Dzięgiel (roślina)

Dzięgiel
	; Dzięgiel leśny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	dzięgiel
	Nazwa systematyczna
	Angelica L.; Sp. Pl. 250. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Angelica sylvestris L.
Synonimy
	Agathorhiza Raf.; Angelocarpa Rupr.; Angelophyllum Rupr.; Archangelica Wolf; Callisace Fisch. ex Hoffm.; Coelopleurum Ledeb.; Czernaevia Turcz. ex Ledeb.; Eustylis Hook.f.; Gomphopetalum Turcz.; Halosciastrum Koidz.; Homopteryx Kitag.; Physolophium Turcz.; Porphyroscias Miq.; Razulia Raf.; Rompelia Koso-Pol.; Sphenosciadium A.Gray;

Dzięgiel, arcydzięgiel^[5]^[6] (Angelica L.) – rodzaj bylin z rodziny selerowatych. Należy do niego ok. 110^[7]^[8]–116^[9] gatunków roślin. Występują głównie w chłodniejszych rejonach północnej półkuli^[10], w całej Europie i Azji, a w Ameryce Północnej w Kalifornii. Poza tym pięć gatunków endemicznych rośnie na nowej Zelandii^[8]. Duże zróżnicowanie gatunkowe występuje w Chinach, w których rośnie 45 gatunków, z czego 32 to endemity^[11]. W Polsce występują dwa gatunki – dzięgiel leśny (A. silvestris) i dzięgiel litwor (A. archangelica)^[5]. W szerokim ujęciu systematycznym rodzaju włączane są tu gatunki z rodzaju starodub Ostericum wraz z występującym w Polsce starodubem łąkowym (O. palustre ≡ A. palustris)^[9].

Niektóre gatunki mają znaczenie użytkowe jako rośliny jadalne, lecznicze i ozdobne. Jadane jako warzywa są liście i ogonki liściowe dzięgla litwora, a łodygi tego gatunku są kandyzowane i stosowane jako dodatek do ciast. Roślina ta wykorzystywana jest także do aromatyzowania alkoholi^[7]. Uprawiane są jako rośliny ozdobne dzięgiel purpurowy A. atropurpurea^[6] i Angelica gigas, ozdobne z powodu ciemnofioletowych kwiatów^[8]. Dzięgiel chiński A. sinensis wykorzystywany jest w ziołolecznictwie^[7].

Morfologia

Pokrój: Rośliny dwuletnie i byliny osiągające do 3 m wysokości^[8]. Łodygi zwykle dęte, obłe na przekroju^[12]. Korzeń tęgi, stożkowaty lub walcowaty^[11].
Liście: Blaszki 2- i 3-krotnie trójsieczne lub pierzasto złożone. Odcinki zwykle szerokie, jajowate^[12]. Ogonki z szeroką^[12], często rozdętą, pochwiastą nasadą^[11].
Kwiaty: Zebrane w baldachy złożone, których rozgałęzienia wsparte są licznymi pokrywami (rzadko pokryw brak lub nieliczne^[12]^[11]) i pokrywkami. Działki kielicha drobne lub okazałe, jajowate^[11], zaostrzone i trwałe^[8]. Płatki korony po rozwinięciu białe lub różowe, lancetowate i zaostrzone lub jajowate, zaokrąglone lub wycięte na końcach^[12]. Pręciki w liczbie 5. Zalążnia dolna, dwukomorowa, w każdej z komór z pojedynczym zalążkiem. Słupki dwa^[8] o szyjkach dłuższych od niskiego^[12], stożkowatego krążka miodnikowego^[11].
Owoce: Rozłupnia rozpadająca się na dwie rozłupki^[8], spłaszczone, eliptyczne lub czworoboczne^[12], na powierzchni grzbietowej znajdują się trzy nitkowate żebra, podczas gdy boczne żebra są zwykle szerokie, oskrzydlając rozłupki^[11]^[12].

Systematyka

Dzięgiel leśny

Dzięgiel litwor

Angelica capitellata

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny selerowatych (Apiaceae Lindl.), rzędu selerowców (Apiales Lindl.), kladu astrowych w obrębie okrytonasiennych^[2]. W obrębie rodziny należy do podrodziny Apioideae Seemann i plemienia Selineae^[10].

Klasyfikacja biologiczna rodzaju i jego relacja w stosunku do blisko spokrewnionych lub włączanych doń rodzajów (Archangelica, Coelopleurum, Czernaevia, Ostericum) jest niejasna i wciąż kontrowersyjna^[11]. W szerokim ujęciu rodzaje te są włączane do Angelica, przy czym Ostericum stanowi najwyraźniej grupę siostrzaną dla pozostałych^[13].

Wykaz gatunków^[4]

Angelica acutiloba (Siebold & Zucc.) Kitag.
Angelica adzharica Pimenov
Angelica ampla A.Nelson
Angelica angelicastrum (Hoffmanns. & Link) Cout.
Angelica anomala Avé-Lall.
Angelica apaensis R.H.Shan & C.C.Yuan
Angelica archangelica L. – dzięgiel litwor
Angelica arguta Nutt.
Angelica atropurpurea L. – dzięgiel purpurowy
Angelica biserrata (R.H.Shan & C.Q.Yuan) C.Q.Yuan & R.H.Shan
Angelica brevicaulis (Rupr.) B.Fedtsch.
Angelica breweri A.Gray
Angelica californica Jeps.
Angelica callii Mathias & Constance
Angelica canbyi J.M.Coult. & Rose
Angelica capitellata (A.Gray) Spalik, Reduron & S.R.Downie
Angelica cartilaginomarginata (Makino ex Y.Yabe) Nakai
Angelica cincta H.Boissieu
Angelica cryptotaeniifolia Kitag.
Angelica cyclocarpa (C.Norman) M.Hiroe
Angelica czernaevia (Fisch. & C.A.Mey.) Kitag.
Angelica dabashanensis C.Y.Liao & X.J.He
Angelica dahurica (Hoffm.) Benth. & Hook.f. ex Franch. & Sav.
Angelica dailingensis Z.H.Pan & T.D.Zhuang
Angelica dawsonii S.Watson
Angelica decurrens (Ledeb.) B.Fedtsch.
Angelica decursiva (Miq.) Franch. & Sav.
Angelica dentata (Chapm.) J.M.Coult. & Rose
Angelica duclouxii Fedde ex H.Wolff
Angelica edulis Miyabe ex Y.Yabe
Angelica genuflexa Nutt.
Angelica gigas Nakai
Angelica glauca Edgew.
Angelica gmelinii (DC.) Pimenov
Angelica grayi (J.M.Coult. & Rose) J.M.Coult. & Rose
Angelica hakonensis Maxim.
Angelica hendersonii J.M.Coult. & Rose
Angelica heterocarpa M.J.Lloyd
Angelica inaequalis Maxim.
Angelica indica Pimenov & Kljuykov
Angelica japonica A.Gray
Angelica kaghanica Ishtiaq & Qureshi
Angelica kangdingensis R.Shan & F.T.Pu
Angelica keiskei (Miq.) Koidz.
Angelica kingii (S.Watson) J.M.Coult. & Rose
Angelica komarovii (Schischk.) V.N.Tikhom.
Angelica laevis J.Gay ex Avé-Lall.
Angelica laxifoliata Diels
Angelica lignescens Reduron & Danton
Angelica likiangensis H.Wolff
Angelica lineariloba A.Gray
Angelica longeradiata (Maxim.) Kitag.
Angelica longicaudata C.Q.Yuan & R.H.Shan
Angelica longipes H.Wolff
Angelica lucida L.
Angelica maowenensis C.Q.Yuan & R.H.Shan
Angelica megaphylla Diels
Angelica minamitanii T.Yamaz.
Angelica × mixta Nyár. ex Todor
Angelica morii Hayata
Angelica morrisonicola Hayata
Angelica muliensis C.Y.Liao & X.G.Ma
Angelica multicaulis Pimenov
Angelica multisecta Maxim.
Angelica nakaiana (Kitag.) Pimenov
Angelica nelsonii J.M.Coult. & Rose
Angelica nitida H.Wolff
Angelica nubigena (C.B.Clarke) P.K.Mukh.
Angelica oreada (Diels) M.Hiroe
Angelica pachycarpa Lange
Angelica paeoniifolia R.H.Shan & C.C.Yuan
Angelica pinnata S.Watson
Angelica pinnatiloba R.Shan & F.T.Pu
Angelica polymorpha Maxim.
Angelica pseudoselinum H.Boissieu
Angelica pseudoshikokiana Kitag.
Angelica pubescens Maxim.
Angelica pyrenaea (L.) Spreng.
Angelica razulii Gouan
Angelica roseana L.F.Hend.
Angelica saxatilis Ledeb.
Angelica saxicola Makino ex Y.Yabe
Angelica scabrida Clokey & Mathias
Angelica setchuenensis Diels
Angelica shikokiana Makino ex Y.Yabe
Angelica sinanomontana Kitag.
Angelica sinensis (Oliv.) Diels – dzięgiel chiński
Angelica sylvestris L. – dzięgiel leśny
Angelica taiwaniana S.S.Ying
Angelica tarokoensis Hayata
Angelica tenuisecta (Makino) Makino
Angelica ternata Regel & Schmalh.
Angelica tianmuensis Z.H.Pan & T.D.Zhuang
Angelica tomentosa S.Watson
Angelica triquinata Michx.
Angelica turcica Hamzaoglu & Koç
Angelica ubadakensis (Koidz.) Kitag.
Angelica ursina (Rupr.) Maxim.
Angelica urumiensis Mozaff.
Angelica valida Diels
Angelica venenosa (Greenway) Fernald
Angelica viridiflora (Turcz.) Benth. ex Maxim.
Angelica wheeleri S.Watson
Angelica yakusimensis H.Hara
Angelica yanyuanensis (F.T.Pu) Jing Zhou

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
1 2 Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-20].
1 2 Angelica L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-19].
1 2 ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 32, ISBN 978-83-62975-45-7 .
1 2 Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 25. ISBN 978-83-925110-5-2.
1 2 3 David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 50, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
1 2 3 4 5 6 7 Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 315. ISBN 0-333-74890-5.
1 2 Angelica. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-11].
1 2 Genus: Angelica L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-15].
1 2 3 4 5 6 7 8 Pan Zehui; Mark F. Watson: Angelica Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-06-15].
1 2 3 4 5 6 7 8 Władysław Szafer, Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Kraków: PAN, PWN, 1960, s. 100.
↑ Liao, Chenyang; Downie, Stephen R.; Li, Qinqin; Yu, Yan; He, Xingjin; Zhou, Bo. New Insights into the Phylogeny of Angelica and its Allies (Apiaceae) with Emphasis on East Asian Species, Inferred from nrDNA, cpDNA, and Morphological Evidence. „Systematic Botany”. 38, 1, s. 266-281, 2013. DOI: 10.1600/036364413X662060.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] 1 2 Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-20].

[powo-4] 1 2 Angelica L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-19].

[checklist-5] 1 2 ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 32, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[gawrys-6] 1 2 Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 25. ISBN 978-83-925110-5-2.

[mabb-7] 1 2 3 David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 50, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[philips-8] 1 2 3 4 5 6 7 Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 315. ISBN 0-333-74890-5.

[tpl-9] 1 2 Angelica. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-11].

[grin-10] 1 2 Genus: Angelica L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-15].

[china-11] 1 2 3 4 5 6 7 8 Pan Zehui; Mark F. Watson: Angelica Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-06-15].

[flora-12] 1 2 3 4 5 6 7 8 Władysław Szafer, Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Kraków: PAN, PWN, 1960, s. 100.

[13] Liao, Chenyang; Downie, Stephen R.; Li, Qinqin; Yu, Yan; He, Xingjin; Zhou, Bo. New Insights into the Phylogeny of Angelica and its Allies (Apiaceae) with Emphasis on East Asian Species, Inferred from nrDNA, cpDNA, and Morphological Evidence. „Systematic Botany”. 38, 1, s. 266-281, 2013. DOI: 10.1600/036364413X662060.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]