Zespół zabudowy szybu „Pułaski” Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek”

nr rej. A/1384/89 z 20 marca 1989 roku
Zespół zabudowy od strony ulicy Szopienickiej
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Adres	ul. Szopienicka
Typ budynku	zespół zabudowy szybu
Styl architektoniczny	eklektyzm
Architekt	Georg i Emil Zillmannowie
Inwestor	Georg von Giesches Erben
Rozpoczęcie budowy	1903
Ukończenie budowy	1911
Pierwszy właściciel	Georg von Giesches Erben
Położenie na mapie Katowic Szyb Pułaski
Położenie na mapie Polski Szyb Pułaski
Położenie na mapie województwa śląskiego Szyb Pułaski
50°14′19,060″N 19°04′39,652″E/50,238628 19,077681

Zespół zabudowy szybu „Pułaski” – zespół zabytkowych budynków szybu „Pułaski” Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek” w Katowicach, położonych przy ulicy Szopienickiej w granicach dzielnicy Janów-Nikiszowiec, w pobliżu zabytkowego osiedla patronackiego Nikiszowiec.

Kompleks budynków został zaprojektowany przez berlińskich architektówː Emila i Georga Zillmannów. Powstał w latach 1903–1911 w stylu eklektycznym, z przewagą form secesyjnych oraz historyzujących. Do 1935 roku szyb nosił nazwę „Carmer”. Na kompleks ten składają się zabytkowe budynkiː nadszybie z wieżą wyciągową, sortownia, maszynownia, kuźnia, warsztat mechaniczny, stolarnia, cechownia oraz łaźnia.

Historia

Początek wieku XX był bardzo korzystny dla rozwoju górnictwa węgla kamiennego. W tym czasie władze kopalni „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”) postanowiły sięgnąć po złoża z pola „Reserve”. Rozpoczęto wówczas głębienie nowych szybów. Jako pierwszy, w latach 1903–1910 powstał podwójny szyb wydobywczy „Carmer” (późniejszy „Pułaski”) o głębokości 450 m. W tym czasie powstało nadszybie, nad którym postawiono stalową wieżę szybową. W tym czasie powstały również budynki cechowni, łaźni robotniczej, stolarni, warsztatu mechanicznego z kuźnią. W hali zbornej postawiono mozaikowy ołtarz św. Barbary. Zbudowano również dwa budynki, w których zainstalowano nowoczesne maszyny wyciągowe, dostarczone w 1906 roku przez firmę Siemens-Schuckertwerke z Berlina. Pierwsza z nich wyposażona była w dwa silniki o łącznej mocy 2050 KM. Mogła ona ciągnąć ładunki o masie 4,4 t z maksymalną prędkością 15 m/s. Druga z nich, przeznaczona była wyłącznie do wydobycia, była napędzana dwoma silnikami elektrycznymi o mocy 1025 KM. Wydajność wynosiła 2,2 t przy maksymalnej prędkości 15 m/s. Prąd stały dostarczały dwie przetwornice, ulokowane w hali przetwornic, która znajdowała się pomiędzy maszynowniami. Cały kompleks zaprojektowali Emil i Georg Zillmannowie^[1].

Szyb nazwano na cześć Friedricha von Carmera, który zasiadał w Kolegium Reprezentantów spółki Georg von Giesches Erben^[1].

W 1904 roku do szybu „Carmer” doprowadzono bocznicę kolejową^[2] , zaś w latach 1909–1911 został on rozbudowany o dwie nowe sortownie^[3]. Od 1910 roku szyb „Carmer” był częścią Ruchu II Wildensteinsegen Südfeld (południowy; poziom 450 m) oraz III Morgenroth-Feld (poziom 250-290 m)^[4]. W latach 1914–1916 na poziomie 350 m powstało podszybie. W tym samym okresie powstała również nowa stolarnia wraz z suszarnią drewna^[5].

Szyb „Carmer” („Pułaski”) kopalni „Giesche” w latach 30. XX wieku

W 1922 roku kopalnia „Giesche” (wraz z nią szyb „Carmer”) znalazła się na terenie państwa polskiego^[5]. Kontynuowano prace modernizacyjne. W 1924 roku szyb „Carmer” pogłębiono do poziomu 521 m, zaś w 1926 roku rozpoczęto prace nad szybem 500 m, które wstrzymano w 1929 roku w związku ze spadkiem zapotrzebowania na węgiel kamienny^[6]. W czasie trwającego wielkiego kryzysu gospodarczego, z uwagi na brak popytu na węgiel kamienny, w 1932 roku szyb „Carmer” został unieruchomiony^[7]. W 1935 roku przemianowano jego nazwę na „Pułaski”^[8]. Wydobycie węgla kamiennego z szybu wznowiono w czasie II wojny światowej, w dniu 1 listopada 1940 roku. w tym czasie uruchomiono również sortownię. Kontynuowano wówczas budowę poziomu 500 m^[9]. Od 1 lutego 1943 roku kopalnie podzielono na trzy ruchy, w tym na Ruch Carmer^[9].

W czasach Polski Ludowej, w 1964 roku, powstał taśmociąg łączący powstały w tym czasie szyb „Roździeński” w Giszowcu z sortownią szybu „Pułaski”^[10]. W latach 70. XX wieku do zespołu budynków szybu dobudowano łaźnię oraz budynek administracyjny^[2] . W 1986 roku, po likwidacji szybu „Wilson II”, szyb „Pułaski” był jednym z ośmiu szybów kopalni Wieczorek. Był on wówczas częścią Ruchu II^[11]. W dniu 20 marca 1989 roku zespół zabudowy szybu Pułaski wpisano do rejestru zabytków pod numerem A/1384/89^[12].

W 2010 roku szyb „Pułaski” był jednym z dwóch szybów wydobywczych kopalni (drugim był „Roździeński”). W 2017 roku rozpoczęto proces likwidacji kopalni „Wieczorek”, ^[11], a 31 marca 2018 roku kopalnia wraz z szybem „Pułaski”, została przekazana Spółce Restrukturyzacji Kopalń w celu jej likwidacji^[13].

W dniu 29 lutego 2020 roku, przy udziale m.in. prezydenta Polski Andrzeja Dudy, marszałka województwa śląskiego Jakuba Chełstowskiego, wojewody śląskiego Jarosława Wieczorka i prezydenta Katowic Marcina Krupy podpisano list intencyjny dotyczący przekazania miastu Katowice kompleksu zabudowy szybu „Pułaski”, wraz z obiektami towarzyszącymi oraz ok. 20 hektarami ziemi w bezpośrednim sąsiedztwie. W miejscu szybu „Pułaski” zaplanowano powstanie centrum rozwoju nowoczesnej technologii, gier komputerowych i edukacji. W tym czasie trwały również prace związane z zasypywaniem szybu, jak również wyburzeniami budynków wchodzących w skład kopalni^[14]. Na początku września 2021 roku Miasto Katowice ogłosiło konkurs na opracowanie koncepcji architektoniczno-urbanistycznej dla pierwszego etapu realizacji Dzielnicy Nowych Technologii – Katowickiego HUBu Gamingowo-Technologicznego^[15].

Architektura

Stolarnia od strony ul. Szopienickiej

Wieża zegarowa budynku cechowni

Zespół zabudowy szybu „Pułaski” Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek” powstał w latach 1903–1911^[12]. Autorami projektu byli berlińscy architekciː Emil i Georg Zillmannowie. Zespół stanowi cenny przykład jednorodnej architektury przemysłowej, wykazujący niewielkie przekształcenia w obrębie układu przestrzennego^[2] . Sortownia oraz wieża szybowa powstały bez wyraźnego stylu architektonicznego, natomiast pozostałe obiekty zostały wykonane w stylu eklektycznym z przewagą form secesyjnych oraz historyzujących^[2] . Kompleks ten jest położony przy ulicy Szopienickiej w Katowicach^[12], w dzielnicy Janów-Nikiszowiec, w sąsiedztwie zabytkowego osiedla patronackiego Nikiszowiec^[2] . Zespół zabudowy szybu jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem A/1384/89^[12].

W skład kompleksu wchodzą następujące obiekty:

1. Nadszybie wraz z wieżą wyciągową – trzykondygnacyjny^[2]  budynek nadszybia ma konstrukcję stalową wypełnionej cegłą^[1]. Wybudowany został na planie zbliżonym do kwadratu i pokryty dachem dwuspadowym^[2] . Centralnie w nadszybiu wznosi się 40-metrowa wieża szybowa^[2] . Wieża wykonana jest ze stali, na szczycie której zainstalowano dwie głowice połączone pod kątem 45 stopni^[1]. Czterozastrzałowa wieża szybowa obsługuje klatkę do jazdy ludzi i skip^[16] .
2. Sortownia – trzykondygnacyjny budynek w konstrukcji stalowej wypełnionej cegłą, powstały na planie zbliżonym do prostokąta, pokryty dwuspadowym dachem^[2] .
3. Maszynownia – zespół dwóch budynków maszynowni, położonych w centralnej części zakładu, przylegających do budynku przetwornic. Stanowią one murowane, jednokondygnacyjne budynki na planie prostokąta, kryte dachem mansardowym^[2] . We wnętrzu maszynowni zachowały się maszyny wyciągowe Siemensa z 1906 roku^[16] . Sam zaś budynek przetwornic jest obiektem murowanym, jednokondygnacyjnym, na planie trapezu, o zwartej bryle, kryty dachem dwuspadowym^[2] .
4. Kuźnia i warsztat mechaniczny – murowany, jednokondygnacyjny obiekt na planie wydłużonego prostokąta, kryty dachem mansardowym od strony zachodniej, zaś od strony wschodniej – pulpitowym. Elewacja zewnętrzna jest przyozdobiona dekoracyjnymi pasami, fryzami oraz udekorowana płaskimi lizenami oraz glazurowanymi cegiełami^[2] .
5. Stolarnia – murowany, jednokondygnacyjny obiekt na planie prostokąta, kryty dachem dwuspadowym z niewielkim naświetleniem^[2] .
6. Cechownia i łaźnia – murowany, jednokondygnacyjny obiekt na planie wydłużonego prostokąta^[2] , z wieżą zegarową^[16] . Elewacja zewnętrzna jest licowana z dodatkiem cegły glazurowanej w kolorze zielonym. Elewacja budynku jest bogato udekorowana w formie płaskich lizen, fryzów ceglanych, łuków oraz belkowania. Budynek pokryty jest dwuspadowym dachem^[2] .

Przypisy

Bibliografia

• MateuszM. Babak MateuszM., Eksperci zabytków techniki: szyb Pułaski w Katowicach trzeba zachować [online], dzieje.pl, 13 października 2017  (pol.).
• AdamA. Frużyński AdamA., GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Rygus PiotrP., Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka” Grzegorz Grzegorek, 2017, s. 99, ISBN 978-83-63780-23-4  (pol.).
• AgataA. Mucha AgataA., Zespół zabudowy Szybu ,,Pułaski’’ [online], zabytek.pl, 22 sierpnia 2014  (pol.).