1957 Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR). Na jego czele stanął Jerzy Peńsko, jeden z absolwentów „Elektromedycyny” i członków zespołu Zakładu Fizyki^[3].

Cezary Pawłowski odszedł z Zakładu Fizyki w roku 1956^{[uwaga 8]}. Podjął tę decyzję negatywnie oceniając możliwości równoprawnej interdyscyplinarnej współpracy naukowej (między lekarzami i fizykami). Sytuację komentował już w roku 1953. W liście do dyrekcji Instytutu Onkologii napisał wówczas m.in.^[3]:

W Politechnice Warszawskiej Cezary Pawłowski pracował do przejścia na emeryturę (1965). Zmarł w Warszawie 28 grudnia 1981 roku^[1][2].