 Hymenocallis speciosa | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
błonczatka |
| Nazwa systematyczna | |
| Hymenocallis R. A. Salisbury Trans. Hort. Soc. London 1: 338. 1812[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
H. speciosa (Linnaeus f. ex R. A. Salisbury) R. A. Salisbury[3] | |
Błonczatka (Hymenocallis) – rodzaj roślin z rodziny amarylkowatych. Obejmuje ok. 50[4][5] do co najmniej 64[6] gatunków w wąskim ujęciu taksonomicznym (w przypadku włączenia tu roślin z rodzaju ismena Ismene jest ich kilkanaście więcej)[4]. Rodzaj najbardziej zróżnicowany jest w Ameryce Środkowej, zwłaszcza w Meksyku[7]. Na północy jego zasięg obejmuje południowo-wschodnią i południowo-centralną część Stanów Zjednoczonych (do tamtejszej flory należy 15 gatunków błonczatek[8]), Antyle i północną część Ameryki Południowej, po Peru i Brazylię na południu[6][4] (w Ameryce Południowej rosną tylko trzy gatunki[7]). Jako rośliny introdukowane przedstawiciele rodzaju występują także w Afryce równikowej, na Półwyspie Indyjskim, w Azji Południowo-Wschodniej, w Australii i na wyspach Oceanii[6].
Rośliny te zajmują zróżnicowane siedliska – od przynajmniej okresowo suchych po związane z brzegami wód i typowo wodne[4].
Liczne gatunki ze względu na efektowne i przyjemnie pachnące kwiaty uprawiane są jako rośliny ozdobne. W gruncie uprawiane są w obszarach, gdzie temperatury nie spadają poniżej 0 °C, a w klimacie chłodniejszym w pojemnikach i szklarniach[9][10]. Z powodu zawartości substancji czynnych (alkaloidy o działaniu alkilującym i przeciwwirusowym) niektóre gatunki bywają wykorzystywane lokalnie jako rośliny lecznicze[5]. Rośliny te są trujące, w przypadku osób chorujących na alergie odradzane jest nawet ich dotykanie[11].
Nazwa rodzaju utworzona została z greckich słów ὑμήν (hymen) znaczącego „błona” i καλός (kalos) znaczącego „piękno”[9]. Nadana została przez Richarda A. Salisbury'ego w nawiązaniu do błoniastego przykoronka tworzonego przez zrośnięte nitki pręcików[12].
Morfologia
.jpg.webp)
.jpg.webp)
- Pokrój
- Byliny z pojedynczymi, jajowatymi i kulistymi cebulami, w górze często wyciągniętymi w szyjkę, z której wyrastają liście i głąbik kwiatonośny[8].
- Liście
- Trwałe lub roczne[4], w liczbie od 2 do 16[8], wyrastają w dwóch rzędach. Liście są siedzące, wąsko lub szeroko językowate lub rzadko ogonkowe, o blaszce wówczas eliptycznej[4][8].
- Kwiaty
- Wyrastają na szczycie bocznie spłaszczonego, czasem nieco oskrzydlonego głąbika[4]. Kwiatostan wsparty jest dwoma lub trzema lancetowatymi, trójkątnymi lub jajowatymi podsadkami. Kwiaty w liczbie od 1 do 16 są zwykle siedzące, wsparte wąskolancetowatymi przysadkami[8]. Okwiat jest okazały, promienisty i biały, jego równowąskie listki u nasady zrastają się w krótszą lub dłuższą rurkę, a w górze są szeroko rozpostarte i na końcach często odgięte. Ponad listkami okwiatu znajduje się okazały, czystobiały i lejkowaty lub talerzykowato rozpostarty przykoronek tworzony przez rozrośnięte nitki pręcików w ich dolnej części. W górze nitki są długie, wolne i szeroko rozpostarte. Pyłek ma barwę pomarańczową lub żółtą. Zalążnia jest dolna, kulistawa lub podłużna. W każdej z trzech komór znajduje się od 2 do 10 zalążków. Nitkowata szyjka słupka jest bardzo długa i zakończona główkowatym znamieniem[4][8].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z plemienia Hymenocallideae (D. & U.M-D.) Meerow (1998), podrodziny amarylkowych Amaryllidoideae Burnett z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae[2][4][13]. Do plemienia należą poza błonczatką jeszcze dwa rodzaje: ismena Ismene Salisb. i Leptochiton Sealy[4]. Wszystkie te rośliny występują naturalnie na kontynentach amerykańskich. Wyróżnia je spłaszczona szypuła kwiatonośna oraz gruba, gąbczasta łupina nasienna[4].
Klasyfikacja roślin w obrębie tego plemienia była wielokrotnie w różny sposób aranżowana. Pierwotnie rośliny tu zaliczane włączane były do szeroko ujmowanego rodzaju pankracjum Pancratium. Jako pierwszy amerykańskie rodzaje Hymenocallis i Ismene wyróżnił i nazwał Richard A. Salisbury w 1812. Później wyróżniano kolejne rodzaje w obrębie tej grupy roślin (Elisena Herb. (1837), Pseudostenomesson Velarde (1949), Leptochiton Sealy (1937)) lub łączono je jako podrodzaje w obrębie Hymenocallis sensu lato lub Ismene sensu lato. W 1990 Meerow uznał Leptochiton jako odrębny rodzaj, podobnie Hymenocallis sensu stricto, a gatunki zaliczane do Pseudostenomesson i Elisena włączył w randze podrodzajów do rodzaju Ismene. Rozstrzygnięcie bazujące na kryteriach głównie morfologicznych zostało później potwierdzone analizami molekularnymi[7]. Wciąż jednak obok ujęć uznających taką klasyfikację w obrębie plemienia[4][6] (ew. podnoszących wszystkie wymienione podrodzaje do rangi rodzajów[14]) publikowane są ujęcia szeroko ujmujące rodzaj Hymenocallis[15].
- Wykaz gatunków (Hymenocallis sensu stricto)[6]
- Hymenocallis acutifolia (Herb. ex Sims) Sweet
- Hymenocallis araniflora T.M.Howard
- Hymenocallis arenicola Northr.
- Hymenocallis astrostephana T.M.Howard
- Hymenocallis azteciana Traub
- Hymenocallis baumlii Ravenna
- Hymenocallis bolivariana Traub
- Hymenocallis caribaea (L.) Herb. – błonczatka karaibska[10]
- Hymenocallis choctawensis Traub
- Hymenocallis choretis Hemsl.
- Hymenocallis cleo Ravenna
- Hymenocallis clivorum Laferr.
- Hymenocallis concinna Baker
- Hymenocallis cordifolia Micheli
- Hymenocallis coronaria (Leconte) Kunth
- Hymenocallis crassifolia Herb.
- Hymenocallis durangoensis T.M.Howard
- Hymenocallis duvalensis Traub ex Laferr.
- Hymenocallis eucharidifolia Baker
- Hymenocallis fragrans (Salisb.) Salisb.
- Hymenocallis franklinensis Ger.L.Sm., L.C.Anderson & Flory
- Hymenocallis gholsonii G.Lom.Sm. & Garland
- Hymenocallis glauca (Zucc.) M.Roem.
- Hymenocallis godfreyi G.L.Sm. & Darst
- Hymenocallis graminifolia Greenm.
- Hymenocallis guatemalensis Traub
- Hymenocallis guerreroensis T.M.Howard
- Hymenocallis harrisiana Herb.
- Hymenocallis henryae Traub
- Hymenocallis howardii Bauml
- Hymenocallis imperialis T.M.Howard
- Hymenocallis incaica Ravenna
- Hymenocallis jaliscensis M.E.Jones
- Hymenocallis latifolia (Mill.) M.Roem.
- Hymenocallis leavenworthii (Standl. & Steyerm.) Bauml
- Hymenocallis lehmilleri T.M.Howard
- Hymenocallis limaensis Traub
- Hymenocallis liriosme (Raf.) Shinners
- Hymenocallis littoralis (Jacq.) Salisb. – błonczatka nadmorska[16], b. przybrzeżna[17]
- Hymenocallis lobata Klotzsch
- Hymenocallis longibracteata Hochr.
- Hymenocallis maximiliani T.M.Howard
- Hymenocallis multiflora Vargas
- Hymenocallis occidentalis (Leconte) Kunth
- Hymenocallis ornata (C.D.Bouché) M.Roem.
- Hymenocallis ovata (Mill.) M.Roem.
- Hymenocallis palmeri S.Watson
- Hymenocallis partita Ravenna
- Hymenocallis phalangidis Bauml
- Hymenocallis pimana Laferr.
- Hymenocallis portamonetensis Ravenna
- Hymenocallis praticola Britton & P.Wilson
- Hymenocallis proterantha Bauml
- Hymenocallis pumila Bauml
- Hymenocallis pygmaea Traub
- Hymenocallis rotata (Ker Gawl.) Herb.
- Hymenocallis schizostephana Worsley
- Hymenocallis sonorensis Standl.
- Hymenocallis speciosa (L.f. ex Salisb.) Salisb.
- Hymenocallis tridentata Small
- Hymenocallis tubiflora Salisb.
- Hymenocallis vasconcelosii García-Mend.
- Hymenocallis venezuelensis Traub
- Hymenocallis woelfleana T.M.Howard
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- 1 2 Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-04-07] (ang.).
- 1 2 Hymenocallis. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-04-04].
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 K.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. III. Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae. Berlin, Heidelberg: Springer, 1998, s. 105. ISBN 978-3-642-08377-8.
- 1 2 David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 456, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- 1 2 3 4 5 Hymenocallis Salisb.. [w:] Plants of the World online [on-line]. [dostęp 2020-04-07].
- 1 2 3 Alan W. Meerow, Charles L. Guy, Qin-Bao Li, Jason R. Clayton. Phylogeny of the Tribe Hymenocallideae (Amaryllidaceae) Based on Morphology and Molecular Characters. „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 89, 3, s. 400-413, 2002. DOI: 10.2307/3298600.
- 1 2 3 4 5 6 7 Gerald L. Smith, Walter S. Flory: Hymenocallis Salisbury,. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-04-07].
- 1 2 Will Giles: Encyclopedia of Exotic Plants for Temperate Climates. Portland: Timber Press, Inc., 2007, s. 133. ISBN 978-0-88192-785-6.
- 1 2 Botanica. Warszawa: Konemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 460. ISBN 3-8331-1916-0.
- ↑ Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology. CRC Press, 2016, s. 2033. ISBN 978-1-4822-5064-0.
- ↑ Salisbury, R.A.: Transactions of the Horticultural Society of London. London: 1812, s. 338.
- ↑ Genus: Hymenocallis Salisb.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-04-07].
- ↑ Genera and generic subdivisions of Amaryllidaceae. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-04-07].
- ↑ List of genera in family AMARYLLIDACEAE. [w:] Vascular Plant Families and Genera [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-04-07].
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 102. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 103.