Bowiea pnąca
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

bowiea

Gatunek

bowiea pnąca

Nazwa systematyczna
Bowiea volubilis Harv. ex Hook.f.
Bot. Mag. 93: t. 5619 (1867)[3]
Synonimy
  • Ophiobostryx volubilis (Harv. ex Hook.f.) Skeels
  • Schizobasopsis volubilis (Harv. ex Hook.f.) J.F.Macbr.
  • Aloe volubilis (Harv. ex Hook.f.) Mottet[3]

Bowiea pnąca[4], bowiea wijąca się[5] (Bowiea volubilis Harv. ex Hook.f.) – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju bowiea Bowiea Harv. ex Hook.f. z rodziny szparagowatych. Występuje w tropikalnej i południowej Afryce, na obszarze od Ugandy do Republiki Południowej Afryki[3]. Jest 14. najczęściej sprzedawaną rośliną leczniczą w RPA, stosowaną w wielu dolegliwościach zdrowotnych. Z powodu masowych zbiorów populacje tej rośliny zostały istotnie ograniczone[6]. Z uwagi na zawartość silnie działających glikozydów nasercowych jest rośliną śmiertelnie trującą, a odnotowywane zgony ludzi i innych zwierząt po jej spożyciu przypisuje się zatrzymaniu akcji serca[7]. Ze względu na oryginalny pokrój jest uprawiana jako roślina pokojowa[8]. W Polsce bywa sprzedawana pod nazwą „pnąca cebula”, co jest tłumaczeniem zwyczajowej nazwy tego gatunku w języku angielskim (climbing onion)[9].

Nazwa rodzaju została nadana na cześć Jamesa Bowie, żyjącego w latach 1789–1869 ogrodnika Królewskich Ogrodów Botanicznych w Kew i kolekcjonera roślin z Afryki Południowej[6]. Epitet gatunkowy oznacza po łacinie skręcająca, oplatająca[10].

Zasięg geograficzny

W ramach gatunku wyodrębnione zostały dwa podgatunki o odrębnym zasięgu geograficznym. Podgatunek Bowiea volubilis subsp. volubilis występuje na obszarze od tropikalnej Afryki Wschodniej (Kenii, Tanzanii i Ugandy) do Mozambiku, Zimbabwe, Malawi, Angoli i południowo-wschodniej Republiki Południowej Afryki, gdzie występuje w Prowincji Przylądkowej Wschodniej, KwaZulu-Natal, Mpumalanga, Gauteng i Limpopo[6].

Podgatunek B. v. subsp. gariepensis występuje w południowej Namibii i w zachodniej Prowincji Przylądkowej Północnej w RPA, głównie we wschodniej części skalistej pustyni Gariep[6].

Morfologia

Pokrój
Cebula
Kwiat B. v. subsp. volubilis
Kwiat B. v. subsp. gariepensis
Pokrój
Wieloletnie, pnące rośliny zielne[6].
Pęd
Wklęsło-kuliste cebule o średnicy do 16 cm[6], wpierw podziemne, w miarę wzrostu wyrastające powyżej poziomu gruntu[11], części nadziemne są zielone, łuski zewnętrzne wpierw grube i mięsiste, następnie usychające i papierzaste. Cebule mają budowę sympodialną, a pąk wierzchołkowy, tworzący zarówno cebule potomne, jak i zawiązki pędów kwiatostanowych, znajduje się u nasady najbardziej wewnętrznego liścia spichrzowego. Na zewnętrznej powierzchni liści spichrzowych znajduje się niewiele aparatów szparkowych, a ich objętość tworzy wielkokomórkowa tkanka miękiszowa, magazynująca wodę[6].
Liście
Krótko żyjące, mięsiste, równowąsko-lancetowate, kanalikowate liście tworzą jedynie młode, niedojrzałe osobniki[6].
Kwiaty
Pęd kwiatostanowy jednoroczny, fotosyntetyzujący, pnący, poskręcany lub rozpłożony, silnie rozgałęziony, o szydłowatych odgałęzieniach o długości do 7 cm, nieco mięsisty, u podgatunku gariepensis modry do modro-zielonego, osiągający do 1,2 m długości, u podgatunku volubilis zielony, o długości do 10 m (zwykle 3–4 m[6], a u roślin uprawianych w pojemnikach zwykle do 2 m[4]). Przysadki lancetowate, ostrogowate[6]. Szypułki łukowato wygięte[6], o długości 2–5 cm[3]. Kwiatostan określany jako rozgałęzione grono z bezpłciowymi kwiatami w dolnym odcinku[12]. Kwiaty nieprzyjemnie pachnące, długo żyjące[6]. Okwiat promienisty[12], sześciolistkowy, biały (B. v. subsp. gariepensis) lub zielony do żółtawozielonego (B. v. subsp. volubilis)[6]. Listki okwiatu równe, wolne, podługowate do lancetowatych, o brzegach odgiętych i odwiniętych do zewnątrz w kierunku nasady i nieco zaostrzonych wierzchołkach, rozwarte do odgiętych, o długości 12 mm i szerokości 3,5 mm[6]. Sześć pręcików o nitkach niemal wzniesionych[6], wąskotrójkątnych do nitkowatych, i podługowatych główkach[3]. Zalążnia siedząca[3], półdolna[11], trójkomorowa, szerokostożkowa, jasnozielona, kleista w górnym odcinku[6], zawierająca ok. 5 zalążków w każdej komorze[11]. Słupek synkarpiczny[11]. Szyjka słupka krótka[11], okrągła na przekroju, zakończona trójwrębnym znamieniem[6].
Owoce
Trójkomorowe, wzniesione torebki, wielkości 9–25 mm[3], kuliste i spłaszczone o klapach wyciętych (subsp. gariepensis) lub stożkowate o klapach zaostrzonych (subsp. volubilis)[6], papierzaste[11], pękające wzdłużnie, z pozostałościami listków okwiatu u nasady[11], zawierające czarne, lśniące, kanciaste, podługowate[6] i spłaszczone nasiona o długości do 10 mm[3].
Gatunki podobne
Zaliczane do sekcji Schizobasis (dawniej klasyfikowanej jako odrębny rodzaj) gatunki rodzaju drimia, które tworzą wzniesione (niepnące), niemięsiste pędy kwiatostanowe oraz krótko żyjące kwiaty z górną zalążnią, o nieco zrośniętych u nasady listkach okwiatu, które odpadają przed owocowaniem[6]. Rośliny te dawniej uznawane były za spokrewnione, jednak ich podobieństwo wynika z procesu konwergencji[12].

Biologia i ekologia

Siedlisko i rozwój
Bowiea volubilis subsp volubilis występuje na niskich i średnich wysokościach, zwykle wzdłuż pasm górskich, w gęsto porośniętych roślinnością dolinach rzecznych, pod kępami krzewów i na głazach. Gatunek odnotowano także na obrzeżach karru i w krzaczastych wąwozach (kloof). Podgatunek ten występuje też w otwartych lasach lub na stromych skalistych wzgórzach, zwykle w miejscach dobrze zacienionych. Toleruje warunki wilgotne i suche, rosnąc głównie na obszarach opadu letniego, o sumie rocznej opadów 200–800 mm[7]. Kwitnie wiosną i latem[6]. Poszczególne okazy żyją przez ok. 10 lat (przynajmniej w uprawie)[4].
B. v. subsp gariepensis zasiedla chłodniejsze piargi w dolinie rzeki Oranje. Kwitnie jesienią i zimą[6].
Kwiaty tych roślin, o zapachu uznawanym za nieprzyjemny, zapylane są przez muchówki z rodzin rączycowate i muchowate oraz przez osowate[12].
W przypadku obu podgatunków po owocowaniu części naziemne obumierają, a rośliny wchodzą w okres spoczynku[13].
Cechy fitochemiczne
Roślina śmiertelnie trująca[14]. Wszystkie organy B. volubilis zawierają kilka aktywnych glikozydów nasercowych, w tym glikozydy bufadienolidowe, m.in. bowogeninę[15]. W bulwach tej rośliny obecne są również m.in. boworubozyd, bowokryptozyd, hellebrygenina oraz polisacharyd sinistryna[16][17].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n obu podgatunków wynosi 20. Garnitur chromosomowy składa się z dwóch par dużych (LSt), dwóch par średnich (MSt) i trzech par małych (SSt) chromosomów subakrocentrycznych oraz trzech par małych chromosomów submetacentrycznych (SSm)[18].

Systematyka

Pozycja systematyczna
Gatunek z monotypowego rodzaju Bowiea, który w systemach klasyfikacyjnych drugiej dekady XXI wieku (m.in. system APG IV) włączony jest do plemienia Urgineeae podrodziny Scilloideae w rodzinie szparagowatych Asparagaceae[19]. Rodzaj stanowi klad siostrzany dla rodzaju drimia[6].
Historycznie rodzaj zaliczany był do rodziny hiacyntowatych (Hyacinthaceae). W systemie Takhtajana z 1997 roku rodzaj Bowiea został zaklasyfikowany, razem z rodzajem Schizobasis (obecnie włączonym do rodzaju drimia), do plemienia Bowieae Hutch. w rodzinie hiacyntowatych w rzędzie amarylkowców (Amaryllidales)[20]. W systemie Takhtajana z 2009 roku rodzaj został zaliczony przez autora do podrodziny Urgineoideae w rodzinie hiacyntowatych[21]. W systemie Reveala z 2007 roku rodzaj zaliczony został do podplemienia Bowieinae w plemieniu Bowieae w rodzinie hiacyntowatych[22].
Podział gatunku[3]
  • Bowiea volubilis subsp. gariepensis (van Jaarsv.) Bruyns
  • Bowiea volubilis subsp. volubilis
Typ nomenklatoryczny
Holotyp Bowiea volubilis subsp. gariepensis, zebrany w 1982 roku na górze Groot Pellaberg w okolicach miejscowości Pofadder w RPA, przechowywany jest w zielniku Ogrodu Botanicznego Kirstenbosch w Kapsztadzie[23].

Zagrożenie i ochrona

Podgatunek Bowiea volubilis subsp volubilis został ujęty na Czerwonej Liście Roślin Południowej Afryki ze statusem narażony na wyginięcie. Roślina ta znajduje się pod silną presją z uwagi na zbiory do celów leczniczych na większości swojego zasięgu. W latach 1977–2007 spadek populacji tego podgatunku w RPA przekroczył 30%. W ciągu ostatnich 10 lat odnotowano 40% spadek w monitorowanej subpopulacji w jednym z prywatnych rezerwatów przyrody, a inna znana subpopulacja została całkowicie zniszczona. W 2000 roku władze RPA skonfiskowały 1300 nielegalnie zebranych cebul tej rośliny[24].

B. v. subsp gariepensis został ujęty na Czerwonej Liście Roślin Południowej Afryki ze statusem najmniejszej troski[25].

Zastosowanie

Rośliny lecznicze
Tradycyjni uzdrowiciele w południowej Afryce od dawna stosują Bowiea volubilis jako lek ziołowy przeciwko różnym chorobom, w szczególności na choroby skóry, podrażnienie oczu[26], kołatanie serca[27], ból głowy, bóle mięśniowe, niepłodność, zapalenie pęcherza moczowego i choroby przenoszone drogą płciową[28], a w mieszankach z innymi roślinami również przeciwrobaczo u niemowląt, na zapalenie wątroby, zespół bólowy miednicy mniejszej u kobiet oraz żółtaczkę u dzieci[26]. Roślina stosowana jest również do wywołania poronienia[29]. Lewatywa z naparu z cebul stosowana jest na impotencję[30].
Xhosa stosują odwary z cebul jako środki przeczyszczające. W tym samym celu Mfengu i Mpondo używają mielone prażone cebule. Zulusi stosują wyciąg wodny ze świeżych zewnętrznych łusek jako lekarstwo na wodobrzusze, niepłodność, zapalenie pęcherza moczowego, bóle pleców i bóle mięśni. Suazi stosują wywar z cebul Bowiea volubilis i Boophane disticha przeciwko świerzbowi. W medycynie tradycyjnej Zachodniej Prowincji Przylądkowej cebule stosuje się miejscowo na wysypkę skórną, pryszcze, skaleczenia, oparzenia i ukąszenia. Cebule używane są również w KwaZulu-Natal do sporządzania mieszanek stosowanych w celu ułatwienia porodu, leczenia bólu głowy i niepłodności[28].
Glikozydy nasercowe obecne w tych roślinach wykazują działanie kardiotoniczne, przeczyszczające, drażniące, wymiotne, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze[14]. Działanie glikozydów obecnych w cebulach jest 30 razy silniejsze od glikozydów naparstnicy, a tych obecnych w kwiatach jest 60 razy silniejsze[29].
Z uwagi na zawartość glikozydów nasercowych cała roślina jest śmiertelnie trująca[14]. Objawami przedawkowania są wymioty, ślinotok, zaburzenia rytmu serca i skurcze, które w ciągu minut lub godzin (w zależności od przyjętej dawki) kończą się śmiercią. Sekcje zwłok osób, które zmarły po zatruciu tą rośliną, wykazywały podrażnienie układu pokarmowego, przekrwienie wątroby i innych narządów wewnętrznych oraz zatrzymanie akcji serca w fazie rozkurczu[29].
Rośliny ozdobne
Ze względu na nietypowy pokrój Bowiea volubilis jest uprawiana jako roślina ozdobna, w szczególności roślina pokojowa[8] (nazywana jest „arcydziwaczną”[31] i „prawdziwą osobliwością”[5]).
Rośliny magiczne
W Afryce traktuje się tę roślinę jako posiadającą magiczne właściwości. Uważa się, że dzięki niej wojownicy stają się odważni i niezwyciężeni, chroni ona podróżnych oraz pozwala wyzwolić miłość[7]. Uważa się też, że Bowiea odstrasza bandytów oraz chroni chaty od piorunów i gradu[29]. Napar z cebul przyjmowany jest doustnie jako remedium na zatrucie (idliso) wywołane przez czary[30].

Uprawa

Jest to roślina opisywana jako bardzo łatwa w uprawie[8].

Wymagania
Podłoże powinno być porowate i przepuszczalne[32] – zalecana jest uprawa w standardowym podłożu dla kaktusów[4], według niektórych autorów w zwietrzałej glinie[5][31]. Pojemnik powinien być szeroki i raczej płytki[5][31]. Rośliny zaleca się przesadzać co dwa lata, wiosną[4], ewentualnie w miarę potrzeby (np. gdy pojawi się dużo cebul potomnych)[31]. Stanowisko powinno być widne[4], słoneczne[32] (na stanowiskach pozbawionych bezpośredniego nasłonecznienia nie zakwitnie[8]). Wymaga regularnego, ale umiarkowanego podlewania w okresie wegetacji[32] (niektóre źródła precyzują, że podlewać wystarczy co 10 dni[4]). Nie należy przy tym moczyć cebuli, ponieważ jej osłonki łatwo gniją[4]. Nawożenie według różnych autorów wskazane jest jednorazowe lub dwukrotne w sezonie[4] lub raz w miesiącu[31]. Roślina wymaga podparcia, gdyż pędy kwiatostanowe nie tworzą wąsów czepnych[32]. W warunkach naturalnych rośliny przechodzą raz w roku okres spoczynku, w czasie którego pęd kwiatostanowy obumiera. W warunkach domowych roślina może pozostać wiecznie zielona, jeżeli jednak wejdzie w okres spoczynku (co zdarza się latem[31][5]), podlewanie należy ograniczyć do jednokrotnego w tygodniu aż do czasu pojawienia się nowego pędu[8] (według innych źródeł w tym czasie należy się całkowicie wstrzymać z podlewaniem i nawożeniem[4][31][5]). Niektórzy autorzy zalecają bulwę w stanie spoczynku przenieść w miejsce chłodne – o temperaturze ok. 10 °C[31] lub nawet nieco niższej[5].
Rozmnażanie
Rośliny rozmnaża się z nasion, cebul potomnych (nierzadko pojawiają się w uprawie licznie obok cebuli macierzystej[5]) lub przez ukorzenianie fragmentów liści spichrzowych cebuli, które wytwarzają cebulki potomne na powierzchni cięcia[6].
Szkodniki
Zwykle nie występują[31], mogą jednak pojawić się wełnowce, tarczniki i mszyce[4].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-07-04]. (ang.).
  4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Patrick Mioulane (red.), Rośliny pokojowe: praktyczna encyklopedia, Warszawa: Hachette Livre Polska, 2009, s. 438, ISBN 978-83-7575-544-2, OCLC 751318123.
  5. 1 2 3 4 5 6 7 8 Margot Schubert, Rob Herwig, Mieszkamy wśród kwiatów, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 146, ISBN 83-09-00563-6, OCLC 749830845.
  6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 E. Van Jaarsveld: Bowiea. W: Urs Eggli: Illustrated Handbook of Succulent Plants: Monocotyledons. Springer, 2012, s. 276–278. ISBN 978-3-642-56715-5.
  7. 1 2 3 Suvarna Parbhoo: PlantZAfrica: Bowiea volubilis. South African National Biodiversity Institute. [dostęp 2021-07-05].
  8. 1 2 3 4 5 Ellen Zachos: Growing healthy houseplants: choose the right plant, water wisely, and control pests. North Adams, MA: Storey Publishing, 2014, s. 86–87. ISBN 978-1-61212-440-7.
  9. ↑ Bowiea Volubilis, czyli cebula pnąca. Sukulenty dla zapracowanych. [dostęp 2021-07-05].
  10. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-511-47376-0.
  11. 1 2 3 4 5 6 7 F. Speta: Hyacinthaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 272. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  12. 1 2 3 4 John Manning: The color encyclopedia of cape bulbs. Portland: Timber Press, 2002, s. 95–96. ISBN 0-88192-547-0.
  13. ↑ Sharon Asakawa: Planting designs for cactus & succulents. Indoor & outdoor projects for unique, easy-care plants-in all climates. Minneapolis, Minn.: Cool Springs Press, s. 55. ISBN 978-1-59186-561-2.
  14. 1 2 3 Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. CRC, Taylor & Francis Group, 2012, s. 640. ISBN 978-1-4200-8044-5. OCLC 774639599. (ang.).
  15. ↑ N.A. Masondo, A.R. Ndhlala, A.O. Aremu, J. Van Staden i inni. A comparison of the pharmacological properties of garden cultivated and muthi market-sold Bowiea volubilis. „South African Journal of Botany”. 86, s. 135–138, 2013-05. DOI: 10.1016/j.sajb.2013.02.169.
  16. ↑ James A. Duke: Handbook of phytochemical constituents of GRAS herbs and other economic plants. Boca Raton: CRC Press, 2001, s. 98–99. ISBN 0-8493-3865-4.
  17. ↑ John Buckingham: Dictionary of Natural Products, Supplement 1. Milton: CRC Press LLC, s. 38. ISBN 9781000109986.
  18. ↑ Peter V. Bruyns, Canio G. Vosa. Taxonomic and Cytological Notes on Bowiea Hook. F. and Allied Genera (Liliaceae). „Caryologia”. 40 (4), s. 287–297, 1987-01. DOI: 10.1080/00087114.1987.10797831.
  19. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-07-06]. (ang.).
  20. ↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2021-09-04]. (ang.).
  21. ↑ Armen Takhtaja︡n: Flowering plants. Wyd. 2. New York: Springer, 2009, s. 668. ISBN 978-1-4020-9608-2.
  22. ↑ James L. Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium. University of Maryland, 2007-10-01. [dostęp 2021-09-04].
  23. ↑ Holotype of Bowiea volubilis Harv. ex Hook.f. subsp. gariepensis (Van Jaarsv.) Bruyns [family HYACINTHACEAE]. JSTOR Global Plants. [dostęp 2021-09-04].
  24. ↑ Raimondo D., Victor J.E., Scott-Shaw C.R., Lötter M., Dold A.P., Pfab M.F. i Burrows J.E: National Assessment: Red List of South African Plants version 2020.1.. 2007. [dostęp 2021-07-05].
  25. ↑ van Jaarsveld E.J. i Potter L: National Assessment: Red List of South African Plants version 2020.1.. 2005. [dostęp 2021-07-05].
  26. 1 2 Luambo Jeffrey Ramarumo, Allfred Maroyi, M.P. Tshisikhawe. Bowiea volubilis Harv. ex Hook.f. subsp. volubilis: A therapeutic plant species used by the traditional healers in the Soutpansberg Region, Vhembe Biosphere Reserve, Limpopo Province, South Africa. „Journal of Pharmaceutical Sciences and Research”. 11 (7), s. 2538–2542, 2019.
  27. ↑ Elizabeth A. Dauncey, Sonny Larsson: Plants That Kill: A Natural History of the World’s Most Poisonous Plants. Princeton University Press, 2018, s. 61. ISBN 0-691-17876-3.
  28. 1 2 Adeyemi O. Aremu, Mack Moyo, Stephen O. Amoo, Johannes Van Staden. Ethnobotany, therapeutic value, phytochemistry and conservation status of Bowiea volubilis: A widely used bulbous plant in southern Africa. „Journal of Ethnopharmacology”. 174, s. 308–316, 2015-11. DOI: 10.1016/j.jep.2015.08.009.
  29. 1 2 3 4 Y.P.S. Bajaj: Biotechnology in Agriculture and Forestry. T. 28: Medicinal and Aromatic Plants VII. Berlin: Springer Verlag, 2013. ISBN 978-3-662-30369-6.
  30. 1 2 Tony Dold, Michelle Cocks: Voices from the Forest: Celebrating Nature and Culture in Xhosaland. Jacana Media, 2012, s. 200. ISBN 978-1-4314-0299-1.
  31. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Andrzej Juliusz Sarwa, Mała encyklopedia doniczkowych roślin ozdobnych, Tarnów: Karat, 1994, ISBN 83-85601-39-2, OCLC 749516926.
  32. 1 2 3 4 Christopher Brickell: American Horticultural Society Encyclopedia of plants & flowers. Wyd. 3. London: DK Publishing, 2012, s. 523. ISBN 978-0-7566-6857-0.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.