Złoty kodeks gnieźnieński
Ilustracja
Strona ze Złotego Kodeksu Gnieźnieńskiego
Data powstania

prawd. koniec XI w.

Zawartość

ewangeliarz

Język

łaciński

Miejsce przechowywania

Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie

Złoty kodeks gnieźnieński (łac. Codex aureus Gnesnensis), in. Ewangeliarz gnieźnieński – ewangeliarz powstały najprawdopodobniej w końcówce XI wieku. Przechowywany obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.

Czas powstania ustala się w oparciu o szczególne związki ww. kodeksu z wytworzonym ok. 1085 roku Kodeksem wyszehradzkim, który napisano z okazji koronacji Wratysława II[1]. Należy on do grupy kodeksów tworzonych za pomocą szlachetnych kruszców i z wielką starannością. Przypuszcza się, że użyty został jako bardzo cenny dar[2] lub jako manifestacja pobożności zleceniodawcy[3].

Historia

Pokrewieństwo pomiędzy ewangelistarzem gnieźnieńskim a kodeksem czeskim uwidacznia się wyraźnie w sposobie wykonania miniatur, jak i w użytym rodzaju pisma. Oba kodeksy pisane są tzw. kapitałą kwadratową[uwaga 1] z domieszką uncjały i z użyciem podobnych systemów abrewiacji. Różnica polega na tym, że kiedy kodeks gnieźnieński cały napisany został za pomocą złota na purpurowym tle, w kodeksie czeskim „ozłocono” tylko kilka wybranych kart[uwaga 2].

Powyższe podobieństwo skłania do koncepcji o czeskim pochodzeniu ewangelistarza gnieźnieńskiego (miałby on powstać w Pradze lub w Sazawie), lecz niewykluczone, że punktem wyjścia dlań była Ratyzbona[uwaga 3].

Trudniejszym do ustalenia zagadnieniem jest sposób, w jaki powyższy kodeks znalazł się w Polsce. Pierwsza wzmianka o jego bytności w tym kraju pochodzi z 1603 roku, ale wiek rękopisu nie pozostawia wątpliwości, że przybył on do Polski znacznie wcześniej, prawdopodobnie za panowania Bolesława Szczodrego lub jego brata. Powody mogły być różne:

  1. Wratysław II ofiarował kodeks Piastom w darze. Tym samym pozbawiałby się najcenniejszego ewangelistarza. Trudno przyjąć taki rozwój wypadków.
  2. Kodeks został zamówiony przez Piastów w skryptorium czeskim lub bawarskim dla zamanifestowania swojej pobożności[uwaga 4].
  3. Kodeks został zamówiony na wyposażenie dopiero co odbudowanej katedry w Gnieźnie.
  4. Któraś z żon Władysława Hermana przywiozła kodeks ze sobą; Judyta z Czech lub Judyta Maria z Bawarii (najprawdopodobniej odpowiedzialna za sprowadzenie Ewangeliarza emmeramskiego).

Historia Złotego kodeksu gnieźnieńskiego jest ściśle powiązana z historią Złotego kodeksu pułtuskiego.

Złoty kodeks gnieźnieński został wpisany na Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”[4].

Uwagi

  1. ↑ Pismo to dawno już wyszło z powszechnego użycia (VII w.) i rzadko występowało w XI wieku. Powodowani tym niektórzy uczeni mylnie datowali kodeks na czasy wcześniejsze. Stąd starsza nazwa kodeksu: „Mszał św. Wojciecha”. Zob. Trzciński, op. cit.
  2. ↑ Pod tym względem do gnieźnieńskiego przystaje inny czeski kodeks z tego czasu – tzw. „Kodeks św. Wita”. Pisany jest on jednak minuskułą.
  3. ↑ Skądinąd wiadomo, że czeskie skryptoria rozwijały się pod wpływem bawarskich ośrodków. W Polsce znajduje się inny nieco późniejszy zabytek podobnego typu wywodzący się wprost ze szkoły ratyzbońskiej: Ewangeliarz emmeramski. Zob. W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002, s. 282 i n.
  4. ↑ Możliwe, że kodeks jest jeszcze starszy i to Szczodry zamówił go na swoją koronację w darze Św. Piotrowi i złożył go w Gnieźnie.

Przypisy

  1. ↑ W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002, s. 282.
  2. ↑ Trzciński, Średniowieczne rękopisy biblioteki kapitulnej w Gnieźnie, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. XXXV, 1909.
  3. ↑ R. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X–XIII wieku, Warszawa 1993, s. 97-105.
  4. ↑ Inauguracja Polskiej Listy Krajowej Programu UNESCO Pamięć Świata. Min. Kultury i Dziedzictwa Narodowego. [dostęp 2015-01-23].

Bibliografia

  • R. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X–XIII wieku, Warszawa 1993.
  • W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002.
  • Codex Aureus Gnesnesis. Commentarii. Oprac. T. Dobrzeniecki. Warszawa 1988.
  • M. Sołomieniuk (red.) Ewangelistarz. Złoty Kodeks Gnieźnieński, Kraków 2016.
  • M. Sołomieniuk, Ewangelistarze grupy Kodeksu Wyszehradzkiego i missale plenarium z Gniezna: liturgioznawcza analiza porównawcza, w: Textus, pictura, musica. Średniowieczny kodeks rękopiśmienny jako przedmiot badań interdyscyplinarnych, red. M. Jakubek-Raczkowska, M. Czyżak, Toruń 2022, s. 11-60.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.