Strona ze Złotego Kodeksu Gnieźnieńskiego | |
Data powstania |
prawd. koniec XI w. |
---|---|
Zawartość | |
Język | |
Miejsce przechowywania |
Złoty kodeks gnieźnieński (łac. Codex aureus Gnesnensis), in. Ewangeliarz gnieźnieński – ewangeliarz powstały najprawdopodobniej w końcówce XI wieku. Przechowywany obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.
Czas powstania ustala się w oparciu o szczególne związki ww. kodeksu z wytworzonym ok. 1085 roku Kodeksem wyszehradzkim, który napisano z okazji koronacji Wratysława II[1]. Należy on do grupy kodeksów tworzonych za pomocą szlachetnych kruszców i z wielką starannością. Przypuszcza się, że użyty został jako bardzo cenny dar[2] lub jako manifestacja pobożności zleceniodawcy[3].
Historia
Pokrewieństwo pomiędzy ewangelistarzem gnieźnieńskim a kodeksem czeskim uwidacznia się wyraźnie w sposobie wykonania miniatur, jak i w użytym rodzaju pisma. Oba kodeksy pisane są tzw. kapitałą kwadratową[uwaga 1] z domieszką uncjały i z użyciem podobnych systemów abrewiacji. Różnica polega na tym, że kiedy kodeks gnieźnieński cały napisany został za pomocą złota na purpurowym tle, w kodeksie czeskim „ozłocono” tylko kilka wybranych kart[uwaga 2].
Powyższe podobieństwo skłania do koncepcji o czeskim pochodzeniu ewangelistarza gnieźnieńskiego (miałby on powstać w Pradze lub w Sazawie), lecz niewykluczone, że punktem wyjścia dlań była Ratyzbona[uwaga 3].
Trudniejszym do ustalenia zagadnieniem jest sposób, w jaki powyższy kodeks znalazł się w Polsce. Pierwsza wzmianka o jego bytności w tym kraju pochodzi z 1603 roku, ale wiek rękopisu nie pozostawia wątpliwości, że przybył on do Polski znacznie wcześniej, prawdopodobnie za panowania Bolesława Szczodrego lub jego brata. Powody mogły być różne:
- Wratysław II ofiarował kodeks Piastom w darze. Tym samym pozbawiałby się najcenniejszego ewangelistarza. Trudno przyjąć taki rozwój wypadków.
- Kodeks został zamówiony przez Piastów w skryptorium czeskim lub bawarskim dla zamanifestowania swojej pobożności[uwaga 4].
- Kodeks został zamówiony na wyposażenie dopiero co odbudowanej katedry w Gnieźnie.
- Któraś z żon Władysława Hermana przywiozła kodeks ze sobą; Judyta z Czech lub Judyta Maria z Bawarii (najprawdopodobniej odpowiedzialna za sprowadzenie Ewangeliarza emmeramskiego).
Historia Złotego kodeksu gnieźnieńskiego jest ściśle powiązana z historią Złotego kodeksu pułtuskiego.
Złoty kodeks gnieźnieński został wpisany na Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”[4].
Uwagi
- ↑ Pismo to dawno już wyszło z powszechnego użycia (VII w.) i rzadko występowało w XI wieku. Powodowani tym niektórzy uczeni mylnie datowali kodeks na czasy wcześniejsze. Stąd starsza nazwa kodeksu: „Mszał św. Wojciecha”. Zob. Trzciński, op. cit.
- ↑ Pod tym względem do gnieźnieńskiego przystaje inny czeski kodeks z tego czasu – tzw. „Kodeks św. Wita”. Pisany jest on jednak minuskułą.
- ↑ Skądinąd wiadomo, że czeskie skryptoria rozwijały się pod wpływem bawarskich ośrodków. W Polsce znajduje się inny nieco późniejszy zabytek podobnego typu wywodzący się wprost ze szkoły ratyzbońskiej: Ewangeliarz emmeramski. Zob. W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002, s. 282 i n.
- ↑ Możliwe, że kodeks jest jeszcze starszy i to Szczodry zamówił go na swoją koronację w darze Św. Piotrowi i złożył go w Gnieźnie.
Przypisy
- ↑ W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002, s. 282.
- ↑ Trzciński, Średniowieczne rękopisy biblioteki kapitulnej w Gnieźnie, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. XXXV, 1909.
- ↑ R. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X–XIII wieku, Warszawa 1993, s. 97-105.
- ↑ Inauguracja Polskiej Listy Krajowej Programu UNESCO Pamięć Świata. Min. Kultury i Dziedzictwa Narodowego. [dostęp 2015-01-23].
Bibliografia
- R. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X–XIII wieku, Warszawa 1993.
- W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002.
- Codex Aureus Gnesnesis. Commentarii. Oprac. T. Dobrzeniecki. Warszawa 1988.
- M. Sołomieniuk (red.) Ewangelistarz. Złoty Kodeks Gnieźnieński, Kraków 2016.
- M. Sołomieniuk, Ewangelistarze grupy Kodeksu Wyszehradzkiego i missale plenarium z Gniezna: liturgioznawcza analiza porównawcza, w: Textus, pictura, musica. Średniowieczny kodeks rękopiśmienny jako przedmiot badań interdyscyplinarnych, red. M. Jakubek-Raczkowska, M. Czyżak, Toruń 2022, s. 11-60.