Dzięgiel litwor
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Rodzaj

dzięgiel

Gatunek

dzięgiel litwor

Nazwa systematyczna
Angelica archangelica L.
Synonimy
  • Angelica officinalis Moench
  • Angelica sativa Mill.
  • Archangelica officinalis (Moench) Hoffm.
Bujne okazy na młakach nad Małym Stawem Polskim w Dolinie Pięciu Stawów Polskich
Dzięgiel litwor w Dolinie Pięciu Stawów Polskich
Podgatunek nadbrzeżny przy brzegach rzeki Iny na Pomorzu Zachodnim

Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Roślina ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. W Polsce jest to gatunek rodzimy – podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża i dolinach rzek.

Morfologia

Pokrój
Okazała roślina, dorasta do 2,5 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu.
Łodyga
Gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach.
Kłącze i korzenie
Kłącze krótkie, o grubości 5 cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie[3]. Przełam jest nierówny. Przekrój poprzeczny wykazuje szarawobiałą, gąbczastą, wyraźnie promienistą korę z przewodami wydzielniczymi widocznymi w postaci brunatnych plam i jasnożółte lub szarawożółte drewno, w kłączu otaczające szarawy lub brunatnawobiały rdzeń[4].
Liście
Duże, 3–4-krotnie pierzaste, osadzone na długich ogonkach. Liście górne obejmują łodygę rozdętymi pochwami. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.
Kwiaty
Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).
Owoce
Duże rozłupki, składające się z dwóch płaskich, jasnobrązowych niełupek.

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia. Kwitnie od końca maja do lipca. Siedlisko: rośnie w miejscach wilgotnych, na glebach żyznych, głębokich próchnicznych, przepuszczalnych – czarnoziemy, lessy, mady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcienie. Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach górzystych, także w zaroślach, nad brzegami potoków, jest składnikiem ziołorośli wysokogórskich. Podgatunek nadbrzeżny rośnie w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych nad wodami, im bliżej morza tym jest liczniejszy. Liczba chromosomów 2n= 22[5].

Zmienność

W Polsce występują dwa podgatunki:

  • Dzięgiel litwor typowy (arcydzięgiel litwor, arcydzięgiel lekarski, anżelika) A. archangelica subsp. archangelica (syn. Archangelica officinalis Hoffm.). Występuje w górach, poza nimi uprawiany i dziczejący. Ma równowąskie pokrywki długości baldaszków. Kwiaty zielonkawożółte. Owoc długości 6,5–8 mm. Osiąga 2,5 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Aconitetum firmi[6].
  • Dzięgiel litwor nadbrzeżny A. archangelica subsp. litoralis (Fr.) Thell. – (syn. Archangelica litoralis Fries). Występuje w pasie nadmorskim i wzdłuż brzegów rzek. Ma szczeciniaste pokrywki, ok. 2x krótsze od baldaszków. Kwiaty zielonkawobiałe. Owoc 5–6 mm długości. Osiąga 3 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Calystegio-Angelicetum archangelicae litoralis[6].

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną częściową[7]. W latach 1983–2014 znajdowała się pod ścisłą ochroną[8], z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego. Rozpowszechnienie jego uprawy w ogródkach zapobiegłoby niszczeniu stanowisk naturalnych.

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski
Korzeń arcydzięgla litworu (Angelicae Archangelicae radix) – całe lub rozdrobnione, starannie wysuszone kłącze i korzeń. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2,0 ml/kg olejku eterycznego[4].
Skład chemiczny
Olejek eteryczny w zależności od części rośliny składa się z różnych związków aktywnych. Olejek z nasion zawiera β-fellandren (33,6–63,4%) i α-pinen (4,2–12,8%). Olejek z korzenia zawiera z kolei α-pinen (21,3%), δ-3-karen (16,5%), limonen (16,4%) i α-fellandren (8,7%) W zależności od miejsca występowania olejek z korzenia arcydzięgla może różnić się składem olejku. Ekstrahowany z korzeni rosnących w zachodnich Himalajach olejek zawiera głównie dillapiol (35,93–91,55%) i nothoapiol (0,1–62,8%)[9].
Zbiór i suszenie
Zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze nie wyższej niż 35 °C.
Działanie i zastosowanie
O właściwościach rośliny pisał już Syreniusz: Frasującym się korzeń na szyję zawieszony frasunek odpędza i serce wesołe czyni[10]. Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco[3]. Zwiększa wydzielanie soków trawiennych, śliny, a także moczu i potu. Wykazano jego działanie przeciwdrgawkowe[11]. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienia skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, bólach brzucha, atonii jelit, dolegliwościach trawiennych, dolegliwościach czynnościowych serca, zawrotach głowy, braku apetytu i wzdęciach, zatruciach pokarmowych, nikotynowych i alkoholowych[12], jako łagodny środek uspokajający[13]. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i bólach reumatycznych[9].
Ekstrakt z dzięgla jest silnym inhibitorem izoformy C ketoheksokinazy fruktozowej[14].
Olejki eteryczne dzięgla wykazują znaczną aktywność przeciwdrobnoustrojową przeciwko Clostridium difficile, Clostridium perfringens, Enterococcus faecalis, Eubacterium limosum, Peptostreptococcus anaerobius i Candida albicans. Ponadto olejek działa słabo wobec mikroflory jelitowej. Wykazuje działanie przeciwgrzybicze na niektóre gatunki z rodzaju Fusarium, Botrytis cinerea i Alternaria solani. Mieszanina olejku arcydzięglowego, alkoholu fenyloetylowego (PEA) i α-terpineolu w stosunku 1:1:1 hamuje wzrost Aspergillus flavus NKDW-7 (szczep aflatoksygeniczny) i produkcję aflatoksyny B1, odpowiednio przy 2,25 i 2,0 μl/ml. W stężeniu 2,0 μl/ml połączenie to wykazało powyżej 90% spadek zawartości ergosterolu w błonie plazmatycznej A. flavus[9].
Dawkowanie
Doustnie stosuje się dobowo 4,5 g surowca lub 1,5–3 g wyciągu płynnego lub 1,5 g nalewki. Zewnętrznie 10-20 kropli olejku.
Działania uboczne
Ze względu na zawartość furanokumaryn surowiec działa fototoksycznie i może powodować stany zapalne skóry.

Roślina jadalna

Wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Stosowana także przy produkcji alkoholi: likierów czy dzięgielówki. Korzeń arcydzięgla litworu, jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika[15].

Roślina miododajna

Kwiaty wydzielają duże ilości łatwo dostępnego dla pszczół nektaru. Wydajność miodowa tego gatunku wynosi do 200 kg/ha. Miód z niego ma jasny kolor, jest mocno aromatyczny i ostry w smaku[16].

Roślina ozdobna

Jest uprawiana ze względu na ładny pokrój przypominający palmę, mocną strukturę i przyjemny zapach.

Uprawa

Rozmnaża się z nasion wysiewanych na rozsadniku lub wprost do gruntu. Na rozsadnik wysiewa się nasiona pod koniec lipca lub na początku sierpnia. Wprost do gruntu nasiona wysiewa się w sierpniu. Roślinę uprawia się na glebie średnio żyznej, przepuszczalnej. Po przekwitnięciu i dojrzeniu nasion roślinę wycina się przy samej ziemi, gdyż staje się nieładna.

Nazewnictwo

Nazwa łacińska pochodzi od słowa archangelos, które oznacza archanioł. Od nazwy tej rośliny pochodzi wiele geograficznych nazw w Tatrach, np. Dolina Litworowa, Litworowa Przełęcz, Litworowy Staw Gąsienicowy.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
  3. 1 2 I. Matławska: Farmakognozja. Poznań: AM Poznań, 2005.
  4. 1 2 Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  5. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  6. 1 2 Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych. Warszawa. ISBN 83-01-14439-4.
  7. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
  8. ↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).
  9. 1 2 3 Kandhasamy Sowndhararajan i inni, A Review of the Composition of the Essential Oils and Biological Activities of Angelica Species, „Scientia Pharmaceutica”, 85 (3), 2017, DOI: 10.3390/scipharm85030033, ISSN 0036-8709, PMID: 28930168, PMCID: PMC5620520 [dostęp 2020-02-03].
  10. ↑ Syreniusz. Zielnik Simona Syrenniusa (1613 r.).
  11. ↑ Shalini Pathak i inni, Evaluation of Antiseizure Activity of Essential Oil from Roots of Angelica archangelica Linn. in Mice, „Indian Journal of Pharmaceutical Sciences”, 72 (3), 2010, s. 371–375, DOI: 10.4103/0250-474X.70487, ISSN 0250-474X, PMID: 21188050, PMCID: PMC3003174 [dostęp 2020-02-03].
  12. ↑ Danuta Rybak, Rośliny lecznicze. Atlas, Warszawa 1993: Wydawnictwo „Arkady”, s. 58, ISBN 83-213-3634-5.
  13. ↑ Dinesh Kumar, Zulfiqar Ali Bhat, Anti-anxiety Activity of Methanolic Extracts of Different Parts of Angelica archangelica Linn., „Journal of Traditional and Complementary Medicine”, 2 (3), 2012, s. 235–241, ISSN 2225-4110, PMID: 24716138, PMCID: PMC3942901 [dostęp 2020-02-03].
  14. ↑ MyPhuong T. Le i inni, Bioactivity-Guided Identification of Botanical Inhibitors of Ketohexokinase, „PLoS ONE”, 11 (6), 2016, DOI: 10.1371/journal.pone.0157458, ISSN 1932-6203, PMID: 27322374, PMCID: PMC4913896 [dostęp 2020-02-03].
  15. ↑ Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego.
  16. ↑ Marek Pogorzelec: Atlas roślin miododajnych. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Dragon, 2019, s. 25. ISBN 978-83-8172-099-1.

Bibliografia

  • Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
  • Zbigniew Mirek: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Halina Piękoś-Mirkowa. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
  • Lesley Bremness: Wielka księga ziół.
  • Krystyna Mikołajczyk, Adam Wierzbicki: Zioła. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983. ISBN 83-205-3361-9.
  • Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  • Jarogniew Bogunia, Elżbieta Kłoszewska: Zioła – zeszyt 1. Warszawa: Prasa ZSL, 1984.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.