Młodość i działalność niepodległościowa do 1918

Zygmunt Csadek urodził się 20 lipca 1895^[2][3]. Jego przodkowie pochodzili z Węgier. Jego rodzicami byli Wiktor i Aleksandra, z domu Zahaczewska. Do szkoły powszechnej uczęszczał w rodzinnych Ustrzykach Dolnych, po czym do gimnazjum (seminarium nauczycielskie) w Samborze, gdzie zdał maturę oraz do szkoły wiertniczej w Borysławiu. W ramach Polowych Drużyn Sokolich ukończył szkołę podoficerską, zaś w latach 1912–1914 w ramach Związku Strzeleckiego ukończył kurs oficerski uzyskując pierwszy stopień oficerski plutonowego.

Po wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 wstąpił do Legionu Wschodniego, a po jego rozwiązaniu we wrześniu 1914 do 3 pułku piechoty Legionów, którego organizatorem i pierwszym dowódcą był Michał Rola-Żymierski^[4]. W 3 pp Leg. dowodził kolejno drużyną, plutonem i kompanią, awansując 19 listopada 1914 na chorążego i 15 grudnia 1915 na podporucznika^[5]. W 1917 wraz z II Brygadą trafia do rejonu Baranowicz, następnie po rozwiązaniu Legionów służył szeregach Polskiego Korpusu Posiłkowego, wraz z którym został przeniesiony na Bukowinę. Tam 15 grudnia 1917 został mianowany do stopnia porucznika. Przez pewien czas służył jako adiutant brygadiera Józefa Hallera. Później walczył w bitwie pod Rarańczą 16 lutego 1918, po czym został dowódcą 9 kompanii III batalionu 3 pułku piechoty. Po połączeniu II Brygady Karpackiej z żołnierzami polskimi z Rosji w II Korpus Polski w Rosji Zygmunt Cšadek był dowódcą kompanii w 16 pułku strzelców polskich. 11 maja 1918, po bitwie pod Kaniowem, trafił do niewoli niemieckiej. W rejonie Białej Cerkwi zbiegł z transportu kolejowego.

Z rozkazu płk. Józefa Hallera, pod pseudonimem „Zygmunt Mariański” rozpoczął działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej polegającą na agitacji i werbunku Polaków dezerterujących z armii austriackiej na terenie Ukrainy. 9 października 1918 we Lwowie, u schyłku I wojny światowej, został aresztowany przez kontrwywiad austriacki Ka-Stelle i osadzony w lwowskich Brygidkach pod zarzutem zdrady głównej. 1 listopada 1918 został uwolniony z więzienia przez oddziały polskie podczas rozbrajania miasta.

Służba w Wojsku Polskim w latach 1918–1939

Następnie uczestniczył w obronie Lwowa jako dowódca kompanii w szeregach 38 pułku Strzelców Lwowskich na odcinku „Persenkówka”. W tym czasie, tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został mianowany do stopnia kapitana, w styczniu 1919 został komendantem szkoły podoficerskiej w obozie 6 Armii. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 był dowódcą pułku marszowego, liczącego 2100 bagnetów. Następnie sprawował wówczas stanowiska komendanta Grupy Szkolnej 6 Armii dowódcy batalionu z Sambora.

W 1921 został dowódcą I batalionu 5 pułku strzelców podhalańskich w Przemyślu. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 i 286. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[6][7]. Został oficerem 26 pułku piechoty we Lwowie, w którym w 1923 był dowódcą I batalionu^[8], a w 1924 pełnił funkcję kwatermistrza^[9]. 12 kwietnia 1927 awansował na podpułkownika ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1927 i 15. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[10][11][12]. Pełnił funkcję przewodniczącego Rady Nadzorczej Ogniska Podoficerów Załogi Lwowskiej^[13]. W maju 1927 został przeniesiony do 48 pułku piechoty Strzelców Kresowych w Stanisławowie na stanowisko zastępcy dowódcy pułku^[14][15]. W grudniu 1929 został kierownikiem 6 Okręgowego Urzędu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego we Lwowie^[16][17]. 28 stycznia 1931 roku został wyznaczony na stanowisko dowódcy 36 pułku piechoty Legii Akademickiej, stacjonującego w garnizonie warszawskim, w koszarach przy ulicy 11 Listopada^[18][19]. W stolicy działał w Towarzystwie Emigracyjnym, Lidze Morskiej i Kolonialnej, zorganizował i prowadził hufiec harcerski na Pradze. 21 grudnia 1932 awansował na pułkownika ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1933 i 11. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[20]. Generał Józef Kuropieska, były podkomendny pułkownika Cšadka w swoich wspomnieniach napisał: „mój dawny dowódca z 36 pp LA, któremu nie powiodło się w stołecznym pułku. Jak mi opowiadał, stał się rzekomo ofiarą intrygi uknutej przeciwko niemu przez małżeństwo Lothów^{[uwaga 2]}. Pułkownik Cšadek człowiek najlepszej woli i dobrych intencji, taktycznie okazywał się zupełnie nieporadny. Mimo wrodzonej rzutkości, nie obdarzony nadmierną wyobraźnią i z natury optymista, dość pogodnie znosił swe taktyczne niepowodzenia ujawnione w czasie ćwiczeń”^[21]. Od 13 czerwca 1936 do 1 grudnia 1938 był dowódcą 2 pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku jednostki stacjonującej w koszarach przy ulicy Adama Mickiewicza^[22][23].

Działalność społeczna i polityczna

W 1929 został członkiem Wojewódzkiego Komitetu Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w Stanisławowie, zasiadając w jego zarządzie i pełniąc stanowisko przewodniczącego sekcji gazowej^[24]. W 1936 został członkiem wydziału wykonawczego Komitetu Głównego Zjazdu Górskiego zorganizowanego w sierpniu 1936 w Sanoku^[25]. Przystąpił do zainicjowanego wówczas Związku Ziem Górskich, od 1937 (po ustąpieniu Józefa Morawskiego) był prezesem oddziału Związku Legionistów Polskich w Sanoku^[26][27] (scalił tę organizację ze Związkiem Czynnych Wojskowych)^[28] i Komitetu Porozumiewawczego Polskich Organizacji Społecznych w Sanoku.

Był kandydatem na posła Sejmu RP w wyborach parlamentarnych w Polsce w 1935 z okręgu nr 77 w Sanoku^[29]. Działał w Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem. Od 1937 należał do Obozu Zjednoczenia Narodowego. W wyborach parlamentarnych 6 listopada 1938 z listy OZN został wybrany posłem na Sejm RP V kadencji (1938–1939) z okręgu wyborczego 77 w Sanoku (powiaty: sanocki, krośnieński, leski i brzozowski), uzyskując 66 938 głosów^{[30][31][32][uwaga 3][33]}. W parlamencie był członkiem Komisji Spraw Zagranicznych i Komisji Wojskowej. Ponadto był przewodniczącym koła parlamentarnego wspierającego Związek Ziem Górskich^[34].

Działalność wojskowa w latach 1939–1944

Po wybuchu II wojny światowej zgłosił się w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr X w Przemyślu. Po ewakuacji Sanoka, udał się do Rohatyna został dowódcą piechoty dywizyjnej i miał wypełnić rozkaz formowania jednostek marszowych dla Armii „Karpaty”. W okresie kampanii wrześniowej, w czasie bombardowania kolumny marszowej w rejonie Żurawna na wschód od Stryja, został ciężko ranny w udo prawej nogi, co później skutkowało trwałym inwalidztwem.

Przebywał w szpitalu w Brzeżanach, po czym został przeniesiony do Tarnopola (potwierdziła to relacja lekarza 2 pspodh., kpt. dr. Karola Bachmana)^[35], gdzie był leczony do końca października 1939 w Szpitalu Wojennym nr 504. Następnie trafił do Lwowa, gdzie wskutek nieprawidłowego złożenia nogi, przebywał w tamtejszym szpitalu i był kilkakrotnie operowany, między innymi przez profesora Adama Grucę (pomocy pułkownikowi udzielił wówczas żołnierz sanockiej jednostki Mieczysław Granatowski, który bezskutecznie został zaangażowany na początku 1940 do przetransportowania dowódcy do Tyrawy)^[36]. Przez dwa lata miał nogę w gipsie, która ostatecznie została skrócona o 6 cm. Opuścił szpital w marcu 1941 i podjął pracę stróża w Przedsiębiorstwie Poszukiwań Naftowych w Synowódzku Wyżnym, a następnie w tartaku. W okresie trwającej okupacji niemieckiej działał w Armii Krajowej, pomimo swojego kalectwa wspierał przerzut oficerów wojskowych na Węgry. 23 marca 1943 został aresztowany przez Gestapo i pod zarzutem współudziału w przerzucie przez granicę. Był osadzony w Drohobyczu, następnie we Lwowie, gdzie z powodu niezgłoszenia stopnia oficerskiego został skazany przez niemiecki sąd specjalny na karę śmierci. Po kilku miesiącach spędzonych w więzieniu przy Łąckiego we Lwowie, w wyniku aktu łaski wydanej przez führera, kara została zamieniona na bezterminowe internowanie w obozie koncentracyjnym Lublin na Majdanku. Następnie Zygmunt Cšadek pracował tam w kotłowni. W lipcu 1944, wraz z nadejściem frontu wschodniego i oswobodzeniu obozu przez sowietów, odzyskał wolność.

Służba w ludowym Wojsku Polskim w latach 1944–1945

W listopadzie 1944 zgłosił się do Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego i swego dowódcy z Legionów Polskich, Michała Roli-Żymierskiego, po czym uzyskał przydział służbowy na stanowisko komendanta Kursów Chorążych 3 Armii Wojska Polskiego. W marcu 1945 kierowane przez niego kursy zostały przekształcone w Oficerską Szkołę Piechoty Nr 3 w Tomaszowie Mazowieckim. 22 sierpnia 1945 został zastępcą dowódcy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Wskutek ciężkiego inwalidztwa i pogarszającego się stanu zdrowia 2 grudnia 1945 przeszedł w stan spoczynku.

Poza wojskiem

Mimo otrzymania renty wojskowej nie miał wystarczających środków do życia i utrzymania rodziny. Od 1948 pracował w Zarządzie Nieruchomościami Dzielnicowego Zarządu Budynków Mieszkalnych we Wrocławiu, od 1951 we Wrocławskim Przedsiębiorstwie Geologicznym jako kierownik Zakładu Robót Wiertniczych Kombinatu Geologicznego we Wrocławiu. W 1961 przeszedł na emeryturę.

Był żonaty z Marią, z domu Mossakowską (1899–1984^[37]), z którą miał syna Zbigniewa.

W miejscach swojej służby angażował się w życie społeczne^[38]. Był poważany, lubiany i popularny wśród żołnierzy, czego przejawem jest utwór muzyczny pt. „Pułkownik Cšadek”, który skomponował kapelmistrz Karol Rund.

Zmarł 1 sierpnia 1979^[3]. Został pochowany na Cmentarzu Grabiszyńskim we Wrocławiu 6 sierpnia 1979^[3][39].

Grób płka Zygmunta Cšadka na Cmentarzu Grabiszyńskim