Architektura sakralna

Barok pojawił się pod koniec XVI wieku, w okresie dominacji w architekturze polskiej stylistycznej formy późnego renesansu z przewagą manieryzmu. Prekursorami nowego stylu byli jezuici, sprowadzeni do Polski w 1564 r., cieszący się poparciem dworu i magnaterii. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, pierwsze barokowe kościoły, budowane przez architektów – zakonników, były wzorowane na rzymskim Il Gesù. Do tego typu realizacji powstałych w ówczesnych granicach Rzeczypospolitej należą:

• kościół w Nieświeżu (1584–1593) (jako pierwszy barokowy kościół w Polsce), zbudowany przez Giovanniego Marii Bernardoniego jako trójnawowa bazylika z kopułą nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem i dwoma parami kaplic przylegających do naw bocznych. Kościół został ufundowany przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę a prace związane z jego budową zostały podjęte w 1582 r., jeszcze przed ukończeniem kościoła Il Gesù;
• Kościół Jezuitów w Lublinie (obecnie katedra), budowany (1586–1604) według planów Giovanniego Marii Bernardoniego;
• Kolegiata Bożego Ciała w Jarosławiu (1591–1594), dzieło Giuseppe Brizio;
• Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu, trójnawowa bazylika z emporami, dzieło Giovanniego Marii Bernardoniego (1592–1597);
• kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, rozpoczęty przez Józefa Britiusa (Giuseppe Brizio) w 1597 r., budowany przez Bernardoniego i ukończony w latach 1605–1619 przez Trevano, trójnawowy z trzema parami kaplic i kopułą nad skrzyżowaniem naw;
• Kościół św. Kazimierza w Wilnie zbudowany w latach 1604–1618 przez Pawła Bokszę na podstawie projektu Jana Frankiewicza. Jest to budowla o szerokich i wysokich nawach – środkowej i poprzecznej z kopułą osadzoną nad ich skrzyżowaniem. Kościół był kilkakrotnie przebudowywany. W połowie XVIII w. pracami przy odnowie kościoła kierował Jan Krzysztof Glaubitz. W tym czasie wieże otrzymały późnobarokowe hełmy (przebudowy koniec XIX w. obniżono wieże i zdjęto barokowe hełmy). Dzisiejszy kształt kopuły, wzorowany na mitrze książęcej, został zaprojektowany przez Tomasza Żebrowskiego.

Inne obiekty powstałe w pierwszej fazie baroku w Polsce to:

• Klasztor i kościół Matki Boskiej Anielskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej proj. Bernardoni. Pierwsze sanktuarium tego typu w Polsce zbudowano na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego w Kalwarii Zebrzydowskiej. Charakterystyczną formą budownictwa sakralnego okresu baroku były sanktuaria pozwalające wiernym na odbywanie zakrojonych na szerszą skalę procesji, zwłaszcza nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Poszczególne jej stacje – kaplice lokalizowano wśród lasów, na większych, często pagórkowatych terenach. Rozpoczęte przez Bernardoniego dzieło kontynuował Paweł Baudarth, złotnik i architekt flamandzki. Wybudowany w latach 1603-1609 kościół, niewielki, jednonawowy kościół z kwadratowym prezbiterium dość szybko okazał się zbyt mały dla pomieszczenia przybywających na Kalwarię pielgrzymów. Podczas rozbudowy kościoła nawę zmieniono na prezbiterium a od strony wschodniej dobudowano nowy korpus. Mistrz z Antwerpii jest także projektantem szeregu niewielkich i zróżnicowanych kaplic Drogi Krzyżowej, takich jak:
  • zbudowane w latach 1605-1609 – Ratusz Piłata, na planie krzyża greckiego (1605), Dom Kajfasza, na rzucie elipsy; Pałac Heroda, zwieńczony kopułą; Dom Annasza, na planie trójkąta; Ogrójec – kaplica na planie pięcioboku; kaplica Pojmania, kościół Grobu Pana Jezusa, wzorowany na kaplicy Jerozolimskiej;
  • do 1617 r., powstały: kościół Grobu Matki Bożej, Domek Matki Bożej, Wieczernik, kaplice I i II Upadku, kaplica Serca Maryi.
• kościół św. Piotra i Pawła we Lwowie, zbudowany w latach 1610–1630,
• bazylika Zwiastowania NMP w Leżajsku z klasztorem, zbudowany w latach 1618–1628. Podobnie jak klasztor w Kalwarii Zebrzydowickiej założenie cechuje pałacowo-obronny charakter. Projektantem obiektu był włoski architekt Antonio Pellaccini. Klasztor został zbudowany na planie czworoboku otaczającym wirydarz, z niewysokimi pawilonami na narożach. Prace związane z wystrojem wnętrz zostały wykonane przez zakonników. Całość została otoczona murem obronnym z basztami.
• kościół Kamedułów na Bielanach – pierwszą fazę budowy klasztornego kościoła wiąże się z osobą Walentego von Säbischa. W latach 1618–1630 kościół otrzymał dwu wieżową fasadę zaprojektowaną przez Andreę Spezza. Jednonawowy kościół, wzorowany ma świątyniach jezuickich, to jednonawowa budowla, bez transeptu, z trzema parami kaplic. Kolejne dwie kaplice przylegają do prezbiterium. Budynek stanął pośrodku czworobocznego dziedzińca zabudowanego z trzech stron budynkami z pomieszczeniami administracyjno-gospodarczymi. Pustelnie zostały zlokalizowane za kościołem.
• kościół w Nowym Wiśniczu (1616–1621) wraz z klasztorem, przy budowie którego pracował Maciej Trapola.
• kościół św. Teresy w Wilnie, trójnawowy z niezbyt wysoką kopułą zbudowany w latach 1635–1650. Nie ma pewności, kto był jego projektantem, choć dość często wymieniany bywa Jan Józef Urlach. Rozwiązanie fasady to najprawdopodobniej dzieło Konstantego Tencalli,
• kolegiata Świętej Trójcy w Ołyce z lat 1635-1640, projekt Benedetto Molli i Giovanni Maliverna
• kolegiata św. Józefa w Klimontowie (1643–1650) prezentuje zupełnie odmienny typ. Zaprojektowana przez Laurentiusa de Sent (architekt z południowej Szwajcarii, znanego pod nazwiskiem Wawrzyńca Senesa), na planie elipsy z dwupoziomową nawą otaczającą wnętrze świątyni. Do prostokątnego prezbiterium przylegają dwie boczne kaplice. W 1732 została ukończona elipsoidalna kopuła na bębnie z oknami doświetlającymi wnętrze kościoła. Także z XVIII wieku pochodzą dwie wieże dobudowane do fasady świątyni.

Do budownictwa sakralnego należą także kaplice rodowe, znane już wcześniej, budowane są nadal w czasie baroku. Do przykładów tych zabytków należą:

• kaplica królewska Wazów na Wawelu, zbudowana w latach 1664–1676. Z zewnątrz wzorowana na sąsiadującej z nią kaplicy Zygmuntowskiej, wewnątrz dekorowana czarnym marmurem i licznymi symbolami śmierci mówiącymi o przemijaniu życia na ziemi i jego znikomości. Mauzoleum swoim surowym wystrojem dobrze oddaje atmosferę kontrreformacji;
• kaplica św. Kazimierza w Wilnie, zaprojektowana przez Tencallę, zbudowana w latach 1623–1636 na planie kwadratu z kopułą wspartą na bębnie.
• kaplica św. Katarzyny, mauzoleum Zbaraskich w dominikańskim kościele św. Trójcy w Krakowie, zbudowana na planie prostokąta z elipsoidalną kopułą na żaglach w latach 1627–1633. Projekt kaplicy przypisywany jest Tencalli, prace budowlane nadzorowali Andrea i Antonio Castelli

Architektura świecka

Zamek Ujazdowski

Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, Tomasz Poncino

Zamek w Podhorcach, Andrzej del Acqua

W architekturze świeckiej wczesnego baroku w Polsce przeplatają się formy manieryzmu z elementami nowego stylu. Największe różnice widoczne są w programie funkcjonalnym budowli. Fortyfikacje bastionowe definitywnie zastępują znane z wcześniejszych wieków mury obronne, pałacowe fasady urozmaicają ryzality.

Do pierwszych realizacji w tym okresie należą:

• odbudowa północnego skrzydła zamku wawelskiego (od 1602), pod kierunkiem Jana Trevano; umieszczone w skrzydle apartamenty Zygmunta III poprzedza Sala Pod Ptakami z dekoracyjnym kominkiem ozdobionym herbem Wazów. Pokoje poprzedzają monumentalne Schody Senatorskie;
• przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie (1600–1619, Matteo Castello, Jakub Rotundo, Andrzej Wegner Abrahamowicz). Plan przebudowy obejmował dobudowanie do istniejącej budowli trzech skrzydeł, które wyodrębniły nieregularny, pięcioboczny dziedziniec. W środkowej części jednego ze skrzydeł wybudowano wysoką (60, m) wieżę zegarową. Podczas potopu szwedzkiego zamek został zniszczony (1655);
• przebudowa zamku Ujazdowskiego w Warszawie, podmiejskiej rezydencji królewskiej (1619–1624); dwukondygnacyjna budowla z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem i narożnymi, trzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboków usytuowanymi w narożach założenia. Fasadę wschodnią (od strony Wisły) urozmaicała arkadowa loggia;
• pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, zbudowany w latach 1637–1641) przez Tomasza Poncino, dwukondygnacyjna budowla z wyższymi o jedno piętro sześciobocznymi basztami, bez wewnętrznego dziedzińca, z arkadowymi loggiami przy elewacji frontowej i tylnej;
• rozbudowa zamku Kmitów w Wiśniczu (1615–1621) na zamówienie Stanisława Lubomirskiego; autorem projektu był najprawdopodobniej Maciej Trapolla, który ufortyfikował średniowieczny zamek nowym, pięciobocznym narysem bastionowym; na wewnętrznym dziedzińcu zamkowym umieścił przy ścianie północnej – trzykondygnacyjny krużganek, po stronie południowej – zewnętrzną klatkę schodową a po stronie wschodniej – kaplicę grobową przykrytą kopułą wspartą na żaglach. W kurtynie wschodniej systemu fortyfikacyjnego umieścił bramę wjazdową;
• zamek Ossolińskich Krzyżtopór pod Ujazdem, zbudowany w latach 1627–1644 przez Wawrzyńca Senesa jako palazzo in fortezza. Wewnątrz pięciobocznego narysu bastionowego Senes wkomponował budowlę z trapezowym dziedzińcem poprzedzającym pałac i położonym dalej od bramy wjazdowej, eliptycznym, paradnym dziedzińcem z krużgankami. Zamek został zniszczony podczas wojny (1650-1655) i nigdy nie był odbudowany;
• w latach 1635–1640 Wilhelm le Vasseur de Beauplan i Andrea dell’Aqua zbudowali na zlecenie Stanisława Koniecpolskiego zamek w Podhorcach (teren dzisiejszej Ukrainy), ufortyfikowaną rezydencję o charakterze pałacowym (tzw. palazzo in fortezza). Budowla zaprojektowana na planie kwadratu o boku 55,0 m, z czterema mocno wysuniętymi bastionami i wewnętrznym dziedzińcem. Trzypiętrowe, północne skrzydło z wysuniętymi trójściennymi ryzalitami w osi fasady stanowi część reprezentacyjną. Pozostałe, parterowe skrzydła w formie kazamat mieściły magazyny i pomieszczenia dla służby i załogi zamku.

Charakter świecki ma także:

• Kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie z 1643–1644 r. według projektu Augustyna Locciego i Constantino Tencalli

Architektura sakralna

Kościół św. Kazimierza w Warszawie

Kaplica Królewska w Gdańsku

Poznańska fara

Święta Lipka

Nie ma jednego typu budowli charakterystycznych dla tego okresu. Budowane są kościoły na planie centralnym lub prostokątnym, zazwyczaj z dominująca kopułą. W ogólnym zarysie nawiązują do dzieł włoskich począwszy od typu kościoła rozpowszechnionego przez jezuitów po architekturę wenecką – Baldassare Longhena kościół Santa Maria della Salute. Często spotykane są rozwiązania elewacji o klasycyzujących formach, nawiązujące do prac Palladia.

Największy wpływ na ukształtowanie się architektury tego okresu miał Tylman z Gameren. Do jego prac należą projekty:

• kościoła Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie ufundowany przez królową Marysieńkę; zbudowany na planie krzyża greckiego z ośmiobocznym wnętrzem przykrytym kopułą a dokładniej sklepieniem klasztornym wspartym na bębnie z wieńczącą je latarnią (1688–1692)
• warszawskiego kościoła Bernardynów na Czerniakowie; zaprojektowanego także na planie krzyża greckiego. Centralna nawa w formie kwadratu została zwieńczona kopułą wspartą na żaglach i obudowaną na zewnątrz ośmiokątnym tamburynem. Do kościoła przylega duże, ośmioboczne prezbiterium z relikwiarzem św. Bonifacego, 1687–1692
• kościoła św. Anny w Krakowie (1689–1703). Kościół zbudował Francesco Solari. Tylman opracował projekt budowli trójnawowej z kopułą na żaglach i bębnie umieszczoną nad skrzyżowaniem naw z transeptem. Elewacja flankowana dwiema wieżami zwieńczonymi hełmami to dzieło księdza Sebastiana Sierakowskiego. Wystrój rzeźbiarski wnętrza został opracowany przez Baltazara Fontanę.
• przebudowy fasady kościoła św. Krzyża w Rzeszowie (1702–1707)
• kaplicy Królewskiej w Gdańsku (1678–1681)
• odbudowy kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Węgrowie (1703–1706), praca zrealizowana przy udziale architektów Carlo Ceroniego i Jana Reisnera.

Francesco Solari współpracował z Tylmanem przy budowie kościoła św. Anny w Krakowie. Jego samodzielną pracą jest zbudowany w latach 1682–1695 jednonawowy kościół św. Franciszka Salezego w Krakowie (kościół wizytek). Do budowy kościoła zainicjowanej przez biskupa Jana Małachowskiego zaangażowano także architektów polskich – jezuitę Stanisława Solskiego i Ludwika Grabiańskiego.

W tym samym okresie działali także Jerzy i Jan Catenazzi. Do dorobku Jana należą między innymi:

• kościół NMP (filipinów) na Świętej Górze w pobliżu Gostynia zbudowana na wzór weneckiego kościoła Santa Maria della Salute. Zresztą projekt bazyliki opracował twórca weneckiego pierwowzoru – Baldassare Longhena. Jest to centralna budowla zwieńczona kopułą osadzoną na bębnie. Pracami przy jej budowie kierował Jerzy Catenazzi, początkowo sam, później pracował wspólnie z bratankiem Janem (1675–1698. W latach 1726–1728 bazylika została ukończona przez Pompeo Ferrari, który osadził na bębnie kopułę zwieńczoną latarnią.
• kościół św. Mikołaja w Lesznie, zbudowana ok. 1680. Jest to budowla jednonawowa z wysokimi kaplicami bocznymi przylegającymi do nawy głównej. Całość tworzy wrażenie kościoła halowego. Dzieło Catenazziego ukończył Pompeo Ferrari.
• kolegiata Poznańska Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny w Poznaniu (Catenazzi pracował przy tym projekcie w latach 1696–1701), kościół budowany wcześniej przez Bartłomieja Wąsowskiego i ukończony przez Pompeo Ferrari.
• kolegium jezuitów w Poznaniu (1701–1733).
• kościół św. Jana Chrzciciela, pocysterski w Przemęcie (1651–1690).
• kościół reformatów w Woźnikach (od 1706), prace kontynuował Pompeo Ferrari.
• kościół cystersów w Obrze (1701–1707).
• odbudowa klasztoru cysterek w Owińskach (ok. 1703).
• kościół parafialny w Starym Białczu (1696–1717).

W Wilnie działają polscy lub spolonizowani architekci, wśród nich, na pierwszy plan wysuwa się Jan Zaor. Najważniejszym dziełem w dorobku tego architekta jest projekt kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, zbudowany w latach 1668–1675. Bogata sztukatorska dekoracja to dzieło Pietro Pertiego i Giovanniego Gallego. Inne ważne dzieła architektury sakralnej to m.in.:

• kościół Jezuitów w Pińsku z lat 1647-1651
• kościół i klasztor Kamedułów w Pożajściu koło Kowna z lat 1667-1690,
• bazylika w Świętej Lipce na Mazurach z lat 1688-1693,
• zespół klasztorny Kamedułów na Bielanach w Warszawie
• sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Jarosławiu
• bazylika katedralna św. Franciszka Ksawerego w Grodnie powstała do 1679 r.
• bazylika jasnogórska w Częstochowie z końca XVII w.,
• kościół Pijarów w Łowiczu z lat 1672-1680, rozbudowany i konsekrowany w 1749 roku

Architektura świecka

Pałac Krasińskich w Warszawie

Pałac Czapskich w Warszawie

Pałac Brühla w Warszawie

Pałac w Wilanowie

Na zamówienia magnatów i rodziny królewskiej budowane są nowe i przebudowywane istniejące zamki i pałace. Część z nich przetrwała do naszych czasów, inne zostały zburzone lub przebudowane. W 1677 r. Jan III Sobieski zainicjował budowę pałacu w Wilanowie. Zadania podjął się Augustyn Wincenty Locci. W latach 1681–1682 nadbudowano piętro i rozciągnięto fasadę dodając galerie z niskimi wieżami. Dziesięć lat później, w części środkowej umieszczono dużą, reprezentacyjną salę. Skrzydła boczne zostały dobudowane po 1720 r. Nad wystrojem budowli pracowali Claude Callot, Jerzy Eleuter Szymonowicz Siemiginowski, Jan Reisner, Michelangelo Palloni, Martino Altomonte.

Jedną z najważniejszych postaci architektury świeckiej w tym okresie, podobnie jak w architekturze sakralnej, był Tylman z Gameren. Pozostawił po sobie wiele projektów i dzieł, które miały znaczący wpływ na rozwój architektury baroku tego okresu. Jego styl charakteryzuje elegancja klasycyzującej formy i oszczędność detalu. Jedynie w projektowanych przez niego małych formach architektonicznych, takich jak epitafia, katafalki, pozwala sobie na większe nagromadzenie detali z dużą domieszką wzorów niderlandzkich. Pierwsze jego dzieła były związane z architekturą obronną. Pracował przy budowie twierdz i umocnień dla hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Rozgłos przyniosły mu projekty rezydencji i pałaców magnackich w typie (fr. entre cour et jardin (pomiędzy dziedzińcem a ogrodem). Zazwyczaj były to budowle o prostopadłościennej bryle. Symetrię fasad podkreślały niskie wieże przylegające do krótszych boków budynków. W osi symetrii mieściła się duża sala łącząca wejście frontowe i ogrodowe. Było to miejsce reprezentacyjne, w którym łączyły się ciągi komunikacyjne prowadzące do pozostałych pomieszczeń.

Do najważniejszych dzieł architektury świeckiej tego okresu należą:

• pałac Krasińskich w Warszawie o symetrycznej bryle i monumentalnej, podkreślonej wielkim porządkiem elewacji z dekoracjami Schlütera,
• Pałac Branickich w Białymstoku,
• pałac w Nieborowie,
• przebudowa pałacu Lubomirskich w Dąbrowie Tarnowskiej,
• pałac Czapskich w Warszawie,
• pałac Lubomirskich w Lublinie,
• pałac Paca-Radziwiłłów w Warszawie,
• pałac Brühla w Warszawie (przebudowany w XVIII w., zburzony w 1944 roku),
• rozbudowa pałacu prymasowskiego w Warszawie,
• pałac Bielińskich w Otwocku Wielkim (1693–1703),
• Marywil, zespół urbanistyczny skupiony wokół pięciobocznego placu, wokół którego zbudowano ciąg budynków mieszkalnych z częściami handlowymi. Na wprost wjazdu na plac umieszczono kaplicę Matki Boskiej Zwycięskiej. Projekt kaplicy nawiązywał do kościoła św. Kazimierza (Sakramentek) w Warszawie. Ta lokalizacja podkreślała osiową kompozycję całego układu,
• zamek Ostrogskich (Pałac Gnińskich) w Warszawie,
• przebudowa zamku w Rzeszowie (później przebudowany),
• przebudowa fortyfikacji zamku w Łańcucie (1667) i dodanie hełmów do zachodnich wież.

Osobny rozdział historii architektury tego okresu to ostateczne ukształtowanie charakterystycznej dla krajobrazu Polski sylwetki dworu polskiego. Parterowy budynek z mansardowym dachem o planie, którego symetrię podkreślały ryzality i ganek wejściowy przetrwał w tej formie do XX wieku. Jedynie wyposażenie i dekoracja wnętrz ulegała modyfikacji, zależnie od obowiązujących trendów w sztuce.