Pierwsze cerkwie w Ciechanowcu

Moment utworzenia w Ciechanowcu parafii prawosławnej nie jest bezspornie ustalony. Według niektórych źródeł istniała ona już w XIV stuleciu^[1], według innych powstała dwa wieki później^[2]. Ks. Grzegorz Sosna, badacz dziejów parafii prawosławnych na Podlasiu, wskazywał, iż cerkiew w Ciechanowcu była czynna w XV wieku^[3]. Historyk sztuki Maria Kałamajska-Saeed jest zdania, iż parafia ciechanowiecka, podobnie jak wszystkie pozostałe parafie prawosławne w najbliższym sąsiedztwie, została utworzona w XV–XVI stuleciu. Administracyjnie podlegała eparchii włodzimiersko-brzeskiej^[4].

W XVII stuleciu ciechanowiecka parafia przyjęła postanowienia unii brzeskiej^[1] podobnie jak cała administratura, do której należała. Z tego okresu udokumentowane jest istnienie wolno stojącej cerkwi unickiej. Patronem budowli był św. Jerzy Zwycięzca, budynek ten znajdował się przy obecnej ulicy Tadeusza Kościuszki. W 1750 została ona zastąpiona nową świątynią, zbudowaną na działce przy aktualnej ulicy Adama Mickiewicza. Była to budowla jednonawowa, jednokopułowa, z dzwonnicą^[1]. Świątynia była usytuowana w dzielnicy Ciechanowca zamieszkanej przez ludność ruską^[3]. W protokole wizytacyjnym z 1789 zapisano, iż uczęszczało do niej 278 osób^[1].

Po III rozbiorze Polski Ciechanowiec znalazł się w zaborze pruskim w Prusach Nowowschodnich. Po erygowaniu na ich terenie unickiej diecezji supraskiej parafia ciechanowiecka znalazła się w jej jurysdykcji i pozostała w niej do 1809. Wówczas dekret cara Aleksandra I (dwa lata wcześniej Prusy Nowowschodnie na mocy traktatu w Tylży przyłączono do Imperium Rosyjskiego) skasował diecezję supraską i włączył jej placówki duszpasterskie powtórnie do unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej^[4]. Ciechanowiecka cerkiew pozostawała unicka do synodu połockiego w 1839, kiedy Kościół unicki w Imperium Rosyjskim został zlikwidowany (z wyjątkiem diecezji chełmskiej, która funkcjonowała do likwidacji w 1875), a jego placówki duszpasterskie przejął Rosyjski Kościół Prawosławny^[1]. W 1847 do parafii w Ciechanowcu należało 201 osób^[3].

Budowa i funkcjonowanie cerkwi murowanej

Z uwagi na zły stan techniczny XVIII-wiecznej świątyni pounickiej, w 1873 został ogłoszony przetarg na budowę cerkwi murowanej dla liczącej ówcześnie 150–200 osób parafii, mieszkańców Ciechanowca, Malca, Pełchu, Bujenki, Kułaków i Przybyszyna^[1]. O wzniesienie nowej cerkwi na miejscu zniszczonego starszego budynku ubiegali się miejscowi parafianie, a inwestycję sfinansował skarb państwa oraz prywatni darczyńcy^[3]. Wznoszenie świątyni trwało cztery lata^[1], według innego źródła dwa^[5]. Poświęcenie nowego obiektu sakralnego miało miejsce 22 maja 1877, w święto Wniebowstąpienia Pańskiego, które stało się świętem patronalnym świątyni^[1]. W kolejnych latach uzupełniano wyposażenie świątyni o kolejne elementy^[1].

W 1915 prawosławna ludność Ciechanowca i okolic została ewakuowana w głąb Rosji. Porzuconą cerkiew zaadaptowano na cele świeckie, jej wyposażenie zostało rozkradzione. Ponownie w świątyni nabożeństwa odbywały się od 1919, gdy budowlą zaopiekował się ks. Piotr Kuźmiuk, służący w cerkwi Opieki Matki Bożej w Czarnej Cerkiewnej. Z jego inicjatywy cerkiew została wysprzątana, uzupełniono jej wyposażenie o niezbędne sprzęty w miejsce straconych podczas wojny. Święta Liturgia odbywała się raz w miesiącu, do cerkwi uczęszczało 168 osób, w tym 79 z Ciechanowca^[1]. Ciechanowiecka świątynia była filią parafii w Czarnej Cerkiewnej^[3].

Pomnik ofiar egzekucji hitlerowskich przy cerkwi

Ponownie cerkiew poniosła znaczne straty w czasie II wojny światowej, podczas ostrzału artyleryjskiego^[1], w szczególności zniszczone zostały wszystkie jej kopuły^[3]. Według relacji świadków w świątyni lub w jej sąsiedztwie okupanci niemieccy rozstrzelali ponad 60 osób różnej narodowości. W 1970 na cerkiewnej działce odsłonięto pomnik ich pamięci^[1].

W 1951 parafia w Ciechanowcu została restytuowana^[6], jednak taki stan rzeczy trwał tylko przez dwa lata. W 1953 cerkiew ponownie straciła status parafialnej i stała się jedną z pomocniczych świątyń parafii w Siemiatyczach. Dzięki kolekcie na terenie całej diecezji warszawsko-bielskiej możliwy był remont zniszczonej cerkwi, w ramach którego odbudowano jej dzwonnicę, pokryto dach blachą i położono tynk. Rozebrano natomiast zniszczone cztery mniejsze cebulaste kopuły nad nawą świątyni^[1]. Mimo przeprowadzonej renowacji już w latach 70. XX wieku stan techniczny budowli ponownie oceniono jako grożący ruiną^[3]. Kolejny remont generalny miał miejsce w latach 1977–1980, dzięki staraniom ks. Grzegorza Sosny^[1]. W tym czasie rzeźbiarz z Siemiatycz, Wiaczesław Szum, wykonał dla cerkwi nowy ikonostas. Uzupełniono również inne utensylia liturgiczne^[1]. Świątynię wpisano do rejestru zabytków 11 maja 1981 pod nr A-138^[7]. Rok później obiekt sakralny ponownie stał się świątynią parafialną^[1].

Mimo spadającej liczby wiernych cerkiew pozostawała czynna, odrzucona została także propozycja przekazania jej Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu^[3].

Kolejny remont budowli miał miejsce w latach 2002–2003^[3]. Na początku XXI wieku do świątyni uczęszczało kilkanaście osób^[3].

Biskupi prawosławni odwiedzali cerkiew w Ciechanowcu dwukrotnie – w 2001 w dniu święta patronalnego uroczystościom przewodniczył metropolita warszawski i całej Polski Sawa, zaś w 2007 w obiekcie służył biskup siemiatycki Jerzy^[1].