Wielka przesuwka samogłoskowa (ang. Great Vowel Shift) – największa zmiana, która zaszła w wymowie języka angielskiego w XV wieku. Zmiana ta dotyczyła głównie wymowy długich samogłosek i jest bezpośrednią przyczyną obecnej rozbieżności między ortografią i wymową angielską.
Natura zmian
Wielka przesuwka samogłoskowa miała miejsce pod koniec epoki języka średnioangielskiego. Pierwsze efekty były słyszalne w XV w. Zmiany dotknęły siedmiu samogłosek. Każda z nich zmieniła swoje brzmienie, ale w ciągu całego procesu była podtrzymana różnica między jednym dźwiękiem a następnym. Co prawda /e:/ i /ɛ:/ przeszły w /i:/, ale stało się to dopiero w XVIII w.[1] Na diagramie (1) umieszczono zestaw samogłosek z okresu języka średnioangielskiego – sytuację wyjściową przed zmianą. W dwóch przypadkach (4) i (5) zmiana przyjęła tylko jeden stopień, w innych – zmiany postępowały dalej, przy czym całkowita zmiana zajęła ok. 200 lat. Określenie „przesuwka” odnosi się do XVI w., a na diagramie[1] okres ten oznaczono żółtym kolorem.
Tradycyjne rozumienie zjawiska przesuwki jest takie, że zjawiska te były połączone, a jedna zmiana wywoływała następną, i tak przez cały system, przy czym konsekwentnie zachowywano odległość między poszczególnymi fonemami[1]. Nie ma jednak pewności, która samogłoska zapoczątkowała zmiany. Jeden z poglądów mówi, że pierwsza zmieniła się samogłoska /i:/ i stała się dyftongiem, co zwolniło miejsce, na które przyszła następna samogłoska, „wypychając” poprzednika na pozycję przymkniętą (3). Inny pogląd głosi, że pierwsza przesunęła się samogłoska /ɑ:/, „wypychając” następną samogłoskę i rozpoczynając reakcję łańcuchową (diagram 8-9); słabą stroną tej hipotezy jest znalezienie powodu dla przesuwki samogłosek tylnych, skoro /ɑ:/ zapoczątkowała przesuwkę samogłosek przednich[1].
Niezależnie jednak, czy przyjmuje się teorię „wypychania” (8-9) czy też „przeciągania” (6-7), zmiana odbywała się symetrycznie i te same procesy dotyczyły zarówno samogłosek przednich, jak i tylnych. Prostotę tych zmian zakwestionowano w latach 80. XX w., po odkryciu tekstów z odpowiednich epok, a także w wyniku badań dialektalnych. Niektórzy badacze uważają, że między zmianami w samogłoskach przednich i tylnych nie ma żadnej relacji i opowiadają się za dwoma niezależnymi łańcuchami zmian.[1]
Najważniejsze zmiany fonetyczne
| Zmiany poszczególnych dźwięków (IPA) | |||
|---|---|---|---|
| Średnioangielski | Wczesny nowoangielski | Nowoangielski | Przykład |
| a: | æ:, ɛ:, e: | eɪ | a w make |
| ɛ: | e: | i: | ea w beak |
| e: | i: | i: | ee w feet |
| i: | ɪi, əɪ | aɪ | i w mice |
| ɔ: | o: | oʊ / əʊ | oa w boat |
| o: | u: | u: | oo w boot |
| u: | ʊu, əʊ | aʊ | ou w mouse |
W większości wypadków zmiany wymowy nie pociągnęły za sobą zmian w ortografii. Termin „wielka przesuwka samogłoskowa” został użyty po raz pierwszy przez duńskiego językoznawcę Ottona Jespersena (1860–1943)[2].
Języki niemiecki, islandzki i niderlandzki podlegały podobnym zmianom w okresie trwania wielkiej przesuwki samogłoskowej, jednakże ich pisownia była odpowiednio reformowana i obecnie odpowiada wymowie w dużo większym stopniu niż angielska.
Zobacz też
Przypisy
- 1 2 3 4 5 Crystal 1995 ↓, s. 55.
- ↑ Wolfe 1972 ↓, s. 4.
Bibliografia
- Robert Barnhart (editor): Chambers Dictionary of Etymology. Chambers, 1988, s. XX – XXI. ISBN 978-0-550-14230-6.
- David Crystal: The Cambridge Encyclopaedia of the English Language. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. ISBN 0-521-40179-8.
- Patricia M. Wolfe: Linguistic Cange and the Great Vowel Shift. Berkeley: University of California Press, 1972, seria: wolfe.