Campbell-Wewnętrzne siły człowieka

Goya – Gdy rozum śpi, budzą się demony

Arteterapia lub też artterapia (arte z łac. ars sztuka i terapia) – leczenie przez sztukę.

Termin „arteterapia” składa się z dwóch części (bardziej widoczne jest to w języku angielskim: art therapy), co sugeruje, że jest to działanie bazujące na dwóch równoważnych elementach: sztuce (twórczości) i terapii. Uważa się, że osobą, która po raz pierwszy użyła terminu „arteterapia” w celu określenia działania polegającego na zastosowaniu twórczości w terapii był pracujący w Wielkiej Brytanii artysta Adrian Hill^[1]. W podobnym czasie Margaret Naumburg – psycholog o orientacji psychoanalitycznej, stosowała termin arteterapia do opisu swojej pracy z pacjentami w Stanach Zjednoczonych^[1].

Zgodnie z definicją Brytyjskiego Stowarzyszenia Arteterapeutów (The British Association of Art Therapists (BAAT) arteterapia jest formą psychoterapii – art psychotherapy), która traktuje media artystyczne jako podstawowy sposób komunikacji. We wspierającym środowisku, któremu sprzyja relacja terapeutyczna, uczestnik arteterapii może tworzyć obrazy i obiekty, w celu ich eksploracji oraz dzielenia się znaczeniami, które mogą być z nich odczytane. Dzięki temu osoba może lepiej zrozumieć siebie oraz naturę swoich problemów i trudności. To z kolei może prowadzić do pozytywnej trwałej zmiany w jego postrzeganiu siebie, w aktualnych relacjach oraz ogólnie rozumianej jakości życia^[1].

Uczestnicy sesji arteterapii nie muszą posiadać zdolności artystycznych ani wcześniejszych doświadczeń. Terapeuta nie koncentruje się bowiem w pierwszym rzędzie ani na wartościach estetycznych wytworzonych obiektów, ani na ich aspekcie diagnostycznym. Kontekst psychoterapeutyczny, z właściwymi mu czynnikami leczącymi, stanowi podstawową różnicę pomiędzy arteterapią a zajęciami plastycznymi czy terapią zajęciową. Głównym celem arteterapii jest umożliwienie klientowi dokonania zmiany, wzrostu, rozwoju osobistego poprzez stosowanie materiałów artystycznych w bezpiecznych i sprzyjających temu warunkach. Kluczową rolę w arteterapii odgrywa relacja terapeutyczna, która różni się od relacji w tradycyjnych formach psychoterapii, ponieważ zachodzi między pacjentem, osobą uczestniczącą (klientem/ pacjentem) i dziełem. Ta forma terapii może być szczególnie użyteczna dla osób, które mają trudności z wyrażeniem swoich myśli i uczuć drogą werbalną.

Amerykańskie Stowarzyszenie Arteterapii (The American Art Therapy Association) podkreśla, że arteterapia jest profesją (zawodem), który wykorzystuje proces tworzenia do podniesienie poziomu fizycznego, umysłowego i emocjonalnego dobrostanu osób w każdym wieku. Arteterapia opiera się na założeniu, że proces twórczy służący autoekspresji pomaga ludziom rozwiązywać problemy i konflikty, rozwijać umiejętności interpersonalne, kierować własnym zachowaniem, redukować stres, podnosić samoocenę i samoświadomość oraz osiągać wgląd. Arteterapia w takim rozumieniu integruje różne pola ludzkiego rozwoju; łączy sztuki wizualne (rysunek, malarstwo, rzeźba i inne formy wizualne)i wiedzę o procesie twórczym z modelami doradztwa personalnego i psychoterapią^[2].

Zawód arteterapeuty

W Stanach Zjednoczonych programy arteterapeutyczne stosowane są w licznych, zróżnicowanych środowiskach takich jak: szpitale, kliniki, placówki publiczne i społecznościowe, centra odnowy biologicznej, instytucje edukacyjne oraz w prywatna praktyka terapeutyczna. Arteterapeuci są profesjonalistami o stopniu magistra, posiadającym wykształcenie w arteterapii lub pokrewnej dziedzinie. Wymagania dotyczące edukacji arteterapeuty obejmują: znajomość teorii arteterapii, doradztwa personalnego i psychoterapii; świadomość problemów etycznych i standardów postępowania w praktyce terapeutycznej; umiejętność oceny i ewaluacji terapii; znajomość technik pracy indywidualnej, grupowej i rodzinnej; wiedza o twórczym rozwoju osobistym i samorealizacji; wiedza na temat wielokulturowości; znajomość metod badawczych; praktyczne doświadczenie w środowisku klinicznym, społecznościowym lub innym. Arteterapeuci posiadają umiejętność stosowania technik pochodzących z wielu różnorodnych form twórczości plastycznej (rysunek, malarstwo, rzeźba, i inne środki wyrazu)^[2].

W Europie (UE) jedynie w dwóch krajach arteterapeuci, a właściwie Arts therapist in the health service posiadają status zawodu regulowanego. W Polsce arteterapii nie regulują zapisy prawa. Liczne warsztaty i kursy podyplomowe kierowane są zarówno do osób wykorzystujących tę formę terapii w edukacji oraz rehabilitacji fizycznej i psychicznej^[3].

Arteterapeuta w Klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy ma symbol 323013^[4].

Kompetencje arteterapeutów mogą potwierdzić stowarzyszenia zrzeszające specjalistów określonych dziedzin, jak np. Polskie Stowarzyszenie Choreoterapii – PTT w Poznaniu, które potwierdza kompetencje zawodowe choreoterapeutów, czy też Stowarzyszenie Arteteraputów Polskich „KAJROS”, w którym można się ubiegać o Certyfikat Arteterapeuty Szkolnego lub Certyfikat Edukatora Arteterapii (między innymi na podstawie świadectwa ukończenia określonych studiów z zakresu arteterapii oraz udokumentowanego doświadczenia zawodowego)^[5]. SAP „Kajros” wydaje certyfikaty potwierdzające kompetencje arteterapeuty w poszczególnych dziedzinach: arteterapia wizualna, muzykoterapia, choreoterapia, terapia ruchem, biblioterapia, drama – zależnie od tego, jaki rodzaj działań jest dla określonego arteterapeuty reprezentatywny^[6]. Dzięki Stowarzyszeniu Arteterapeutów Polskich Kajros można się znaleźć na europejskiej liście arteterapeutów.

Od 2012 roku ruszyła certyfikacja muzykoterapeutów prowadzona przez powołane w tym celu Polskie Stowarzyszenie Muzykoterapeutów (PSMT)^[7]. Proces certyfikacji opracowany i kierowany przez Polskie Stowarzyszenie Muzykoterapeutów przy wsparciu Komisji Edukacji i Szkolenia Muzykoterapeutów Światowej Federacji Muzykoterapii (Commission on Education and Training, WFMT) ma na celu wyłonienie i rekomendowanie instytucjom państwowym, prywatnym, placówkom terapeutycznym, leczniczym, edukacyjnym muzykoterapeutów dobrze wykonujących swoją pracę. W skład Komisji Certyfikacyjnej wchodzą uznani specjaliści z zakresu muzykoterapii z Polski i zagranicy^[8].

Zastosowanie arteterapii

Arteterapia stosowana jest nie tylko jako terapia, której zadaniem jest terapia lecznicza (wspomagająca proces leczenia), często jest stosowana także jako metoda rozwoju osobistego^[9]. Stosowana jest między innymi w pomocy dzieciom, osobom dorastającym, dorosłym i osobom w okresie późnej dorosłości, grupom społecznym i rodzinom, w leczeniu: lęków, depresji, innych zaburzeń afektywnych, nerwic, uzależnień, problemów w relacjach rodzinnych, w przypadkach nadużycia seksualnego i przemocy domowej, w trudnościach społecznych i emocjonalnych związanych z niepełnosprawnością i chorobą, w traumach i przeżyciach straty, przy problemach fizycznych, poznawczych i neurologicznych, oraz trudnościach psychospołecznych związanych z chorobami somatycznymi (np. chorobami nowotworowymi). Coraz częściej wykorzystywana jest również w profilaktyce społecznej, w tym w pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym^[10].

Przebieg sesji

Dakar – sesja terapeutyczna

Cathy Malchiodi (2006) ukazuje specyfikę udziału w sesji arteterapeutycznej i czym różni się w tym od typowej lekcji plastyki. „W większości sesji arteterapeutycznych, nacisk kładziony jest na wewnętrzne doświadczenie – sposób odczuwania i postrzegania świata oraz wyobraźnię”. Podczas arteterapii może występować nauczanie nowych umiejętności i technik plastycznych, jednak skierowana jest ona raczej na rozwijanie i wydobywanie obrazów pochodzących z wnętrza osoby, niż na odtwarzanie obrazów i obiektów odbieranych przez osobę ze świata zewnętrznego. Tak jak podczas tradycyjnej lekcji plastyki zadaniem jest odtwarzanie rzeczywistych obiektów lub ich wyobrażeń poprzez rysowanie lub malowanie, tak w arteterapii wewnętrzny świat obrazów, wizji, odczuć, myśli i pomysłów jest ważniejszy niż rzeczywiste doświadczenie.

Słowo „terapia” pochodzi od greckiego słowa therapeia, oznaczającego troszczenie się, pomoc, obserwowanie i zajmowanie się czymś. To określenie uwypukla dwie strony procesu arteterapeutycznego. W większości przypadków wygląda on tak, że wykształcony profesjonalista opiekuje się jednostką, która tworzy własne dzieło. Pomoc profesjonalisty i jego przewodnictwo są w tym działaniu kluczowe dla procesu terapeutycznego. Wspierająca relacja jest potrzebna, by przeprowadzić osobę przez proces twórczy, pomagając jej znaleźć i odkryć jego indywidualne znaczenie na każdym etapie. Drugim ważnym aspektem jest dbałość samej jednostki o proces twórczy i nadawanie mu osobistego znaczenia, np. poprzez tworzenie historii o tym dziele, jego opis, subiektywną interpretację jego znaczenia. Niewiele form terapii w tak dużym stopniu zależy od aktywnego uczestnictwa osoby (s.24). „W arteterapii terapeuta wspomaga i ułatwia eksplorację zarówno różnych materiałów, jak i treści narracji na temat dzieła stworzonego podczas sesji”.

Arteterapia w szerokim rozumieniu wykorzystuje do celów terapeutycznych formy plastyczne, muzyczne, literackie i teatralne. Daje możliwość symbolicznego wyrazu trudnych przeżyć, doświadczeń i emocji w bezpiecznych warunkach, bez mówienia „wprost”, pomaga nazwać problem i obniżyć napięcie.

Metody i techniki szeroko rozumianej arteterapii (terapii przez sztukę)

• Rysunek:

Rysowanie kredkami ołówkowymi, świecowymi, pastelami, ołówkiem, kredą lub węglem.

• Malarstwo:

Malowanie farbami plakatowymi, akwarelą, witrażowymi, olejnymi, farbami do szkła, farbami window collors lub tuszem kreślarskim.

• Grafika:

Wykonuj się gipsoryt, linoryt, drzeworyt, monotypia lub druk strukturalny.

• Rzeźba:

Wykonujemy prace z masy plastycznej np. masa solna, glina, modelina, plastelina, masa papierowa, wosk itp. lub rzeźbimy w drewnie i innych twardych materiałach. Stosujemy papiero-plastykę, origami – motywy postaci, przedmiotów, kwiatów lub laurki.

• Sztuki użytkowe:

Witraż – na okna, drzwi, butelki itp., fotografia, plakat, projekty okładek, opakowania, ulotki reklamowe. Collage – wycinanie, wyklejanie, wydzieranie z papieru i tworzenie pracy łączonej różnymi technikami plastycznymi.

• Zdobnictwo i dekoratorstwo:

Ikebana – układanie kompozycji z suszonych i żywych kwiatów, roślin, owoców oraz darów natury, np. kory drzewa, szyszek, mchu, muszli, drewna, piór itp., kompozycje w wazonie, w ramach obrazów, koszykach. Dekoracje okolicznościowe, świąteczne, np. stroiki Wielkanocne, Bożonarodzeniowe, wycinane ozdoby z papieru z okazji świąt i uroczystości. Zdobienie różnych przedmiotów, np. ramek.

• Muzykoterapia:

Stosujemy muzykoterapię bierną – muzyka aktywizująca, relaksacyjna, trening relaksacyjny Schultza lub muzykoterapia czynna – muzykowanie pacjentów (instrumenty Orffa, gitara i inne), nauka śpiewania nowych piosenek, śpiewanie utworów znanych i lubianych, popularnych ludowych czy biesiadnych.

• Biblioterapia:

Czytanie głośne fragmentów lub całości książki (dla bajek Bajkoterapia) (tekstu) przez pacjentów i rozmowa po przeczytaniu. Słuchanie tekstów biblioterapeutycznych (aktywizujących bądź relaksacyjnych), oraz poradnictwo biblioteczne – propozycje do samodzielnego czytania i rozmowa po przeczytaniu w formie np. wieczorów poezji.

• Filmoterapia:

Projekcja filmów i dyskusja po niej. Nagrywanie filmów

• Teatroterapia:

Stosujemy psychodramę, drama, pantomima (scenki pantomimiczne) i oglądanie spektakli.

• Choreoterapia:

Stosujemy taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe i improwizacje ruchowe przy muzyce.

Krytyka

Efektywność arteterapii rzadko sprawdzana jest w randomizowanych i kontrolowanych eksperymentach. Istniejące badania dają mieszane wyniki i postuluje się o zwiększenie ich ilości i jakości^[11]. Najwięcej badań dotyczy pacjentek zmagających się z rakiem piersi i w ich wypadku ustalenia wskazują na potencjalnie pozytywny wpływ terapii na objawy lęku, depresji i zmęczenia^[12]. Badania z udziałem pacjentów z różnymi typami raka również powiązują arteterapię z lepszym funkcjonowaniem psychicznym, ale dowody te są niższej jakości^[11][13]. Inne populacje pacjentów medycznych prawie nie są badane^[11]. Brakuje również wystarczającej ilości, dobrych jakościowo i jednoznacznych dowodów na efektywność w wypadku zaburzeń lękowych, depresji czy schizofrenii^[11][14][15]. Istnieją ograniczone dowody na pozytywny wpływ na funkcjonowanie emocjonalne i poznawcze osób starszych, również zmagających się z depresją^[11][16][17]. Niejednoznaczne są dowody na efektywność arteterapii stosowanej wśród dzieci^[18][19].

Przypisy

Bibliografia

• Arciszewska-Binnebese Alina: Szczęśliwy świat tworzenia, czyli Arteterapia: materiały metodyczne do pracy z dziećmi, młodzieżą oraz osobami dorosłymi, w szkołach podstawowych i gimnazjach, w placówkach szkolno-wychowawczych szkolnictwa specjalnego, w świetlicach szkolnych i terapeutycznych, na koloniach, obozach i wycieczkach. Wariant tytułu Arteterapia. Toruń: Wyd. BEA-BLEJA, 2003. ISBN 83-88862-14-6.
• Arteterapia a proces leczenia i postępowania psychokorekcyjnego: III Sesja Naukowa w Jagniątkowie k. Jeleniej Góry w dniach 31 V -2 VI 1990 r. (zespół red. Leon Hanek, Maria Passella) ; Akademia Muzyczna im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu. (Katedra Arteterapii), Departament Kształcenia Artystycznego Ministerstwa Kultury i Sztuki. Wrocław: AM, 1990. Zeszyt Naukowy / Akademia Muzyczna im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu; nr 57 Arteterapia ; 3.
• Arteterapia w medycynie i edukacji (red. Wiesław Karolak, Barbara Kaczorowska) ; Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi. Łódź: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, 2008. ISBN 978-83-7405-282-5.
• Drama i arteterapia w szkole. Programy i scenariusze zajęć, IrenaI. Borecka, Wałbrzych: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, 2005, ISBN 83-88425-76-5, OCLC 749767456 .brak strony (książka)
• Borowska-Beszta Beata: Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2008. ISBN 978-83-7587-029-9.
• David B.D.B. Edwards David B.D.B., Art therapy, London: SAGE, 2004, ISBN 978-0-7619-4751-6 .brak strony (książka)
• Gładyszewska-Cylulko Joanna: Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2007. ISBN 978-83-7308-779-8.
• OlgaO. Handford OlgaO., WiesławW. Karolak WiesławW., Zabawa (z) przedmiotami w twórczym rozwoju i arteterapii, Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, 2008, ISBN 978-83-7405-289-4, OCLC 297761376 .brak strony (książka)
• WiesławW. Karolak WiesławW., Arteterapia dla dzieci i młodzieży: scenariusze zajęć, wyd. I, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2019, ISBN 978-83-8142-605-3, OCLC 1129861023 [dostęp 2020-07-18] .brak strony (książka)
• Kwapiszewski Józef, Katarzyna Sygitowicz-Sierosławska: Wychowanie przez sztukę i arteterapia jako remedium na agresję i przemoc: teatr w działaniach profilaktyczno-wychowawczych. Słupsk: Katedra Filozofii Pomorskiej Akademii Pedagogicznej, 2008. ISBN 978-83-920270-8-9.
• Kwiatkowska Grażyna: Arteterapia. Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1991. ISBN 83-227-0443-7.
• Cathy A.C.A. Malchiodi Cathy A.C.A. (red.), Bochenek, Emilia, Arteterapia: podręcznik, Gdańsk: Harmonia Universalis, 2014, ISBN 978-83-7744-073-5, OCLC 898277428 [dostęp 2020-07-18] .brak strony (książka)
• Cathy A.C.A. Malchiodi Cathy A.C.A., The art therapy sourcebook, New York: McGraw-Hill, 2007, ISBN 0-07-146827-7 .brak strony (książka)
• Olczak Małgorzata: Trening twórczości – współczesna i efektywna forma wychowania przez sztukę. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2009. ISBN 978-83-7308-962-4.
• Rudowski Tomasz: Arteterapia – inspiracje i wartości. Uniwersytet Warszawski. Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, 2007. ISBN 83-60260-02-8.
• Stańko Maja: Arteterapia jako metoda profesjonalnej pomocy chorym na nowotwory: „Współczesna Onkologia”, 12 (3), s.148-152,2008.
• MajaM. Stańko-Kaczmarek MajaM., Arteterapia i warsztaty edukacji twórczej, Warszawa: Difin, 2013, ISBN 978-83-7641-842-1, OCLC 843407187 .brak strony (książka)
• WitaW. Szulc WitaW., Arteterapia. Narodziny idei, ewolucja teorii, rozwój praktyki, Warszawa: Wydawnictwo Difin, 2011, ISBN 978-83-7641-411-9, OCLC 802062251 .brak strony (książka)

Linki zewnętrzne

• American Art Therapy Association
• Journal of the American Art Therapy Association
• Mazowieckie Stowarzyszenie Psychologiczne