Zielona granica
Gatunek

dramat

Rok produkcji

2023

Data premiery

5 września 2023 (Wenecja),
22 września 2023 (Polska)

Kraj produkcji

Polska, Francja, Czechy, Belgia

Język

angielski, polski, arabski, francuski

Czas trwania

147 min

Reżyseria

Agnieszka Holland

Scenariusz

Agnieszka Holland
Gabriela Łazarkiewicz-Sieczko
Maciej Pisuk

Główne role

Maja Ostaszewska
Tomasz Włosok
Jalal Altawil
Behi Djanati Ataï

Muzyka

Frédéric Vercheval

Zdjęcia

Tomasz Naumiuk

Scenografia

Katarzyna Jędrzejczyk

Kostiumy

Katarzyna Lewińska

Montaż

Pavel Hrdlička

Produkcja

Fred Bernstein
Agnieszka Holland
Marcin Wierzchosławski

Wytwórnia

Metro Films
Astute Films

Dystrybucja

Kino Świat

Zielona granica – dramat filmowy z 2023 roku w reżyserii Agnieszki Holland na podstawie scenariusza napisanego z Gabrielą Łazarkiewicz-Sieszko i Maciejem Pisukiem, nakręcony w polsko-francusko-czesko-belgijskiej koprodukcji. Film został zainspirowany kryzysem migracyjnym na polsko-białoruskiej granicy. W głównych rolach wystąpili Jalal Altawil, Maja Ostaszewska, Tomasz Włosok oraz Behi Djanati Ataï. Akcja filmu toczy się w latach 2021–2022 i składa się z kilku wątków: perspektywy uchodźców koczujących na granicy polsko-białoruskiej, działalności polskich aktywistów, którzy próbują pomóc imigrantom, oraz działań funkcjonariuszy Straży Granicznej.

Film miał swoją światową premierę 5 września 2023 w konkursie głównym na 80. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji. Za granicą Polski Zielona granica otrzymała przeważnie pozytywne recenzje, w których chwalono naturalistyczną grę aktorską, reżyserię oraz scenariusz. Po premierze w Polsce pozytywnie film przyjęli liberalni i lewicowi krytycy, którzy podkreślali zniuansowane przesłanie dzieła Holland, Łazarkiewicz-Sieczko i Pisuka. Prawicowi recenzenci byli innego zdania, krytykując film jako przejaw „rosyjskiej propagandy” skierowanej przeciwko ówcześnie rządzącej partii Prawo i Sprawiedliwość. Zielona granica z powodu wywołanych kontrowersji nie została dopuszczona do konkursu głównego Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, a nagrody (z wyjątkiem Orła za najlepszy film polski) zdobywała głównie za granicą. Została uhonorowana m.in. Nagrodą Specjalną Jury na MFF w Wenecji, trzykrotnie nominowana do Europejskiej Nagrody Filmowej (za najlepszy europejski film, reżyserię i scenariusz); zdobyła też kilka nagród publiczności na innych festiwalach.

Fabuła

Film opowiada o sytuacji uchodźczej na polsko-białoruskiej granicy. W kolejnych czterech częściach[1], noszących odrębne tytuły, przedstawia trzy perspektywy: uchodźców, Straży Granicznej i polskich aktywistów[2].

1. Europa. Październik 2021. Samolotem tureckich linii powietrznych do Białorusi przelatuje grupa syryjskich uchodźców. Należy do nich Abu Bashir, który wraz z rodziną (ojcem, żoną Aminą, synem Nurem, córką Ghalią oraz niemowlęciem) ląduje w Mińsku z nadzieją, że autokar przewiezie ich przez granicę polsko-białoruską, a następnie – do Szwecji, gdzie znajduje się już jego brat Wesam[1][3]. Droga wiezie przez przejście graniczne, gdzie towarzyszy im Afganka Leila władająca językiem angielskim[1][4]. Jednakże na białoruskim przejściu granicznym, gdy rozlegają się strzały, przewoźnik zostawia ich na pastwę losu, a białoruska straż graniczna wygania ich do lasu w granicach Polski[1][5]. Podczas tułaczki po Puszczy Białowieskiej zmagają się z deszczem, głodem i pragnieniem, wędrują po błocie[6][7]. Leila dociera w pole, gdzie prosi tamtejszego rolnika o żywność i wodę. Ten zawiadamia jednak straż graniczną, która wyłapuje uchodźców. Strażnicy chwilowo uspokajają imigrantów, darują im papierosy, ale po nadejściu posiłków odsyłają ich z powrotem pod granicę polsko-białoruską i siłą przenoszą na stronę terytorium Białorusi. Po stronie białoruskiej uchodźcy nie są traktowani lepiej; ojciec Bashira zostaje spałowany przez białoruską straż graniczną[7], a jego rodzina wraz z kolejnymi imigrantami – brutalnie przegnana poprzez zasieki w stronę polskiej granicy[8].

2. Strażnik. W związku z kryzysem migracyjnym trwa szkolenie placówki Podlaskich Służb Granicznych, gdzie dowódca ostrzega strażników o zagrożeniu ze strony uchodźców, których uznaje za „broń Putina i Łukaszenki” oraz „żywe pociski”[5]. Jeden z przeszkolonych w trakcie szkolenia, Janek, otrzymuje telefon od ciężarnej żony, do której niebawem przyjeżdża[5]. Ta w sklepie nawiązuje rozmowę z przypadkową nieznajomą, Julią, która wyprasza u strażników, żeby przepuścili ciężarną przez kolejkę[8].

3. Aktywiści. Do Puszczy Białowieskiej niebawem docierają aktywiści, którymi koordynuje działaczka pozarządowa Marta. Opatrują imigrantów poszkodowanych wskutek starć ze strażami granicznymi, dostarczają uchodźcom żywności oraz wody, rozmawiają z nimi[6]. Aktywiści nagrywają imigrantów, z których część opowiada o konieczności ucieczki przed afgańskimi talibami oraz siłami tzw. Państwa Islamskiego. Aktywiści dostarczają tłumacza przysięgłego. Po jedną z ciężarnych imigrantek, pobitą jeszcze przez Białorusinów zostaje przysłana karetka, ale wraz z nią przybywa straż graniczna, która nocą ponownie pakuje uchodźców do ciężarówek i przerzuca znów na Białoruś – mimo starań aktywistów. Za dnia strażnicy urządzają imprezę zakrapianą alkoholem[8].

4. Julia. W drodze samochodem do domu psycholożka Julia, początkowo neutralna wobec aktualnych wydarzeń, zostaje zatrzymana przez straż graniczną i ukarana mandatem. Odjechawszy inną drogą do swego mieszkania w lesie, zażarcie kłóci się z pacjentem Bogdanem, zdeklarowanym antyfaszystą, po czym wyklucza go z sesji. Gdy podczas nocnego spaceru słyszy nawoływania o pomoc, przedziera się przez bagna, gdzie dostrzega tonącą Leilę wraz z Nurem. Leilę udaje się uratować, ale Nur tonie w błocie i ginie[5]. Julia i Leila zostają przewiezione do szpitala. Poruszona niedawnym wydarzeniem Julia dołącza spontanicznie do grupy Marty[5]. Gdy przyjeżdżają ponownie do szpitala, zastają Leilę, która zostaje zabrana przemocą przez straż graniczną. Julia decyduje się pomóc grupie Marty, udostępniając jej lokum i otrzymując instrukcje w kwestii zasad pomocy uchodźcom[6][8].

Tymczasem na granicy pomiędzy Polską a Białorusią trwa impas w sprawie uchodźców. Amina opłakuje śmierć Nura i wyrzuca przez telefon Wesamowi, że ten dopuścił do śmierci jej syna. Po raz kolejny Białorusini pakują imigrantów do ciężarówki z zamiarem odesłania ich Polakom; ojca Bashira, który nie ma możliwości iść dalej, białoruscy strażnicy biją brutalnie[7]. Podczas nocnej warty granicznej Janek dostrzega zwłoki jednej z uchodźczyń, po czym wraz z kolegą przerzuca je przez zasieki, unikając przy tym patrolu Białorusinów. Widok ciała jest dlań traumatyczny. Natomiast grupa Marty udaje się do strefy, gdzie dostrzega marokańskiego imigranta ze skręconą nogą, Ahmada. Julia obiecuje przewieźć go samochodem, za co jednak Marta udziela jej reprymendy, mówiąc, że to by naraziło całą grupę na odpowiedzialność karną. Julia decyduje się działać samodzielnie, lecz nocą już nie znajduje Ahmada. Na dodatek zostaje aresztowana przez straż graniczną i osadzona tymczasowo w areszcie[9]. Kiedy wraca z adwokatem do miejsca zamieszkania, po drodze zastaje rozbity własny samochód. Julia trwa jednak przy swoim. Nie mogąc przekonać swej liberalnej koleżanki Basi do pożyczenia jej SUV-a[9], wraz ze członkami grupy udaje się na poszukiwania zbłąkanych uchodźców. Grupa znajduje w lesie dwóch francuskojęzycznych imigrantów, którym udziela pomocy. Julia i członkinie grupy podstępem przewożą znalezionych imigrantów z pomocą Bogdana[8].

Tymczasem Abu Bashir wraz z żoną, niemowlęciem i Ghalią ostatecznie przedziera się przez granicę polsko-białoruską. Rodzina oczekuje na taksówkę, która by ich dalej przewiozła. Taksówkarz próbuje przemycić rodzinę Bashira ukrytą za pudłami. Podczas patrolu Janek i jego koleżanka ze straży zatrzymują wóz. Janek przez szparę w załadunku dostrzega uchodźców, lecz przemilcza ich obecność i daje znak, by przepuścić taksówkarza. W domu rozbiera się przed lustrem, wpatruje się w zwierciadło, po czym kładzie się na łóżku obok żony[8].

Film kończy się epilogiem z 2022 roku, kiedy z kolei na granicy polsko-ukraińskiej aktywiści polscy pomagają Ukraińcom zbiegłym ze swego kraju w wyniku agresji wojsk rosyjskich[8][5].

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl[10]

  • Jalal Altawil jako Bashir
  • Maja Ostaszewska jako Julia
  • Tomasz Włosok jako Jan
  • Behi Djanati Ataï jako Leila
  • Mohamad Al Rashi jako dziadek
  • Dalia Naous jako Amina
  • Piotr Stramowski jako Maciek
  • Jaśmina Polak jako „Żuku”
  • Marta Stalmierska jako Ula
  • Agata Kulesza jako Basia
  • Maciej Stuhr jako Bogdan
  • Magdalena Popławska jako żona Bogdana
  • Klementyna Lamort De Gail jako córka Bogdana
  • Tomasz Jaskowski jako syn Bogdana
  • Joely Mbundu jako Afrykanka
  • Monika Frajczyk jako Marta
  • Taim Ajjan jako Nur
  • Talia Ajjan jako Ghalia
  • Sandra Korzeniak jako lekarka w szpitalu
  • Michał Wawrykiewicz jako prawnik
  • Aboubakr Bensaihi jako Ahmed
  • Sebabastian Svaton jako Mahir
  • Michael Zieliński jako Sasza
  • Piotr Połtowicz jako pilot
  • Wojciech Kałużyński jako rolnik
  • Sebastian Królikowski jako polski żołnierz
  • Jan Sałasiński jako polski żołnierz
  • Alan Al Murtatha jako Karim
  • Mateusz Janicki jako policjant
  • Joecey Mbundu jako Afrykańczyk

Produkcja

Przygotowania

Agnieszka Holland, reżyserka filmu

Zielona granica została zrealizowana w koprodukcji polsko-czesko-francusko-belgijskiej. Film wyprodukowali Marcin Wierzchosławski (Metro Films), Fred Bernstein (Astute Films) i Agnieszka Holland. Współproducentami filmu byli Blick Productions, Marlene Film Production i Beluga Tree. Film otrzymał wsparcie od Eurimages, Czeskiego Funduszu Filmowego, Centre National du cinéma et de l’image animée (CNC), Sofica La Banque Postale Image 17, Centre du Cinema et de L’Audiovisuel de la Federation Wallonie Bruxelles, Canal+ Polska, Telewizji Czeskiej i ZDF/ARTE[11]. Agnieszka Holland podjęła decyzję o rozpoczęciu prac nad filmem we wrześniu 2021 roku, wraz z Gabrielą Łazarkiewicz-Sieczko i Maciejem Pisukiem, dokumentując sytuację na granicy polsko-białoruskiej w celu napisania scenariusza[12]. Jak powiedziała Holland podczas Festiwalu w Wenecji, spotykali się ze strażnikami granicznymi, którzy udzielali anonimowo wywiadów, ponieważ nie chcieli zostać rozpoznani[13][14].

Obsada

Jedną z głównych ról, Bashira, zagrał syryjski aktor, reżyser, aktywista i uchodźca Jalal Altawil. Wcześniej był aresztowany w Syrii za udział w demonstracjach przeciwko dyktatorowi Baszszarowi al-Asadowi. Po kierowanych do niego groźbach śmierci opuścił Syrię i po pobycie w Libanie, Jordanii, Egipcie oraz Turcji uzyskał azyl we Francji[15]. Rolę Leili – uchodźczyni z Afganistanu – zagrała francuska aktorka i reżyserka pochodzenia irańskiego Behi Djanati Ataï, która wraz z rodziną wyemigrowała z Iranu po wybuchu rewolucji islamskiej[16][17].

Zdjęcia

Agnieszka Holland chciała rozpocząć zdjęcia zaraz po zakończeniu scenariusza, jednak brak finansów spowodował rok opóźnienia. Zdecydowano, że film zostanie nakręcony w czerni i bieli, ponieważ sądzono, że „będzie to metaforyczne i nawiązujące do przeszłości, drugiej wojny światowej, na wzór dokumentu”, a także pozwoli na lepszą kontrolę wizualną i artystyczną, co miało znaczenie ze względu na harmonogram zdjęć i montażu. Główne zdjęcia kręcono 24 dni w trzech jednostkach (główna jednostka była holenderska). Wielu członków ekipy filmowej otrzymywało niewielkie pensje, a część nie otrzymała żadnego wynagrodzenia. Agnieszka Holland stwierdziła, że fabuła filmu opiera się na faktach, nic nie zostało zmyślone, a bohaterowie zostali skomponowani, jednak są zainspirowani prawdziwymi ludźmi[18].

Zdjęcia kręcono m.in. w Chojnowskim Parku Krajobrazowym[19][20]. Holland zrezygnowała z wysłania filmu na Festiwal Polskich Filmów Fabularnych, żeby uniknąć dodatkowych kontrowersji[21]. W obliczu nagonki na Zieloną granicę część laureatów nagród na tym festiwalu wyraziła symboliczne poparcie dla Holland[22].

Upowszechnienie

Film miał swoją premierę 5 września 2023 w konkursie głównym na 80. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji[23]. Został także wybrany do prezentacji na festiwalach filmowych w Nowym Jorku (New York Film Festival), Toronto (Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Toronto), Vancouver (Vancouver International Film Festival) i Pusan (Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Pusan)[24][25][26][27].

Frekwencja kinowa

Polskim dystrybutorem filmowym zostało Kino Świat[28]. Premiera kinowa w Polsce odbyła się 22 września 2023. Film rozesłano w 254 kopiach, a pokazywany był w 230 kinach. W pierwszy weekend po premierze (22–24 września) film obejrzało 137 435 widzów, co stanowiło najlepsze otwarcie polskiego filmu w 2023[29]. Do końca października 2023 roku film w Polsce zebrał widownię liczącą ponad 713 tysięcy osób[30], a do końca roku 2023 – 764 tysięcy, co umiejscawiało Zieloną granicę na drugim miejscu na liście najczęściej oglądanych polskich filmów roku (pierwsze miejsce zajął film Chłopi)[31]. Film jeszcze przed premierą wywołał w Polsce wiele emocji, a MSWiA stworzyło specjalny spot, który miał być emitowany przed seansem[32]. OKO.press poinformowało jednak, że spot ten „praktycznie nigdzie nie był wyświetlany”[29].

Odbiór

Ocena w krajach anglojęzycznych

Film spotkał się z pozytywną reakcją anglojęzycznej krytyki filmowej. W serwisie Rotten Tomatoes 88% recenzji Zielonej granicy zostało uznanych za pozytywne, a średnia z 17 ocen wyniosła 7.8/10[33]. Na agregatorze Metacritic film zyskał status „powszechnie uznanego” z wynikiem 85/100 na podstawie 9 recenzji[34].

Peter Bradshaw z brytyjskiego dziennika „The Guardian” uznał Zieloną granicę za „cios w splot słoneczny”, który jest jednak „ważnym filmowym świadectwem tego, co dzieje się obecnie w Europie”[4]. Jo-Ann Titmarsh z „London Evening Standard” pochwaliła Holland za to, że mocno okazała swoje „słuszne oburzenie”, nie pozwalając zarazem, aby ten wyraz sprzeciwu zdominował film[35]. Podobnego zdania był Rodrigo Perez z „The Playlist”, który uznał film Holland „słusznym, mistrzowskim dziełem, prawdopodobnie najlepszym od czasu Europa, Europa”[36]. Jessica Kiang na łamach „Variety” opisała Zieloną granicę jako „chwytający za serce dreszczowiec”, który „owija swoją krytykę społeczną drutem kolczastym dosadnego, inteligentnego rzemiosła filmowego, aby wywołać właśnie takie emocje”. Kiang doceniła przede wszystkim „fenomenalnie napisane postacie”, które w połączeniu z „oszałamiająco naturalnymi występami aktorskimi całej obsady” sprawiają wrażenie, że są to „ludzie, których znamy, a nie tylko archetypy ofiar użytych do zilustrowania kryzysu”[37]. David Mouriquand w recenzji dla Euronews uznał, że film Agnieszki Holland przywołuje na myśl niegdyś również wyświetlaną na festiwalu w Wenecji Aidę (2020) w reżyserii Jasmilii Žbanić. Mouriquand stwierdził, że Zielona granica przypomina ten film sposobem „w jaki Holland zręcznie zawęża zakres narracji, nie umniejszając przy tym skali rzeczywistego okrucieństwa”; napisał też, że „obydwa dzieła są oszałamiającymi i pełnymi współczucia filmami, które nie przeistaczają się w melodramaty, a zamiast tego skupiają się na odłamkach światła zabiegających desperacko o spojrzenie sponiewieranej ludzkości”[1]. Leslie Felperin z portalu „The Hollywood Reporter” określiła Zieloną granicę jako „głęboko poruszający, doskonale zrealizowany, wielowątkowy dramat”, który stanowi jeden filmowy krok w kierunku naprawienia nierównowagi pomiędzy eksponowaniem sytuacji uchodźców na granicy polsko-białoruskiej, a sytuacją ukraińskich uchodźców przybywających do Polski, w wyniku Inwazji Rosji na Ukrainę[7].

Ocena we Francji

Odbiór Zielonej granicy we Francji był bardziej spolaryzowany niż w krajach anglojęzycznych. Według portalu AlloCiné średnia ocen z 28 recenzji krytyków wyniosła 3,5 na 5 gwiazdek[38].

Film entuzjastycznie przyjął Michaël Mélinard z lewicowej „L’Humanité”, twierdząc iż Holland „dehumanizacji uchodźców przeciwstawia złożoną kwestię ich przyjmowania, zbrodni – solidarność, legalności – sprawiedliwość”[38]. Étienne Sorin z konserwatywnego „Le Figaro” pisał, że Holland filmuje katastrofę humanitarną na polsko-białoruskiej granicy „z zimną furią”[38]. Renaud Baronian w recenzji dla „Le Parisien” uznał nakręcenie filmu „w wystawnej czerni i bieli” za zabieg „idealnie” pasujący do fabuły i topografii filmu[38]. Olivier De Bruyn z pisma „Les Échos” ocenił Zieloną granicę jako „fascynujący i mrożący krew w żyłach film”[38]. Film natomiast wykpił Jean-Marie Samocki z prawicowego czasopisma „Cahiers du cinéma”, pisząc: „Dramaturgia rodem z Kalwarii, krwawe otarcia, parada piet: te katolickie obrazy nie oferują widzowi nic więcej niż miejsce bezsilnego świadka, którego oczy mają być szeroko otwarte na katastrofę demokracji”[38]. Didier Péron w recenzji dla „Libération” twierdził, że „trudno jest stwierdzić, czy nasz wewnętrzny bunt [wobec wydarzeń na ekranie] jest wzbudzany przez poczucie nadmiaru, czy przez powagę opisywanych nieszczęść”[38].

Ocena w Polsce

Głosy krytyków

Hasło solidarności z Agnieszką Holland niesione w trakcie Marszu Miliona Serc w Warszawie (2023)

Przed ogólnopolską premierą dzieło Agnieszki Holland zebrało w większości pozytywne recenzje od polskich krytyków filmowych. Przychylnie wypowiadali się o filmie m.in. Tomasz Raczek[39] czy Karolina Korwin Piotrowska[40], a także Jakub Popielecki, który na łamach Filmwebu uznał, że Zielona granica stała się przykładem „obywatelskiego kina szybkiego reagowania” na podobieństwo Człowieka z żelaza (1981) Andrzeja Wajdy[41]. Zdaniem Anity Piotrowskiej z „Tygodnika Powszechnego” Holland starała się zniuansować przekaz, ukazując wielość postaw. Strażnicy to nie tylko sadyści, czego przykładem jest postać Janka; członkowie organizacji pozarządowej są „zdeterminowani, często zdesperowani, czasem impulsywni, irytujący, nieprzebierający w słowach”[42]. Także w epilogu portret Polaków (pomagających uciekającym Ukraińcom) jest daleki od negatywnego[42]. Karol Grabias z „Więzi” przekonywał, że w filmie Holland „to Unia Europejska, a nie Polska, jest […] głównym oskarżonym, a szczególnie jej nominalny humanitaryzm i przywiązanie do praw człowieka”[43]. Zdaniem Grabiasa Zielona granica pokazuje, że reżyserka „nie wierzy w moralną naturę dużych kolektywów: państwa, instytucji międzynarodowych, zachodniego mieszczaństwa z jego bezobjawową demokracją”, a jedynymi aktywistami darzonymi przez nią sympatią są anarchizujący młodzieńcy[43]. Jakub Majmurek argumentował, że „Holland najpierw rysuje jasne granice, dzielące bohaterów na «naszych» i «onych», a potem podaje je w wątpliwość, pokazuje, że to wszystko nie jest wcale takie proste”[44].

Część krytyków wyrażała odmienne opinie o subtelności filmu. Piotr Dobry z portalu Dziennik.pl argumentował, że postacie z filmu mówią „nie tyle dialogami, ile tekstami prasowymi” rodem z reportaży OKO.press i „Gazety Wyborczej”, a całość oceniał jako doraźną publicystykę[9]. Konstanty Pilawa z Klubu Jagiellońskiego upatrywał w Zielonej granicy nawet filmu gnostycznego, zrobionego „pod konkretnego widza, konkretną tezę, w momencie przedwyborczym i celu polaryzacyjnym”, gdzie główne postacie przypominają w swych działaniach Jezusa Chrystusa[45]. Choć jednak w negatywnych opiniach pojawiały się porównania Zielonej granicy do filmu Kler (2018) Wojciecha Smarzowskiego[45], zdaniem Michała Jareckiego z portalu Spider’s Web reżyserka uniknęła „przedstawiania Polaków w bezrefleksyjnie negatywnym świetle, nie pastwi się nad nimi niczym […] Smarzowski”[46]. Nie podważano natomiast warsztatu twórców filmu; Marcin Prymas z portalu Pełna Sala cenił monochromatyczne zdjęcia z ręki Tomasza Naumiaka, które oceniał jako „strzał w dziesiątkę”, a także dynamiczny montaż Pavela Hrdlički. Prymas zwrócił też uwagę na „obiecującą” pracę dwóch asystentek Holland, Kamili Tarabury i Katarzyny Warzechy, które zostały uwzględnione jako współreżyserki przy okazji światowej premiery filmu[47]. Adam Kruk z pisma „Kino” podsumowywał, że Zielona granica to „może najważniejszy polski film ostatnich lat”[48].

Wypowiedzi polityków i strażników

Film spotkał się z krytyką ze strony polskich mediów prawicowych i przedstawicieli ówczesnych polskich władz, którzy zarzucili, iż film nie przedstawia prawdy, a jedynie rosyjską propagandę[49][50][51]. Jarosław Kaczyński m.in. stwierdził, że film wpisuje się w przemysł pogardy wobec Polski[52]. Zbigniew Ziobro, wspomniany w filmie z nazwiska, stwierdził, że Agnieszka Holland wpisuje się w rosyjską propagandę, nawiązując do tradycji najgorszych propagandowych filmów, w których lubowała się zwłaszcza III Rzesza[53][uwaga 1].

Film jednoznacznie skrytykowała też Straż Graniczna RP oraz środowiska związkowe tej formacji. Rzeczniczka SG stwierdziła, że „(...) film Zielona granica trzeba traktować jako kompletnie oderwaną od rzeczywistości wizję reżyserki”[55]. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Funkcjonariuszy SG określił film jako „produkt propagandowy, dokładnie dostrojony do ideologicznej nuty prezentowanej przez środowiska wrogie polskiej racji stanu [...]”[56]. Poparcie dla tych argumentów wyraził prezydent Andrzej Duda, który, choć filmu nie widział, powtórzył po Straży Granicznej hasło „tylko świnie siedzą w kinie”, będące odniesieniem do bojkotu kin w Warszawie w czasie II wojny światowej[57][uwaga 2]. Duda powiedział: „się nie dziwię w sytuacji, jeżeli prawdą jest to, co oni [reprezentanci Straży Granicznej] mówią, że jest to film, który oczernia polską Straż Graniczną, który pokazuje ich niemalże jako sadystów, że jest to film antypolski, pokazuje zafałszowany obraz działania polskich służb”. Oprócz tego dodał: „Ja na ten film się nie wybieram. Poczekam, aż w jakiejś telewizji go pokażą”[59].

Do krytyki filmu ze strony polskich władz i Straży Granicznej odniósł się też przewodniczący wówczas opozycyjnej Koalicji Obywatelskiej Donald Tusk, uznając, że politycy ówczesnej partii rządzącej „rozpętali kampanię dość ohydną w tej kwestii” oraz że „jeśli ktoś obraził funkcjonariuszki i funkcjonariuszy Straży Granicznej to jest PiS, to jest władza, która wpuściła blisko 300 tysięcy ludzi za opłacone, a czasem poprzez korupcję wizy”. Tusk określił ponadto przedstawicieli rządu „dziwakami”, ponieważ ci zajmowali się recenzowaniem filmu, którego nie widzieli[60].

Wypowiedzi środowisk filmowych

Na zarzuty Zbigniewa Ziobry odpowiedział listem otwartym współtwórca scenariusza filmu Maciej Pisuk, który napisał: „uczycie nienawiści, uruchamiacie w ludziach zło”[61]. Odpowiedziała również sama Holland, która nazwała działania polityków PiS-u „kampanią nienawiści przeciwko twórcy i filmowi”, przyrównując takie zachowanie do tego co się „działo w czasach stalinowskich, w 1968 roku” i oświadczając, że „jest czymś haniebnym, że w wolnym, demokratycznym kraju politycy robią nagonkę na film i jego twórcę, niezależnie od tego, czy im się podoba, czy nie”[62]. Wypowiedź Zbigniewa Ziobry skrytykował także Jacek Bromski, prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich, określając ją jako „skandaliczną, przekraczającą wszelkie granice przyzwoitości i niespotykaną w cywilizowanym świecie”[63][64]. Polska Akademia Filmowa wydała oświadczenie, w którym zaprotestowała przeciwko atakowi na wolność słowa i ekspresji twórczej oraz lżeniu Agnieszki Holland[65]. W datowanym na 25 września 2023 r. oświadczeniu społeczności Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie napisano z kolei: „W związku z ostatnimi wydarzeniami związanymi z premierą filmu Zielona granica, a w szczególności wobec aktu zrównania obsady aktorskiej filmu (wśród której są członkowie naszej społeczności akademickiej, w tym osoby studiujące w Akademii) z kolaborantami hitlerowskimi, Rektor, Senat i Społeczność Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie wyrażają stanowczy sprzeciw wobec agresywnych i nieodpowiedzialnych wypowiedzi osób publicznych, w szczególności polityków”[66].

Transparent nawiązujący do wypowiedzi prezydenta Andrzeja Dudy

Córka Agnieszki Holland Kasia Adamik w wywiadzie dla serwisu Plejada.pl przyznała, że jej matka musi poruszać się z ochroną i ograniczać swoją aktywność. Według niej jest to m.in. wynikiem hejtu ze strony mediów rządowych oraz polityków władzy, w tym słów wypowiadanych przez Mateusza Morawieckiego, prezesa PiS Jarosława Kaczyńskiego, prezydenta Andrzeja Dudę oraz ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego Zbigniewa Ziobrę, „który niemal codziennie, w trakcie każdej konferencji prasowej, bardzo agresywnie podżega do hejtu, uruchamia go i nakręca”[67].

Review bombing na portalu Filmweb

Na portalu Filmweb jeszcze przed polską premierą, która odbyła się 22 września 2023, film oceniło (w zdecydowanej większości negatywnie) ok. 5,5 tys. osób. Łukasz Muszyński, zastępca redaktora naczelnego serwisu Filmweb, uznał to za „zmasowany atak”. Jego zdaniem: „Biorąc pod uwagę, że film był pokazywany do tej pory jedynie na festiwalu w Wenecji, mamy prawo podejrzewać, iż większość oceniających nie widziała go”. Serwis zablokował w związku z tym czasowo możliwość oceniania Zielonej granicy oraz dodawania komentarzy pod newsami i recenzjami krytyków[68][69][70].

Kwestia wiarygodności faktograficznej

W szeroko komentowanym artykule opublikowanym na łamach „Gazety Wyborczej” w listopadzie 2023 roku Małgorzata Tomczak zakwestionowała część przekazu o kryzysie migracyjnym, którą spopularyzowała Zielona granica. Tomczak twierdziła, że film Holland ukazuje tylko „niewielki, przefiltrowany wycinek” informacji o kryzysie migracyjnym, a złożoność tematu „wciska w czarno-białe kategorie”[71]. Tomczak jednak zastrzegła: „Nikt tych syryjskich dzieci, kobiet w ciąży i wykształconych Afganek nie wymyślił – oni też tam byli”[10]; zdaniem reportażystki „Wyborczej” wadą filmu jest fałszywa reprezentatywność postaci, gdyż większość ludzi próbujących się przedostać przez granicę Polski to mężczyźni z krajów Maghrebu[71][uwaga 3].

Nagrody i nominacje

Film otrzymał Nagrodę Specjalną Jury na 80. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji w 2023 roku[75], a także nagrody specjalne: nagrodę ARCA CinemaGiovani za najlepszy film, Premio CinemaSarà, nagrodę Zielona Kropla (ang. Green Drop Award), Nagrodę Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF), Sorriso Diverso Venezia Award za najlepszy film nieanglojęzyczny, UNIMED Award – nagroda dziedzictwa kultury[76], a także była nominowana do nagrody głównej – Złotego Lwa[77].

Organizatorzy XXVII edycji festiwalu Tertio Millennio Film Fest przyznali Zielonej granicy Nagrodę Fuoricampo, uznając, że film ten potrafił lepiej niż jakikolwiek inny „wskrzesić i wyrazić temat poszukiwania najgłębszego sensu życia oraz wstrząsnąć sumieniami poprzez ujawnienie tego, co w cieniu, i wydobycie na światło tego, co można odkryć w ludzkiej duszy poza ekranem”. Festiwal organizowała fundacja Ente dello Spettacolo, pod patronatem watykańskiej Dykasterii ds. Kultury i Edukacji oraz Dykasterii ds. Komunikacji[78][79].

Zielona granica otrzymała nominacje do Europejskich Nagród Filmowych 2023 w trzech kategoriach: najlepszy europejski film, najlepszy europejski reżyser (Agnieszka Holland) i najlepszy europejski scenarzysta (Maciej Pisuk, Gabriela Łazarkiewicz-Sieczko i Agnieszka Holland)[80][81]. We wszystkich tych kategoriach przegrała jednak z filmem Anatomia upadku (2023) Justine Triet[82]. Film był nominowany do Złotego Kłosa na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Valladolid, który odbył się w październiku 2023 roku[83].

Za „film Zielona granica, który przywraca tożsamość osobom zmarłym i zaginionym na polsko-białoruskim pograniczu, niosąc wiarę w to, że humanitarny świat nie umarł w Polsce i uświadamiając nam, że niesienie pomocy jest zawsze legalne” Agnieszka Holland otrzymała Nagrodę im. Kazimierza Kutza za rok 2023[84].

Data Plebiscyt / festiwal Kategoria Nominowani Wynik Źródło
2023 80. Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Wenecji Nagroda Specjalna Jury Agnieszka Holland Wygrana [75]
Nagroda ARCA CinemaGiovani – najlepszy film Wygrana [76]
Premio CinemaSarà Wygrana
Nagroda Zielona Kropla (Green Drop) Wygrana
Nagroda Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF) Wygrana
Sorriso Diverso Venezia Award – najlepszy film nieanglojęzyczny Wygrana
UNIMED Award – Nagroda dziedzictwa kultury Wygrana
Złoty Lew Nominacja [77]
Europejska Nagroda Filmowa Najlepszy europejski film Agnieszka Holland
Marcin Wierzchosławski
Fred Bernstein		 Nominacja [82]
Najlepsza reżyseria Agnieszka Holland Nominacja
Najlepszy scenariusz Maciej Pisuk
Gabriela Łazarkiewicz-Sieczko
Agnieszka Holland		 Nominacja
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Chicago Nagroda publiczności – Najlepszy film międzynarodowy Agnieszka Holland Wygrana [85]
„Kino” Nagroda im. Zbyszka Cybulskiego Tomasz Włosok Wygrana [86]
Tertio Millennio Film Fest Nagroda Fuoricampo Agnieszka Holland Wygrana [87]
Międzynarodowy Festiwal Filmowy 3Kino w Pradze Nagroda dla najlepszego filmu Agnieszka Holland Wygrana [10]
Festiwal Filmu Polskiego w Ameryce Złote Zęby dla najbardziej interesującego filmu fabularnego Agnieszka Holland Wygrana [88]
Nagroda Krytyków Chicagowskich Agnieszka Holland Wygrana [88]
Festiwal Polskich Filmów „Ekran” w Toronto Nagroda Publiczności Agnieszka Holland Wygrana [10]
2024 Stowarzyszenie „Kina Polskie” Diamentowy Bilet Agnieszka Holland Wygrana [10]
Koło Piśmiennictwa Filmowego Stowarzyszenia Filmowców Polskich Złota Taśma za film polski Agnieszka Holland Wygrana [89]
Gildia Scenarzystów Filmowych Nagroda Gildii Scenarzystów Filmowych Maciej Pisuk
Gabriela Łazarkiewicz-Sieczko
Agnieszka Holland		 Nominacja [10]
53. Międzynardowy Festiwal Filmowy w Rotterdamie Nagroda Publiczności Agnieszka Holland Wygrana [90]
26. ceremonia wręczenia Orłów Najlepszy film Agnieszka Holland Wygrana [91]
Najlepszy scenariusz Maciej Pisuk
Gabriela Łazarkiewicz-Sieczko
Agnieszka Holland		 Nominacja
Najlepsza reżyseria Agnieszka Holland Nominacja
Najlepsze zdjęcia Tomasz Naumiuk Nominacja
Najlepsza główna rola kobieca Maja Ostaszewska Nominacja
Najlepsza główna rola męska Tomasz Włosok Nominacja
Bestsellery Empiku 2023 Film: Kino polskie Agnieszka Holland Nominacja [92][93]

Uwagi

  1. ↑ Tomasz Kłys przypomina, że z ok. 1100 filmów wyprodukowanych w III Rzeszy tylko 16–17% miało wydźwięk jawnie propagandowy; dominowały komedie, melodramaty i musicale, gdyż Goebbels starał się (wbrew obiegowym sądom) nie dążyć do nachalnej propagandy[54]
  2. ↑ Hasło to było w istocie używane przez polskie podziemie w proteście przeciwko projekcjom propagandowych kronik rządowych o „okupacyjnych osiągnięciach niemieckiej gospodarki, sukcesach na froncie i słabości przeciwników Rzeszy” przed właściwymi seansami filmowymi[58].
  3. ↑ W polemice z Tomczak na łamach OKO.press Magdalena Chrzczonowicz przypominała jednak, że na takie przedstawienie kryzysu migracyjnego, jak w filmie Holland, złożyły się brak możliwości „normalnej dziennikarskiej pracy” na granicy polsko-białoruskiej oraz nieufność wobec oficjalnych przekazów rządowych; wiedza o migrantach według Chrzczonowicz była niepełna, lecz niezupełnie fałszywa[72]. Katarzyna Przyborska z „Krytyki Politycznej” pisała natomiast, że bezcelowe jest oskarżanie twórców filmu „o manipulację ukazywanymi proporcjami płci”, gdyż to zadanie jest przynależne politykom i funkcjonariuszom[73]. Justyna Drath z magazynu „Kontakt” oskarżała Tomczak o nieodpowiedzialność, jaka stała za publikacją tekstu tejże: „jedyne, co zostało z jej tekstu, to podkreślenie, że »nawet ci lewacy przyznali, że to wszystko nieprawda«, które cytują teraz Rokita, Lisicki, wiadomości TVP. Reszta przekazu zniknęła”[74].

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 David Mouriquand, Venice 2023 review: ‘Zielona Granica’ (‘Green Border’) – This year’s Golden Lion? [online], „Euronews”, 2 lutego 2024 [dostęp 2023-09-25] (ang.).
  2. ↑ Jest zwiastun filmu „Zielona granica”. Produkcji sprzeciwił się PiS [online], Onet Kultura, 25 sierpnia 2023 [dostęp 2023-08-29] (pol.).
  3. ↑ Adriana Prodeus, Z premiery „Zielonej granicy” Agnieszki Holland w Wenecji wychodziliśmy w ciszy, zapłakani [online], Vogue Polska, 7 września 2023 [dostęp 2024-02-14] (pol.).
  4. 1 2 Peter Bradshaw, Green Border review – gripping story of refugees’ fight for survival in the forest, „The Guardian”, 5 września 2023, ISSN 0261-3077 [dostęp 2023-09-22] (ang.).
  5. 1 2 3 4 5 6 Jessica Kiang, ‘Green Border’ Review: Agnieszka Holland Delivers an Intense, Intelligent Broadside Against Frontier Injustice and Terror [online], Variety, 5 września 2023 [dostęp 2024-02-14] (ang.).
  6. 1 2 3 David Katz, Review: Green Border [online], Cineuropa, 7 września 2023 [dostęp 2024-02-14] (ang.).
  7. 1 2 3 4 Leslie Felperin, ‘Green Border’ Review: Agnieszka Holland’s Knockout Drama Follows Refugees Stuck in Limbo [online], The Hollywood Reporter, 6 września 2023 [dostęp 2024-02-14] (ang.).
  8. 1 2 3 4 5 6 7 Agnieszka Holland, Zielona granica [streaming], Warszawa: Kino Świat, 2023.
  9. 1 2 3 Piotr Dobry, „Zielona granica” nie jest filmem antypolskim. Ale dobrym też nie [online], dziennik.pl, 21 września 2023 [dostęp 2024-02-14] (pol.).
  10. 1 2 3 4 5 6 Zielona granica w bazie filmpolski.pl
  11. ↑ Elsa Keslassy, Films Boutique Boards Agnieszka Holland’s ‘The Green Border’ [online], Variety, 10 maja 2023 [dostęp 2023-09-23] (ang.).
  12. ↑ Rachel Handler, Agnieszka Holland’s Green Border Is an Urgent Warning [online], Vulture, 8 września 2023 [dostęp 2023-09-23] (ang.).
  13. ↑ Agnieszka Holland ujawnia: Spotkaliśmy się z pracownikami Straży Granicznej w tajemnicy… [online], dziennik.pl, 6 września 2023 [dostęp 2023-09-23] (pol.).
  14. ↑ „Zielona granica”. Rzeczniczka Straży Granicznej twierdzi, że film „szkaluje mundur” [online], gazetapl, 13 września 2023 [dostęp 2023-09-23] (pol.).
  15. ↑ Karolina Korwin Piotrowska: Agnieszka Holland: mam coraz mniej do stracenia. Onet.pl, 2023-05-19. [dostęp 2023-09-26].
  16. ↑ Comédienne, Autrice, Metteuse en Scène. Chevalier des Arts et des Lettres. Behi Djanati Ataï: Accueil. [dostęp 2023-09-27]. (fr.).
  17. ↑ Paulina Reiter: „Zielona granica” Agnieszki Holland. Film jest świetnie udokumentowany. Wysokie Obcasy, 2023-09-22. [dostęp 2023-09-27].
  18. ↑ Rachel Handler, Agnieszka Holland’s Green Border Is an Urgent Warning [online], Vulture, 8 września 2023 [dostęp 2023-09-23] (ang.).
  19. ↑ Agnieszka Holland kręci film o imigrantach na granicy. Wyciekło nagranie z planu [online], Do Rzeczy, 3 kwietnia 2023 [dostęp 2023-09-23] (pol.).
  20. ↑ Agnieszka Holland pracuje w Polsce nad nowym filmem. Znane są szczegóły produkcji [online], eska.pl [dostęp 2023-09-23].
  21. ↑ Wystartował Festiwal Polskich Filmów Fabularnych. Uwagę zwracają nieobecni [online], kultura.onet.pl, 18 września 2023 [dostęp 2023-09-24] (pol.).
  22. ↑ Publiczność w Gdyni nie milkła. „Mój bohater mówi: Polacy zawsze przegrywają. Chcę, żeby tym razem było inaczej” [online], Onet Kultura, 23 września 2023 [dostęp 2023-09-24] (pol.).
  23. ↑ Polish director demands apology from justice minister for comparing her film to Nazi propaganda [online], Associated Press News, 7 września 2023 [dostęp 2023-09-26] (ang.).
  24. ↑ Rebecca Rubin, New York Film Festival Unveils 2023 Lineup: ‘Zone of Interest,’ ‘Poor Things,’ ‘Anatomy of a Fall’ and More [online], Variety, 8 sierpnia 2023 [dostęp 2023-09-12] (ang.).
  25. ↑ Ryan Lattanzio, TIFF 2023 Centerpiece Program Showcases Aki Kaurismäki, Wim Wenders, Agnieszka Holland, and More [online], IndieWire, 10 sierpnia 2023 [dostęp 2023-09-12] (ang.).
  26. ↑ VIFF 2023: Green Border [online], Vancouver International Film Festival [dostęp 2023-09-12] (ang.).
  27. ↑ Busan International Film Festival [online], Busan International Film Festival [dostęp 2023-09-12].
  28. ↑ Kino Świat | Zielona Granica | [online] [dostęp 2023-09-25] (pol.).
  29. 1 2 „Zielona granica” – 137 tys. widzów w weekend. Rekord! [online], oko.press [dostęp 2023-09-25] (pol.).
  30. ↑ Mikołaj Lipkowski, Zielona granica z ogromnym sukcesem! Numer 1 w polskim box office! [online], Movies Room, 24 października 2023 [dostęp 2024-02-09] (pol.).
  31. ↑ Marek Pilarski, Podsumowanie roku 2023 w polskich kinach – część druga [online], Box Office’owy Zawrót Głowy, 3 lutego 2024 [dostęp 2024-02-09] (pol.).
  32. ↑ „Zielona granica” Agnieszki Holland. Decyzja MSWiA – przed filmem specjalny spot [online], Rzeczpospolita [dostęp 2023-09-25] (pol.).
  33. ↑ Green Border – Rotten Tomatoes [online], rottentomatoes.com [dostęp 2023-09-22] (ang.).
  34. ↑ Green Border [online], metacritic.com [dostęp 2023-09-22] (ang.).
  35. ↑ Green Border at the Venice Film Festival: refugee drama should be required viewing for all [online], „London Evening Standard” [dostęp 2023-09-22] (ang.).
  36. ↑ ‘Green Border’ Review: Agnieszka Holland Won’t Let You Turn A Blind Eye To Suffering In Devastating Refugee Drama [TIFF] [online], „The Playlist” [dostęp 2023-09-22] (ang.).
  37. ↑ ‘Green Border’ Review: Agnieszka Holland Delivers an Intense, Intelligent Broadside Against Frontier Injustice and Terror [online], „Variety” [dostęp 2023-09-22] (ang.).
  38. 1 2 3 4 5 6 7 Green Border: Les critiques presse. AlloCine [dostęp 2024-02-09].
  39. ↑ Raczek zrecenzował „Zieloną granicę”, zaatakowali też jego. „Stopień bezrozumnego hejtu sięgnął zenitu” [online], film.wp.pl, 15 września 2023 [dostęp 2023-09-22] (pol.).
  40. ↑ Premiera filmu Zielona granica Agnieszki Holland. Bukmacherzy obstawiają, ilu widzów go zobaczy [online], eska.pl, 21 września 2023 [dostęp 2023-09-22] (pol.).
  41. ↑ Jakub Popielecki, Czarne i białe – Recenzja filmu Zielona granica (2023) [online], Filmweb, 2023 [dostęp 2023-09-22] (pol.).
  42. 1 2 Anita Piotrowska, Ludzie w lesie. Recenzja „Zielonej granicy” Agnieszki Holland [online], „Tygodnik Powszechny”, 17 września 2023 [dostęp 2023-09-23] (pol.).
  43. 1 2 Karol Grabias, „Inny świat” tuż za „Zieloną granicą” [online], „Więź”, 22 września 2023 [dostęp 2023-09-23] (pol.).
  44. ↑ Jakub Majmurek, Agnieszka Holland. Obywatelka reżyserka [online], „Tygodnik Powszechny”, 17 września 2023 [dostęp 2023-09-23] (pol.).
  45. 1 2 Bartosz Brzyski, Piotr Kaszczyszyn, Konstanty Pilawa, „Zielona granica”. Parareligijne rytuały anty-PiS-u [online], Klub Jagielloński, 4 października 2023 [dostęp 2024-02-19] (pol.).
  46. ↑ Michał Jarecki, Zielona granica to najlepszy film Holland od dawna. Nie dajcie sobie wmówić, że uderza w Polskę [online], Rozrywka Spider's Web, 7 września 2023 [dostęp 2024-02-20] (pol.).
  47. ↑ Marcin Prymas, Węzeł gordyjski – recenzja filmu „Zielona granica” – Wenecja 2023 [online], Pełna Sala, 6 września 2023 [dostęp 2024-02-20] (pol.).
  48. ↑ Adam Kruk, Zielona granica, „Kino”, październik 2023 [dostęp 2024-02-20].
  49. ↑ Anna Mokrzanowska, „Zielona granica” Agnieszki Holland hitem w rosyjskich mediach. Polskie władze reagują [online], Wprost, 11 września 2023 [dostęp 2023-09-15] (pol.).
  50. ↑ Janusz Wróblewski, Potworna nagonka władz na Agnieszkę Holland i jej nowy film. Prawica rozpętała histerię [online], polityka.pl, 2023 [dostęp 2023-09-20] (pol.).
  51. ↑ Hejterzy o Agnieszce Holland: „Ogolić jej głowę!” Studium prawicowej nienawiści [online], oko.press [dostęp 2023-09-20] (pol.).
  52. ↑ Kaczyński o filmie Holland: Chodzi o to, by zrobić z uczciwej obrony granicy zbrodnię [online], oko.press [dostęp 2023-09-20] (pol.).
  53. ↑ Ziobro o „Zielonej granicy” Holland: Nazistowskie Niemcy produkowały takie filmy [online], Rzeczpospolita [dostęp 2023-09-18] (pol.).
  54. ↑ Tomasz Kłys, Od Mabusego do Goebbelsa: weimarskie filmy Fritza Langa i kino niemieckie do roku 1945, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego – Wydawnictwo Biblioteki PWSFTviT, 2013, s. 66, ISBN 978-83-7525-759-5.
  55. ↑ SG krytykuje „Zieloną granicę”. „Oderwana od rzeczywistości wizja reżyserki” [online], rmf24.pl [dostęp 2023-09-20] (pol.).
  56. ↑ Film „Zielona granica”. NSZZ Straży Granicznej zdecydowanie: działanie nikczemne, hańba – Wiadomości – polskieradio24.pl [online], polskieradio24.pl [dostęp 2023-09-20] (pol.).
  57. ↑ Jakub Majmurek, „Tylko świnie siedzą w kinie”. Czy prezydent Duda wie, co powiedział? [online], Newsweek, 28 września 2023 [dostęp 2024-02-11] (pol.).
  58. ↑ Igor Rakowski-Kłos, „Tylko świnie siedzą w kinie”. Akcja miała ustrzec Polaków przed propagandą emitowaną przed filmami [online], „Gazeta Wyborcza”, 22 września 2023 [dostęp 2023-09-25].
  59. ↑ „Tylko świnie siedzą w kinie”. Prezydent o filmie, którego nie widział, i o swojej wypowiedzi [online], TVN24, 22 września 2023 [dostęp 2023-09-24] (pol.).
  60. ↑ Tusk zabrał głos w sprawie „Zielonej Granicy”. Mówi o ohydnej kampanii. [online], pap.pl [dostęp 2023-09-23] (pol.).
  61. ↑ „Uczycie nienawiści, uruchamiacie w ludziach zło” – pisze do Ziobry scenarzysta „Zielonej Granicy” [online], oko.press [dostęp 2023-09-22] (pol.).
  62. ↑ Holland o hejcie na „Zieloną granicę”: Nie spodziewaliśmy się, że pójdzie tak brutalnie [online], Wprost.pl [dostęp 2023-09-22] (pol.).
  63. ↑ Bromski do Ziobry: To haniebna wypowiedź [online], sfp.org.pl [dostęp 2023-09-21] (pol.).
  64. ↑ Skierował list otwarty do Ziobry. „Skandal” i „hańba” [online], film.wp.pl, 8 września 2023 [dostęp 2023-09-21] (pol.).
  65. ↑ Orły | Oświadczenie [online], pnf.pl [dostęp 2023-09-12].
  66. ↑ Oświadczenie w związku z wydarzeniami wokół premiery filmu Zielona Granica [online], Akademia Teatralna, 25 września 2023 [dostęp 2023-09-27].
  67. ↑ Piotr Parzysz: Agnieszka Holland rezygnuje z aktywności po nagonce władzy. „Ten kraj upadł na głowę”. Plejada.pl, 2023-09-29. [dostęp 2023-09-30].
  68. ↑ Gabriela Keklak, „Zielona granica” z bardzo niską oceną na Filmwebie. Film nie wszedł jeszcze do kin [online], Rozrywka Wprost, 11 września 2023 [dostęp 2023-09-12] (pol.).
  69. ↑ „Zielona granica” na Filmwebie – obejrzała garstka, oceniły tysiące. Łukasz Muszyński komentuje [online], TOK FM, 11 września 2023 [dostęp 2023-09-12] (pol.).
  70. ↑ Dawid Dróżdż, Anatomia szczujni. Hejt na „Zieloną granicę” wygląda jak zmasowany atak trolli [online], wyborcza.pl, 12 września 2023 [dostęp 2023-09-15].
  71. 1 2 Małgorzata Tomczak, Rodziny z dziećmi, wykształcona Afganka, ciężarna kobieta – osoby takie, jak w filmie Holland, są na granicy wyjątkami [online], „Gazeta Wyborcza”, 17 listopada 2023 [dostęp 2023-12-06].
  72. ↑ Magdalena Chrzczonowicz, Granica polsko-białoruska. Czy tworzyliśmy „fałszywą wiedzę”? Uwagi do tekstu Małgorzaty Tomczak [online], OKO.press, 6 czerwca 2023 [dostęp 2023-12-06] (pol.).
  73. ↑ Katarzyna Przyborska, Szukanie winnych nie rozwiąże problemu [online], KrytykaPolityczna.pl, 7 grudnia 2023 [dostęp 2024-02-14] (pol.).
  74. ↑ Justyna Drath, Odmrożone na bagnach stopy to nie szantaż moralny. Wokół tekstów Twardocha i Tomczak [online], „Kontakt”, 4 grudnia 2023 [dostęp 2024-02-14] (pol.).
  75. 1 2 Official awards of the 80th Venice Flm Festival. La Biennale di Venezia, 2023-09-09. [dostęp 2023-09-09]. (ang.).
  76. 1 2 Biennale Cinema 2023 | Collateral Awards of the 80th Venice Film Festival [online], La Biennale di Venezia, 9 września 2023 [dostęp 2023-09-23] (ang.).
  77. 1 2 Biennale Cinema 2023 | Venezia 80 Competition [online], La Biennale di Venezia, 26 czerwca 2023 [dostęp 2023-09-23] (ang.).
  78. ↑ Agnieszka Holland odbierze nagrodę w Watykanie – Więź [online], wiez.pl, 26 września 2023 [dostęp 2023-09-26] (pol.).
  79. ↑ Redazione, Tertio Millennio Film Fest, preapertura con Green Border [online], tertiomillenniofilmfest.org [dostęp 2023-09-26] (wł.).
  80. ↑ Europejskie Nagrody Filmowe 2023. Trzy nominacje dla „Zielonej granicy” Agnieszki Holland [online], TVN24, 7 listopada 2023 [dostęp 2023-11-17] (pol.).
  81. ↑ Nominations 2023 Complete [online], European Film Academy [dostęp 2023-11-17] (ang.).
  82. 1 2 Winners [online], European Film Awards [dostęp 2024-01-01] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-25] (ang.).
  83. ↑ Official section – Feature films [online], Seminci [dostęp 2023-09-23] (ang.).
  84. ↑ Agnieszka Holland – Nagroda im. Kazimierza Kutza [online] [dostęp 2024-05-11] (ang.).
  85. ↑ Festival Award Winners [online], Cinema Chicago [dostęp 2024-01-01] [zarchiwizowane z adresu 2023-11-03] (ang.).
  86. ↑ Tomasz Włosok laureatem Nagrody im. Zbyszka Cybulskiego 2023 [online], Filmweb, 10 stycznia 2024 [dostęp 2024-02-04] (pol.).
  87. ↑ „Zielona granica”. Film Agnieszki Holland zostanie pokazany w Watykanie [online], Rzeczpospolita [dostęp 2024-02-04] (pol.).
  88. 1 2 NAGRODY 35. FESTIWALU FILMU POLSKIEGO W AMERYCE [online], Polish Film Festival in America, 19 listopada 2023 [dostęp 2024-02-04] (pol.).
  89. ↑ „Zielona granica” Agnieszki Holland z prestiżową nagrodą. Najlepszy polski film 2023 [online], film.interia.pl [dostęp 2024-02-04] (pol.).
  90. ↑ IFFR Audience Award | IFFR [online], iffr.com [dostęp 2024-02-07].
  91. ↑ Tomasz Marcin Wrona, Orły 2024. "Zielona granica" najlepszym filmem [online], TVN24, 4 marca 2024 [dostęp 2024-03-04] (pol.).
  92. ↑ Bestsellery Empiku 2023. Oto nominowani [online], TVN24.pl, 15 stycznia 2024 [dostęp 2024-02-10].
  93. ↑ Bestsellery Empiku 2023. Poznaliśmy tegorocznych zwycięzców! [LISTA] [online], kultura.onet.pl, 13 lutego 2024 [dostęp 2024-02-14].

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.