Zaimek – część mowy zastępująca rzeczownik (np. ja), przymiotnik (np. mój), przysłówek (np. tam) lub liczebnik (np. tyle) i pełniąca ich funkcje w zdaniu. Jest częścią mowy wyróżnianą na podstawie innych kryteriów niż rzeczownik czy czasownik[1].

Odmiana zaimka zależy od tego, którą część mowy on zastępuje. Zaimek wskazuje osoby, przedmioty itd. bez dokładnego ich nazywania.

Podział zaimków

Ze względu na rodzaj odmiany

Zaimki nie mogą zastępować wszystkich części mowy. Ze względu na „odziedziczony” rodzaj odmiany wyróżnia się w języku polskim następujące typy zaimków[2]:

  • odmienne – odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje
    • rzeczowne – zaimek rzeczowny (zastępujący rzeczownik) (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, coś, ktoś)
    • przymiotne – zaimek przymiotny (zastępujący przymiotnik) (np. mój, twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci)
    • liczebne – zaimek liczebny (zastępujący liczebnik) (np. ile, tyle)
  • nieodmienne
    • przysłowne – zaimek przysłowny (zastępujący przysłówek) (np. tak, tam, tu, wtedy, gdzieś, tamtędy, kiedyś).

Ze względu na funkcje

Wyróżnia się następujące rodzaje zaimków[3]:

  • osobowe (np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one)
  • zwrotne (np. się, siebie, sobie)
  • dzierżawcze (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, ich)
  • wskazujące (np. ten, ta, to, tamten, tam, tu, ów, tędy, taki, ci, tamci, owi, sam)
  • pytające (np. kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo? czego?
  • )
  • względne (np. kto, co, komu – bez znaku zapytania; łączą zdanie nadrzędne z podrzędnym)
  • nieokreślone (np. ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek)
  • przeczące (np. nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie)
  • upowszechniające (np. wszyscy, zawsze)[4].

Zaimki osobowe w języku polskim i innych językach słowiańskich

Osoba Przypadek PL BG BY CZ DSB HR/BiH/CG HSB MK RU SK SL SR/CG UA
1. l.poj. M. ja аз я já ja ja ja јас я ja jaz ја я
D. mnie, mię* мяне mě, mne* mnjo, mě mene, me mnje, mje меня mňa, ma mene, me мене, ме мене
C. mnie, mi мен, мене, ми мне mně, mi mnjo, mě meni, mi mni, mi мене, ми мне mne, mi meni, mi мени, ми мені
B. mnie, mię* мен, мене, ме мяне mě, mne* mnjo, mě mene, me mnje, me мене, ме меня mňa, ma mene, me мене, ме мене
N. mną мной, мною mnou mnu mnom, mnome mnu мной, мною* mnou menoj, mano мном, мноме мною
Msc. mnie мне mně mnjo meni mni мне mne meni мне мені
2. l.poj. M. ty ти ты ty ty ti ty ти ты ty ti ти ти
D. ciebie, cię цябе tebe, tě tebje, śi tebe, te tebje, će тебя teba, ťa tebe, te тебе, те тебе
C. tobie, ci теб, тебе, ти табе tobě, ti tebje, śi tebi, ti tebi, ći тебе, ти тебе tebe, ti tebi, ti теби, ти тобі
B. ciebie, cię теб, тебе, те цябе tebe, tě tebje, śi tebe, te tebje, ći тебе, те тебя teba, ťa tebe, te тебе, те тебе
N. tobą табой, табою tebou tobu tobom tobu тобой, тобою* tebou teboj, tabo тобом тобою
Msc. tobie табе tobě tebje tebi tebi тебе tebe tebi теби тобі
3. l.poj. m M. on той ён on, von** wón on wón тој он on on он він
D. niego, jego, go яго něho, jeho, něj, jej, ho njogo, jogo njega, ga jeho, njeho, joh, njoh него, его neho, jeho, ho njega, ga њега, га нього, його
C. niemu, jemu, mu нему, му яму němu, jemu, mu njomu, jomu njemu, mu jemu, njemu, jom, njom нему, му нему, ему nemu, jemu, mu njemu, mu њему, му йому
B. niego, jego, go, -ń* него, го яго něho¹, jeho¹, něj², jej², ho, -ň* njogo¹, jogo¹, njen, jen njega, ga, -nj jeho¹, njeho¹, joh¹, njoh¹, nón, jón него, го него, его neho, jeho, ho, -ňho¹, -ň² njega, ga, -nj њега, га, -њ нього, його
N. nim ім ním, jím nim njim, njime nim ним, им nim njim њим, њиме ним
Msc. nim ім něm njom njem, njemu nim нём ňom njem њем, њему ньому, нім
3. l.poj. ż M. ona тя яна ona, vona** wóna ona wona таа она ona ona она вона
D. niej, jej яе ní, jí njeje, jeje nje, je nej, neje, jeje неё, её nej, jej nje, je ње, је неї, її
C. jej ней, ѝ ёй ní, jí njej, jej njoj, joj njej, jej нејзе, ѝ ней, ей nej, jej njej, nji, ji њој, јој їй
B. ją нея, я яе ni, ji nju, ju nju, je, ju³ nju, ju неа, ја неё, её ňu, ju njo, jo, -njo њу, је, ју³ неї, її
N. nią ёй, ёю ní, jí njeju njom, njome njej ней,нею*, ей, ею* ňou njo њом, њоме нею
Msc. niej ёй ní njej njoj njej ней nej njej, nji њој ній
3. l.poj. n M. ono то яно ono, vono** wóno ono wono тоа оно ono ono оно воно
D. niego, jego, go яго něho, jeho, něj, jej, ho njogo, jogo njega, ga jeho, njeho, joh, njoh него, его neho, jeho, ho, -ň njega, ga њега, га нього, його
C. niemu, jemu, mu нему, му яму němu, jemu, mu njomu, jomu njemu, mu jemu, njemu, jom, njom нему, му нему, ему nemu, jemu, mu njemu, mu њему, му йому
B. nie, je него, го яго ně, je, něj, jej, ho, -ň* njo, jo njega, ga, -nj nje, je, njo, jo него, го него, его ho, -ň njega, ga, -nj њега, га, -њ нього, його
N. nim ім ním, jím nim njim, njime nim ним, им nim njim њим, њиме ним
Msc. nim ім něm njom njem, njemu nim нём ňom njem њем, њему ньому, нім
1. l.podw. M. mej mój midva, medve (ż, n), midve (ż, n)
D. naju naju naju
C. nama namaj nama
B. naju naju naju
N. nama namaj nama
Msc. nama namaj naju
2. l.podw. M. wej wój vidva, vedve (ż, n), vidve (ż, n)
D. waju waju vaju
C. wama wamaj vama
B. waju waju vaju
N. wama wamaj vama
Msc. wama wamaj vaju
3. l.podw. M. wónej wonaj, wonej³ onadva, onidve (ż, n)
D. njeju, jeju njeju, jeju njiju, ju
C. nima, jima njimaj, jimaj njima, jima
B. njej, jej, njeju¹, jeju¹ jeju¹, njeju¹, jej, njej njiju, ju, -nju
N. nima nimaj njima
Msc. nima nimaj njiju
1. l.mn. M. my ние, ний* мы my my mi my ние мы my mi, me (ż, n) ми ми
D. nas нас nás nas nas nas нас nás nas нас нас
C. nam нам, ни нам nám nam nam, nama nas нам, ни нам nám nam нам, нама нам
B. nas нас, ни нас nás nas nas nas нас, нѐ нас nás nas нас нас
N. nami намі námi nami nama nami нами námi nami нама нами
Msc. nas нас nás nas nama nas, nami нас nás nas нама нас
2. l.mn. M. wy вие, вий* вы vy wy vi wy вие вы vy vi, ve (ż, n) ви ви
D. was вас vás was vas was вас vás vas вас вас
C. wam вам, ви вам vám wam vam, vama was вам, ви вам vám vam вам, вама вам
B. was вас, ви вас vás was vas was вас, ве вас vás vas вас вас
N. wami вамі vámi wami vama wami вами vámi vami вама вами
Msc. was вас vás was vama was, wami вас vás vas вама вас
3. l.mn. M. oni (m¹), one (m², ż, n) те яны oni (m), voni** (m), ony (ż, n), vony* (ż, n), ona (n), vona** (n) wóni oni (m), one (ż), ona (n) woni, wone тие они oni (m¹), ony (m², ż, n) oni (m), one (ż), ona (n) они (m), оне (ż), она (n) вони
D. nich (m¹), ich іх nich, jich nich, jich njih, ih nich, jich них, их nich, ich njih, jih њих, их них, їх
C. im тям*, на тях, им ім nim, jim nim, jim njima, im nim, jim ним, им ним, им nim, im njim, jim њима, им їм
B. nich (m¹), ich (m¹), je (ż, n) тях, ги іх ně, je nich (m¹), jich (m¹), nje (ż, n), je (ż, n) njih, ih nich (m¹), jich (m¹), nje, je (ż, n) нив, ги них, их nich (m¹), ne (ż, n), ich njih, jih, -nje њих, их них, їх
N. nimi імі nimi, jimi nimi njima nimi ними, ими nimi njimi њима ними
Msc. nich іх nich nich njima nich них nich njih њима них

¹ żywotny; ² nieżywotny; ³ używany w czasie przeszłym po czasowniku pomocniczym je; * przestarzałe lub poetyckie; ** potoczne

Odmiana zaimka zwrotnego „się”

Formy grzecznościowe

W niektórych językach wybór zaimka może być sposobem wyrażenia szacunku (np. niemieckie du – Sie, duńskie du – De, włoskie tu – Lei, niderlandzkie jij – u, czy francuskie tu-vous[6]) (tzw. dystynkcja (zróżnicowanie) T-V)[7]. Litera T oznacza formę cechującą się większą poufałością. Natomiast litera V wskazuje na formę wyrażającą szacunek przy zwracaniu się do drugiej osoby (forma grzecznościowa). Litery te pochodzą od łacińskich zaimków tu i vos. W łacinie forma grzecznościowa nie istnieje. W języku angielskim używa się zaimka you, który oznacza zarówno ty, wy, jak również pan, pani, państwo. Można użyć jednak w zdaniu z you zwrotów grzecznościowych, np. sir czy madam: Could you open this window, sir? → Mógłby Pan otworzyć to okno?.

W języku polskim form grzecznościowych pan, pani, panie, panowie, państwo używa się w stosunku do osób dorosłych, które nie są w relacji rodzinnej bądź towarzyskiej w stosunku do nadawcy wypowiedzi[8][9]. Po tych formach czasownik występuje odpowiednio w trzeciej osobie liczby pojedynczej albo mnogiej. Forma per wy w języku polskim także oznaczała szacunek przy zwracaniu się do drugiej osoby. Zgodnie z zasadami polskiej ortografii w listach formy grzecznościowe i zaimki ty, wy, w odniesieniu do adresata[10], pisane są dużą literą[11].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Polański 1999 ↓, s. 654.
  2. ↑ Bąk 1977 ↓, s. 171–172.
  3. ↑ Bąk 1977 ↓, s. 173–175.
  4. ↑ Polański 1999 ↓, s. 655.
  5. ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 155.
  6. ↑ Delatour 1991 ↓, s. 43.
  7. ↑ Analogicznym polskim przykładem jest różnica między ty a pan.
  8. ↑ Agnieszka Sakowicz: Savoir vivre na co dzień. Bożena Dykiel poleca. Poznań: Publicat, 2007, s. 18. ISBN 978-83-245-1215-7.
  9. ↑ Zaimki. [dostęp 2019-10-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-25)].
  10. ↑ Kiedy Pan, kiedy pan? - Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-04].
  11. ↑ Twój czy twój? - Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-04].

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.