Pałac Kultury i Nauki (237 m)

Lista najwyższych budynków w Warszawie – zestawienie budynków o wysokości powyżej 60 metrów znajdujących się w Warszawie.

W Warszawie znajduje się ponad 90 budynków mających 60 m wysokości lub wyższych. Są to głównie wieżowce oraz, w mniejszym stopniu, świątynie. Wieżowiec (jeśli bardzo wysoki, nazywany jest potocznie drapaczem chmur) – wysoki wielokondygnacyjny budynek zdolny (w przeciwieństwie do wież i masztów) tworzyć warunki do życia i zamieszkania. Wprawdzie nie istnieją oficjalne regulacje, ale na sklasyfikowanie budynku jako wieżowca wpływają (oprócz wysokości) kształt, wygląd, lokalizacja i obecność innych budynków. W Stanach Zjednoczonych istnieje niepisana reguła, według której za wieżowiec uznawany jest budynek o wysokości przekraczającej 150 metrów. W innych rejonach świata niższy budynek również może zostać uznany za drapacz chmur, zwłaszcza jeśli dominuje nad otoczeniem. Warszawskie wieżowce należą do najwyższych w Polsce, jak również do najwyższych w Europie.

Historia

Okres przed II wojną światową

Budynek przy ul. Zielnej 39

Pierwszy wysokościowiec w Warszawie powstał w czasach Królestwa Polskiego. Budynek naśladujący średniowieczną wieżę zamkową zbudowany został przy ulicy Zielnej 39 w latach 1906–1908 dla szwedzkiego Towarzystwa Akcyjnego Telefonów „Cedergren” (plan wykonał Bronisław Rogójski)[1]. Jego wysokość od podstawy fundamentów do szczytu wynosiła 51 m. Była to jedna z pierwszych tego typu konstrukcji żelbetowych w Europie. Składał się z wieży z ośmioma wysokimi piętrami i niższej części czteropiętrowej. W 1922 budynek przejęła Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna i dzięki temu znany jest on do dziś jako PAST-a. Budynek PAST-y zasłynął jednak przede wszystkim z zaciętych walk, jakie toczyły się o niego podczas powstania warszawskiego. Pierwszy z prawdziwego zdarzenia drapacz chmur (lub „niebotyk” jak go wtedy nazywano) powstał w Warszawie w 1934 r. przy placu Napoleona (obecnie Powstańców Warszawy). Liczący 17 pięter i 66 metrów wieżowiec Prudentialu zaprojektował w stylu luksusowego funkcjonalizmu Marcin Weinfeld, za stalową konstrukcję biurowca odpowiedzialny był Stefan Bryła. Zarówno wieżowiec Prudentialu, jak i PAST-a podzieliły podczas II wojny światowej los całej Warszawy. Mimo poważnych uszkodzeń, oba przetrwały wojnę, w czym pomogła im ich solidna konstrukcja. Po wojnie zostały odbudowane w nieco zmienionym kształcie. Prudential został przeprojektowany przez Weinfelda, który nadał mu socrealistyczny kostium, na potrzeby Hotelu Miejskiego (później Hotel Warszawa).

1945–1999

W latach 1952–1955 w samym centrum zniszczonego miasta wzniesiono Pałac Kultury i Nauki, liczący początkowo 231 metrów (obecnie 237 metrów). W latach 60. powstały 67-metrowy dom studencki „Riviera” oraz trzy blisko 80-metrowe wieżowce mieszkalne Ściany Wschodniej. Lata 70. i otwarcie się Polski na Zachód skutkowało zapotrzebowaniem na prestiżowe hotele i biurowce. Zbudowano wtedy m.in. ponad 100-metrowy Hotel Forum (dziś Novotel) oraz biurowce Intraco I i Intraco II (dziś Oxford Tower). W wyniku poważnego kryzysu lat 80. i braku dewiz wszystkie większe budowy wieżowców w Warszawie zostały wstrzymane (wieżowiec na pl. Bankowym i Hotel Marriott) lub całkowicie anulowane.

Koniec lat 80. i początek 90. to gwałtowne przemiany w Polsce, koniec PRL i powrót do gospodarki rynkowej. Ukończone zostały ciągnące się latami budowa 140-metrowego Hotelu Marriott oraz 100-metrowego Błękitnego Wieżowca przy placu Bankowym. W końcu lat 90. powstały m.in. FIM Tower i Ilmet. Prawdziwie rekordowy był rok 1999, kiedy ukończono budowę Millenium Plaza, Warszawskiego Centrum Finansowego oraz przede wszystkim 208-metrowego Warsaw Trade Tower, który ma obecnie najwyżej położone piętra użytkowe w Warszawie.

XXI wiek

Rondo 1 (192 m)
Złota 44 (192 m)
Warsaw Financial Center (165 m)
PAST, 1906–1908 (51,5 m)

W latach 2000–2001 wzniesiono siedziby polskich przedsiębiorstw: PZU Tower i TP S.A. Tower. Lata 2003–2005 to budowa hotelu Westin oraz trzeciego co do wysokości pięciogwiazdkowego hotelu w Europie: Intercontinental. W latach 2000 i 2004 powstały odpowiednio 105-metrowa Babka Tower oraz wieżowiec mieszkalny: Łucka City. Na początku 2006 roku do użytku oddany został wieżowiec biurowy Rondo 1, na początku roku 2007 część handlowa kompleksu Złote Tarasy i hotelu Hilton, a w 2011 roku oddany został JM Tower.

Rynek biurowców powoli ulega nasyceniu. Obecnie zauważalną tendencją na warszawskim rynku jest zastępowanie budynków stosunkowo młodych, wzniesionych najczęściej w latach 90., bardziej funkcjonalnymi, nowoczesnymi obiektami. Przykładami takich inwestycji są: powstały w 2013 r. budynek mieszkalny Złota 44 w miejscu, wybudowanej w latach 1989–1991, pierwszej w Warszawie galerii handlowej City Center oraz powstały w 2016 r. biurowiec Q22 w miejscu Hotelu Mercure. W planach są kolejne tego typu inwestycje, między innymi w miejscach obecnych budynków: Kaskada, Holiday Inn, Atrium International, Kolmex oraz Ilmet[2].

Poprawa infrastruktury komunikacyjnej w ścisłym centrum Warszawy, wskutek budowy drugiej linii metra (M2) spowodowała intensyfikację prac związanych z budową nowych budynków wieżowych zlokalizowanych w okolicach rond ONZ oraz Daszyńskiego, stanowiąc oś dynamicznie rozwijającej się tej części miasta. Oddano do użytku między innymi takie wieżowce jak: Cosmopolitan Twarda 2/4 (2013), Q22 (2016), Warsaw Spire (2016), Mennica Legacy Tower (2020), The Warsaw Hub (2020), Warsaw Unit (2021), Skyliner (2021).

W Warszawie, z uwagi na dużą liczbę istniejących budynków, których wysokość przekracza 150 metrów, tych których budowa jest obecnie prowadzona, jak również planowanych do budowy w niedalekiej przyszłości, zaliczanie do kategorii wieżowców budynków poniżej 150 metrów byłoby mylące i nieprecyzyjne. Wskutek zrealizowanych dotychczas inwestycji w budynki wieżowe w Warszawie, stolica Polski plasuje się w ścisłym gronie europejskich metropolii pod względem liczby budynków, których wysokość przekracza 150 metrów.

Strefa wysokiej zabudowy

Zdaniem części urbanistów i architektów budynki wysokościowe w Warszawie, choć niejednokrotnie ciekawe w formie i nowoczesne, w ostatnich latach budowane są w sposób chaotyczny – punktowo, w wielu rejonach miasta – i często niespójny z otoczeniem. W innych wielkich miastach europejskich dla zabudowy wysokościowej wyznaczane są określone rejony: we Frankfurcie nad Menem wysokościowce rozmieszczone są wzdłuż jednej arterii komunikacyjnej, w Paryżu – wyłącznie na obszarze tzw. La Défense – poza śródmieściem.

Władze Warszawy pomimo wykonania opracowań analitycznych lokalizacji nowych wieżowców i zmian w panoramie miasta[3], nie zdecydowały się jak dotąd wyznaczyć konkretnych rejonów, gdzie mają być budowane wysokościowce i pozwalają na wznoszenie ich w różnych miejscach, bez spójnej koncepcji. Obszar zagęszczenia budynków wieżowych bywa przez warszawskich urbanistów określany jako Ścisłe centrum Warszawy[4] nazywając tak kwartał ulic wokół Pałacu Kultury i Nauki, ograniczony ulicami: Marszałkowską, Alejami Jerozolimskimi, Emilii Plater i Świętokrzyską lub jako strefy (pasma) zabudowy wysokościowej[5].

W świadomości mieszkańców funkcjonuje nazwa Centrum, mająca mniejszy zasięg niż Śródmieście, rozumiana najczęściej jako skrzyżowanie ul. Marszałkowskiej z Alejami Jerozolimskimi (rondo Dmowskiego) ze stojącymi obok charakterystycznymi budynkami Rotundy PKO i Hotelu Novotel (d. Forum), w pobliżu Pałacu Kultury i Nauki. Do tego miejsca kierują drogowskazy (tablice kierunkowe), stąd też liczone są wszystkie odległości drogowe z Warszawy. W zachodnim narożniku skrzyżowania (od strony Pałacu Kultury) znajduje się słup kilometrowy z wyszczególnionymi odległościami do najważniejszych miast w kraju i za granicą.

Na potrzeby rynku nieruchomościowego została wymyślona nazwa Centralnego Obszaru Biznesu (pochodząca od angielskiej nazwy Central Business District), niefunkcjonująca jednak w szerokiej świadomości mieszkańców.

Problemem, który nierozerwalnie wiąże się z powstającą w Warszawie nowoczesną architekturą jest realizowana w niewystarczającym stopniu ochrona panoramy miasta, w tym: tła widokowego Starego Miasta, wpisanego na listę światowego dziedzictwa UNESCO, które w latach 70. zmienił Intraco I, a ostatnio North Gate oraz kontrowersyjna[6] kamienica Plac Zamkowy – Business with Heritage[7] przy ul. Senatorskiej (istnieje niebezpieczeństwo wykreślenia Starego Miasta z tej listy m.in. gdyby gdzieś w pobliżu powstały jakieś biurowce) oraz Traktu Królewskiego stanowiącego wraz z otoczeniem tzw. Pomnik historii. Zagrożona jest integralność zespołów architektury XX w. (np. Ściany Wschodniej – pojawiły się pomysły wzniesienia wysokościowców w miejscu domu handlowego Sezam i kina Relax). Budynki lokalizowane są na podstawie doraźnych decyzji o warunkach zabudowy zamiast planów miejscowych, niekiedy wydawane są decyzje sprzeczne z równolegle przygotowywanymi projektami planów miejscowych (jak w rejonie Żoliborza Południowego). Również inwestorzy prowadzą działania ignorujące opracowywane projekty planów, nawet bardzo zaawansowane (promowany pomysł „Parku Światła” w rejonie stadionu Skry, objętym planem miejscowym Pola Mokotowskiego, już po wyłożeniu tego planu do publicznego wglądu i upływie terminu zgłaszania wniosków).

Okoła połowa warszawskich wysokościowców znajduje się w obszarach MSI Śródmieście Północne i Mirów.

Panorama Warszawy z mostu Siekierowskiego, 2020
Panorama Warszawy z mostu Siekierowskiego, 2020

Lista najwyższych budynków w Warszawie

Mapa konturowa Warszawy
Budynki zbudowane powyżej 200 metrów - fioletowy, powyżej 100 metrów - niebieski, zbudowane poniżej 100 metrów - jasny niebieski, w trakcie realizacji – żółty.

Zestawienie wszystkich warszawskich budynków o wysokości powyżej 60 metrów.

Lp.NazwaAdresWysokość
całkowita [m]		Wysokość
do dachu [m]		Liczba
kondygnacji		Rok
ukończenia		 Inwestor Architekt Styl architektonicznyDzielnicaOsiedle Przeznaczenie
1 Varso Place ul. Chmielna 73 310 230 54 2022[8] HB Reavis Foster and Partners, HRA Architekci Wola Mirów biurowy
2Pałac Kultury i Naukipl. Defilad 1237188431955 ZSRR Lew Rudniew Socrealizm ŚródmieścieŚródmieście Północne biurowy
3 Warsaw Spire[9] pl. Europejski 1, 2 i 6 220 180 49 2016 Ghelamco Jaspers & Eyers Partners, Polsko-Belgijska Pracownia Architektury Wola Mirów biurowy
4Warsaw Trade Towerul. Chłodna 51208184431999 Daewoo Wyszyński, Majewski, Hermanowicz & RTKL Postmodernizm WolaMirów biurowy
5 Warsaw Unit[10] ul. Pańska 112 202 180 46 2021[11] Ghelamco Projekt Polsko-Belgijska Pracownia Architektury Wola Mirów biurowy
6 Skyliner ul. Prosta 67 195 195 45 2021[12] Karimpol Group APA Wojciechowski Wola Czyste biurowy
7 Q22 al. Jana Pawła II 22[13] 195 160 42 2016[14] Echo Investment Kuryłowicz & Associates, Buro Happold Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
8Złota 44 (znany także jako Żagiel Libeskinda)ul. Złota 44192192552013 BBI Development Daniel Libeskind Dekonstruktywizm ŚródmieścieŚródmieście Północne mieszkalny
9Rondo 1Rondo ONZ 1192159402006 Larry Oltmanns High-tech ŚródmieścieŚródmieście Północne biurowy
10Centrum LIMAl. Jerozolimskie 65/79170140431989 LIM Joint Venture (PLL LOT – Marriott Hotels) Jerzy Skrzypczak, Andrzej Bielobradek, Tadeusz Stefański Styl międzynarodowy ŚródmieścieŚródmieście Południowe biurowy

hotelarski

11Warsaw Financial Centerul. Emilii Plater 53165144321998 Golub & Company A. Epstein & Sons International, Kohn Pedersen Fox Associates Postmodernizm ŚródmieścieŚródmieście Północne biurowy
12InterContinental Warszawaul. Emilii Plater 49164154452004 UBM Realitätenentwicklung Aktiengesellschaft Tadeusz Spychała, Wojciech Popławski, Williband Fürst Styl międzynarodowy ŚródmieścieŚródmieście Północne hotelarski
13Cosmopolitan Twarda 2/4ul. Twarda 2/4160160442013 Tacit Development Pracownia Murphy/Jahn Postmodernizm ŚródmieścieŚródmieście Północne mieszkalny
14 Skysawa, d. City Tower, PHN Tower[15] ul. Świętokrzyska 36 155 150 36 2022 PHN Projekt Polsko-Belgijska Pracownia Architektury Postmodernizm Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
15Ch8 (dawniej Intraco II, Elektrim i Oxford Tower)ul. Tytusa Chałubińskiego 8150140461979 BPA Byggproduktion AB Jerzy Skrzypczak, Halina Świergocka-Kaim, Wojciech Grzybowski, Jan Zdanowicz, Jerzy Janczak Styl międzynarodowy ŚródmieścieŚródmieście Południowe biurowy
Lp.NazwaAdresWysokość
całkowita [m]		Wysokość
do dachu [m]		Liczba
kondygnacji		Rok
ukończenia		 Inwestor Architekt Styl architektonicznyDzielnicaOsiedle Przeznaczenie
16 Mennica Legacy Tower ul. Pereca 21 141 133 32 2020 Golub GetHouse, Mennica Polska Goettsch Partners Wola Mirów biurowy
17 Generation Park ul. Prosta 36 140 140 40 2021 Skanska JEMS Architekci Wola Mirów biurowy
18 Intraco I ul. Stawki 2 138 107 39 1975 BPA Byggproduktion AB Peter Diebitsch Modernizm Śródmieście Muranów biurowy
19 The Warsaw Hub 1 (d. Sienna Towers) Rondo Daszyńskiego 130 130 31 2020 Ghelamco AMC – Andrzej M. Chołdzyński Wola Czyste biurowy
20 The Warsaw Hub 2 (d. Sienna Towers) Rondo Daszyńskiego 130 130 31 2020 Ghelamco AMC – Andrzej M. Chołdzyński Wola Czyste biurowy
21 Spektrum (dawniej TP SA Tower, Orange Tower i Twarda Tower) ul. Twarda 18 128 122 35 2003 Telekomunikacja Polska Apar-Projekt, Arca A&C Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
22 Forest[16] ul. Burakowska 14 120 120 32 2022 HB Reavis HRA Architekci Postmodernizm Wola Powązki biurowy
23 Łucka City ul. Łucka 15 120 106 30 2004 J.W. Construction Maria Berko-Haas, Marek Sędzierski Wola Mirów mieszkalny
24 Błękitny Wieżowiec pl. Bankowy 2 120 100 27 1991 pierwotnie: CHZ Polimex-Cekop, Orbis[17] Jerzy Czyż, Andrzej Skopiński, Jan Furman, Lech Robaczyński, Marzena Leszczyńska Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
25 Atlas Tower (dawniej Reform Plaza i Millennium Plaza) Al. Jerozolimskie 123a 116 112 28 1999 Reform Company Vahap Toy Postmodernizm Ochota Filtry biurowy
26 Central Tower (dawniej FIM Tower i ORCO Tower) Al. Jerozolimskie 81 115 115 26 1996 Fortrade Financing S.p.A. Lorenzo Martinoia, Jacek Sokalski, Amadeo Strada Ochota Filtry biurowy
27 Novotel Warszawa Centrum (dawniej Hotel Forum) ul. Marszałkowska 94-98 111 106 33 1974 Orbis[18] Sten Samuelsson[18] modernizm Śródmieście Śródmieście Południowe hotelarski
28 Złote Tarasy (najwyższy bud. – Skylight) ul. Złota 59 105 105 26 2007 Złote Tarasy Sp. z o.o. (ING, Miasto Warszawa)[19] Jerde Partnership Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
29 Babka Tower al. Jana Pawła II 80 105 96 28 2000 Echo Investment, WAN[20] JEMS Architekci[20] Śródmieście Muranów mieszkalny
30 Ilmet (w trakcie rozbiórki) al. Jana Pawła II 15 103 83 22 1997 Ilbau[21] Miljenko Dumenčić, Mirosław Kartowicz Wola Mirów biurowy
31 Stadion Narodowy al. ks. Józefa Poniatowskiego 1 113 70 9 2012 Skarb Państwa JSK Architekci, gmp International, Schlaich Bergermann und Partner, Zbigniew Pszczulny, Mariusz Rutz, Hubert Nienhoff[22] Praga-Południe Kamionek sportowy
Lp.NazwaAdresWysokość
całkowita [m]		Wysokość
do dachu [m]		Liczba
kondygnacji		Rok
ukończenia		 Inwestor Architekt Styl architektonicznyDzielnicaOsiedle Przeznaczenie
32 JM Tower ul. Grzybowska 45 98 92 29 2011 J.M. Property Wola Mirów biurowy

hotelarski

33 PZU Tower (d. Les Tours Business Research Center) al. Jana Pawła II 24 97 94 25 2000 Tadeusz Spychała, Wojciech Popławski, Willibald Furst Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
34 Prime Corporate Center ul. Grzybowska 78 96 83 23 2016[23] Golub GetHouse Solomon Cordwell Buenz, Epstein Wola Mirów biurowy
35 Widok Towers[24] Al. Jerozolimskie 44 95 94 26 2020 S+B Plan Bau Warschau Piotr Bujnowski, Martin Tröthan Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
36 Hotel Hilton ul. Grzybowska 63 94 94 26 2007 HGC S.A Biuro Projektów Kazimierski i Ryba sp.j. Wola Mirów hotelarski
37 North Gate ul. Bonifraterska 17 94 87 25 2008 Immoconsult KIPP Projekt[25] Śródmieście Nowe Miasto biurowy
38 The Westin Warsaw al. Jana Pawła II 21 94 79 22 2003 Hotel Atrium (Gmina Warszawa Centrum, Skanska)[26] John Portman & Associates, Biuro Projektów Kazimierski & Ryba Wola Mirów hotelarski
39 Bliska Wola Tower, bud. B ul. Kasprzaka 29/31 92 92 27 2022 J.W. Construction Studio B.A.U. Wola Odolany mieszkalny
40 Unique Tower, bud. A ul. Grzybowska 51 91 91 29 2021 Marvipol Sud Architekt Polska Wola Mirów mieszkalny
41 Plac Unii ul. Puławska 2 /plac Unii Lubelskiej 90 90 22 2013 Liebrecht & Wood, BBI Development APA Kuryłowicz & Associates Śródmieście Śródmieście Południowe biurowy
42 Varso – Cambridge Innovation Center ul. Chmielna 73 90 90 2020 Wola Mirów biurowy
43 Euro Centrum (Alfa) Al. Jerozolimskie 136 88 88 21 2002 Ochota Szczęśliwice biurowy
44 Punktowiec Zgoda (część Ściany Wschodniej) ul. Zgoda 87 78 24 1969 Zbigniew Karpiński, Zbigniew Wacławek[27] modernizm[27] Śródmieście Śródmieście Północne mieszkalny
Budynek techniczny "Telegrafu" ul. św. Barbary 10 87 76 22 1934 Zeitgeist Asset Management Julian Puterman-Sadłowski międzywojennymodernizm Śródmieście Śródmieście

Południowe

 biurowy
45 Crowne Plaza (część The Warsaw Hub) Rondo Daszyńskiego 2 86 86 19 2020 Ghelamco AMC – Andrzej M. Chołdzyński Wola Czyste biurowy
46 Central Point ul. Zielna 37 86 70 21 2021 Immobel Biuro Projektowe Kazimierski i Ryba, Arquitectonica Śródmieście Śródmieście

Północne

 biurowy
47 Pekao Tower ul. Grzybowska 53 85 80 20 1993 Bank Pekao SA Miljenko Dumenčić Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
48 Punktowiec Świętokrzyska (część Ściany Wschodniej) ul. Świętokrzyska 35 85 78 24 1969 Zbigniew Karpiński, Jan Klewin, Marcin Bogusławski[27] modernizm[27] Śródmieście Śródmieście Północne mieszkalny
49 Platinum Tower 1 ul. Grzybowska 59/61 85 85 22 2009 Atlas Management Company Piotr Majewski, MWH Architekci Wola Mirów mieszkalny
50 Platinum Tower 2 85 85 22 2009 Atlas Management Company Piotr Majewski, MWH Architekci mieszkalny
51 Aura Sky ul. Rodziewiczówny 85 85 26 2019 Mill-Yon KIPP Projekt Praga-Południe Grochów mieszkalny
52 Warta Tower ul. Chmielna 85/87 82 82 22 2000 Warta Inwestycje Leszek Kazimierz Klajnert, Jerzy Czyż Wola Mirów biurowy
53 Varso – Hotel NYX ul. Chmielna 73 81 81 2020 Wola Mirów hotelarski
54 Punktowiec Chmielna (część Ściany Wschodniej) ul. Chmielna 35 81 78 24 1969 Zbigniew Karpiński, Zbigniew Wacławek[27] modernizm[27] Śródmieście Śródmieście Północne mieszkalny
55 Bliska Wola Tower, bud. C ul. Kasprzaka 29/31 80 80 24 2022 J.W. Construction Studio B.A.U. Wola Odolany mieszkalny
56 Dom Studencki „Riviera” ul. Ludwika Waryńskiego 12 80 67 20 1964 Śródmieście Śródmieście Południowe mieszkalny
57 Chmielna Tower ul. Chmielna 79 79 79 14 2020 Cavatina / Green House Development Epstein Dekonstruktywizm Wola Mirów biurowy
58 Bazylika św. Michała i św. Floriana ul. Floriańska 3 75 75 n/a 1904 Parafia Matki Bożej Loretańskiej Józef Pius Dziekoński Historyzm – neogotyk Praga-Północ Stara Praga sakralny
59 PKO BP ul. Wólczyńska 133 75 71 17 1976 PKO BP (pierwotnie: Unitra)[28] Bielany Chomiczówka biurowy
60 Świątynia Opatrzności Bożej al. Rzeczypospolitej 75 70 n/a 2016[29] Archidiecezja warszawska Wojciech Szymborski, Lech Szymborski Wilanów Błonia Wilanowskie biurowy
61 Centrum Systemów Telekomunikacyjnych ul. Nowogrodzka 47 73 73 21 1975 Telekomunikacja Polska Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
62 Gdański Business Center ul. Inflancka 4A 71 69 17 2015[30] HB Reavis Śródmieście Muranów biurowy
63 Prosta Tower ul. Prosta 32 70 70 19 2011 Marvipol APA Kuryłowicz & Associates Wola Mirów biurowy
64 Gdański ul. Zygmunta Słomińskiego 5 70 70 23 2007 Śródmieście Muranów mieszkalny
65 Biurowiec Moniuszki[31] ul. Stanisława Moniuszki 1A 70 70 22 2001 Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
66 Bliska Wola Tower, bud. A ul. Kasprzaka 29/31 70 70 20 2022 J.W. Construction Studio B.A.U. Wola Odolany mieszkalny
67 Kościół św. Augustyna ul. Nowolipki 18 70 70 n/a 1896 Aleksandra Potocka Edward Cichocki, Józef Huss Historyzm – neogotyk Wola Nowolipki sakralny
68 Młotek ul. Smolna 8 68 68 20 1976 Przedsiębiorstwo Usług Mieszkaniowo-Administracyjnych[32][33] Jan Bogusławski, Bohdan Gniewiewski[32] modernizm[34] Śródmieście Powiśle mieszkalny
69 Westfield Arkadia al. Jana Pawła II 82 67 67 5 2004 Śródmieście Muranów handlowy
70 Hotel Warszawa (d. Prudential) plac Powstańców Warszawy 66 66 17 1933 Art déco Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
71 M2 ul. Zygmunta Słomińskiego 7 65 65 17 2006 Śródmieście Muranów mieszkalny
72 Grzybowska 4 ul. Grzybowska 4 65 65 18 2009 Dom Development[35] HRA Architekci[35] Śródmieście Śródmieście Północne mieszkalny
73 Blue Point al. Stanów Zjednoczonych 61A 65 65 18 2001 Pezetel Development[36] Wojciech Jankowski[36] Praga-Południe Grochów biurowy
74 Nimbus Office Al. Jerozolimskie 98 65 65 16 2014 Ochota Szczęśliwice biurowy
75 Capital Art Apartments ul. Giełdowa 4 64 64 18 2015 Wola Czyste mieszkalny
76 Targowa 26/30 ul. Targowa 26/30 64 64  ?  ? Praga-Północ Stara Praga mieszkalny
77 Grochowska 200 ul. Grochowska 200 64 64 20 1986 Robotnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa[37] Jerzy Kumelowski[37] Praga-Południe Grochów mieszkalny
Sanktuarium NMP Łaskawej Patronki Warszawy ul. Świętojańska 10 63 63 n/a 1626 Późny Renesans Śródmieście Mariensztat sakralny
78 Warsaw Towers ul. Sienna 39 63 63 17 1999 Tadeusz Spychała[38] Śródmieście Śródmieście Północne biurowy
79 Siedziba Transportowego Dozoru Technicznego Puławska, Bukowińska 63 63 2019 Bud-Invent JEMS Architekci Mokotów Ksawerów biurowy
80 Browary Warszawskie / Apartamenty przy Bramie ul. Krochmalna 58 62 62 18 2020 Echo Investment JEMS Architekci Wola Mirów mieszkalny
81 Horyzont Praga ul. Rodziewiczówny 62 62 18 2021 Cordia Polska Latergrupa Brzeziński Perguł Architekci Praga-Południe Gocław mieszkalny
82 Equator II Al. Jerozolimskie 128 61 61 15 2011 Karimpol APA Wojciechowski Architekci Ochota Szczęśliwice biurowy
83 Unique Tower, bud. B ul. Grzybowska 51 60 60 17 2021 Marvipol Sud Architekt Polska Wola Mirów mieszkalny
84 Unique Tower, bud. C ul. Grzybowska 51 60 60 17 2021 Marvipol Sud Architekt Polska Wola Mirów mieszkalny
85 Rondo Wiatraczna ul. Grochowska 207 60 60 18 2018 Praga-Południe Grochów mieszkalny
86 Zebra Tower ul. Mokotowska 1 60 60 17 2010 S+B Gruppe Martin Tröthan (Hoffmann Architekten), Piotr Bujnowski Śródmieście Śródmieście Południowe biurowy
87 Centrum Żelazna Apartamentowce ul. Żelazna 59 60 60 16  ? Wola Mirów mieszkalny
88 Park Avenue ul. Wspólna 70 60 60 15 2018 Park Projects JSK Architekci Śródmieście Śródmieście Południowe biurowy
89 Apartamenty Murano ul. Pokorna 2 60 60 19 2012 Budimex Nieruchomości DDJM Biuro Architektoniczne Śródmieście Muranów mieszkalny
90 Victoria Building Giełdowa 7/9, Kasprzaka 2/8 60 60 14 2002 Victoria Development[39] JEMS Architekci[39] Wola Czyste biurowy
91 Trio Apartamenty Stawki 2a 60 60 19 2012 Eco Classic JEMS Architekci[40] Śródmieście Muranów mieszkalny
92 W Apartaments ul. Siedmiogrodzka 3 60 60 17 2021 Marvipol WWAA Wola Czyste mieszkalny
93 LivUp Puławska 186 Puławska 186 60 60 18 2021 Matexi Brit Plan Mokotów Ksawerów mieszkalny
94 Kościół Świętej Trójcy pl. Stanisława Małachowskiego 1 60 60 n/a 1936? Klasycyzm Śródmieście Śródmieście

Północne

 sakralny

Budynki w trakcie realizacji

Zestawienie wszystkich warszawskich budynków w trakcie realizacji o wysokości powyżej 60 metrów.

Lp.NazwaUlicaWysokość
całkowita [m]		Wysokość
do dachu [m]		Liczba
pięter		 Inwestor / deweloper Architekt Data rozpoczęcia budowyRok planowanego
ukończenia		DzielnicaOsiedle
1 The Bridge[41] ul. Grzybowska 67/69 174 174 41 Ghelamco Poland UNStudio i PBPP Projekt III 2021 XII 2024 Wola Mirów
2 Skyreach[42] ul. Grzybowska 59 170 170 48 G City Europe Kuryłowicz & Associates III 2024 Wola Mirów
3Skyliner II[43]ul. Prosta/Towarowa13513533 Karimpol Polska APA Wojciechowski Architekci XII 2021 2026WolaCzyste
4 Upper One[44] aleja Jana Pawła II 131,5 131,5 34 Strabag Medusa Group IX 2023 2026
5Studio, bud. Aul. Łucka 910210226 Skanska Arrow Architects, Grupa 5 Architekci IX 2021  ?WolaMirów
6 Vibe ul. Towarowa 7 95 95 25 Ghelamco Poland PIG Architekci IX 2022 2026WolaCzyste
7 Towarowa Towers, bud. A ul. Towarowa/Prosta959529 Asbud FS&P Arcus IV 2021 2024WolaCzyste
8 Towarowa Towers, bud. B ul. Towarowa/Prosta 95 95 29 IV 2021 2024 Wola Czyste
9 Studio, bud. B ul. Łucka 9 60 60 15 Skanska Arrow Architects, Grupa 5 Architekci IX 2021 2024 Wola Mirów
10 Apartamentowiec Metexi ul. Grzybowska 37 75 75 18 Matexi AEC Krymow & Partnerzy Q4 2021 2023 Wola Mirów

Budynki planowane (zatwierdzone)

Tabela zawiera budynki zatwierdzone o wysokości powyżej 60 metrów, tzn. te które uzyskały pozwolenie na budowę.

Lp.NazwaUlicaWysokość
całkowita [m]		Wysokość
do dachu [m]		Liczba
pięter		 Inwestor / deweloper ArchitektRok planowanego
rozpoczęcia		 Rok planowanego zakończeniaDzielnicaOsiedle
1 Kolmex Tower ul. Grzybowska 80/82 180 180 44 Kolmex Studio Arch i Partnerzy, Grupa 5 Architekci[45] Q3 2026 2028 Wola Mirów
2 Chopin Tower ul. Wronia 160 160 Ghelamco Q2 2025 2026 Wola Mirów
3 Port Praski City 1 ul. Sokola / ul. Zamoyskiego / Wybrzeże Szczecińskie 160 160 Port Praski Q1 2025 2030 Praga-Północ Stara Praga
4 Liberty Tower[46][47] ul. Grzybowska / ul. Żelazna 140 140 41 AT Capital Group Arquitectonica International Corporation 2023 2025 Wola Mirów
5 Spark ul. Aleja „Solidarności” 173 130 130 30 Skanska Q1 2027 2031 Wola Czyste
6 Sobieski Tower[48] Al. Jerozolimskie, ul. Grójecka, pl. Zawiszy 130 130 Ghelamco Q1 2025 2030 Ochota Stara Ochota
7 Libero / d. Liberty, B4BKA ul. Burakowska 4 120 120 33 Green Property Group JSK Architekci Q1 2024 2027 Wola Powązki
8 Port Praski City 2 ul. Sokola / ul. Zamoyskiego / Wybrzeże Szczecińskie 120 120 Port Praski Q1 2026 2030 Praga-Północ Stara Praga
9 Port Praski City 3 ul. Sokola / ul. Zamoyskiego / Wybrzeże Szczecińskie 110 110 Port Praski Q1 2026 2030 Praga-Północ Stara Praga
10 Wieżowiec FB Antczak[49] (d. PIN Tower) ul. Mariańska 6 105 105 30 FB Antczak JSK Architekci[50] Q4 2026 2029 Śródmieście Śródmieście Północne
11 Studio, bud A ul. Prosta 28 102 102 25 Skanska Arrow Architects, Grupa 5 Architekci Q1 2025 2028 Wola Mirów
12Port Praski City 4ul. Sokola / ul. Zamoyskiego / Wybrzeże Szczecińskie100100 Port Praski Q1 2025 2030Praga-PółnocStara Praga
13 Eurocentrum Crown, Holiday Inn Al. Jerozolimskie 132-138 76 76 21 Capital Park JSK Architekci Q3 2025 2030 Ochota Szczęśliwice

Budynki planowane (niezatwierdzone)

Tabela zawiera budynki projektowane o wysokości powyżej 75 metrów, tzn. te które nie uzyskały jeszcze pozwolenia na budowę.

Lp. Nazwa Ulica Wysokość
całkowita [m]		 Wysokość
do dachu [m]		 Liczba
pięter		 Inwestor / deweloper Architekt Dzielnica Osiedle
1 Wieżowiec Złota I Złota 48/54 245[51] 245 57 PHN, Orbis Śródmieście Śródmieście Północne
2 Lilium Tower Al. Jerozolimskie 79 260 237 70 LIM APA Wojciechowski Śródmieście Śródmieście Południowe
3 Plater Tower ul. Plater 233 233 60 Senatorska Investment Kuryłowicz & Associates Śródmieście Śródmieście Północne
4 Centralna Park[52] Al. Jerozolimskie 56[53] 200 200 Xcity Investment Wola Mirów
5 Wieżowiec Złota II Złota 48/54 190[51] 190 54 Śródmieście Śródmieście Północne
6 Wola Tower[54][55][56] ul. Towarowa / ul. Kotlarska 200 180 45 Nu Semi Mateusz Tanski & Associates Architects Wola Mirów
7 Nowa Emilia ul. Emilii Plater 51 196 164 40 Globalworth Kuryłowicz & Associates Śródmieście Śródmieście Północne
8 Srebrna Tower[57]/K-Tower/K2 ul. Srebrna 16 190 190 Srebrna 16 Grupa AT Wola Mirów
9 Warsaw One al. Jana Pawła II 15 188 188 45 UBS / Skanska Schmidt Hammer Lassen Wola Mirów
10 Kaskada Tower al. Jana Pawła II 12 181 170 57 PHN Śródmieście Śródmieście Południowe
11 Atrium South III ul. Pereca 1 180 180 Skanska PRC Architekci Wola Mirów
12 Porta Varsovia ul. Emilii Plater / ul. Nowogrodzka 180 180 41 Miasto Stołeczne Warszawa Kontrapunkt V-Projekt Śródmieście Śródmieście Południowe
13 Roma Tower[58] ul. Emilii Plater / ul. Nowogrodzka 170 170 42 BBI Development NFI Juvenes Projekt Śródmieście Śródmieście Południowe
14 Jana Pawła II 11 al. Jana Pawła II 11 150 150 AMEW Invest Wola Mirów
15 Atrium International Tower[59] al. Jana Pawła II 23 135 135 Strabag Real Estate Wola Mirów
16 Sienna Tower al. Jana Pawła II, ul. Sienna 120 120 Włodarzewska Wola Mirów
17 Wieżowiec TSKŻ[60] pl. Grzybowski 12/16 95 95 28 Ghelamco AHR Architects Śródmieście Śródmieście Północne
18 Wieżowiec WAN / Babka 2 al. Jana Pawła II / Rondo Radosława 92 92 28 WAN ARE stiasny/wacławek Śródmieście Muranów
19 Grzybowska City Center Apartments ul. Grzybowska 98 75 75 Terra Casa PRC Architekci Wola Czyste
20 Gdański Garden Station ul. Zygmunta Słomińskiego 60 60 16 Xcity Investment, Polskie Linie Kolejowe, Polskie Koleje Państwowe, Ghelamco SUD Architekt Śródmieście Muranów

Budynki zburzone

Lp. Nazwa Ulica Wysokość Architekt Rok ukończenia budowy Rok wyburzenia Dzielnica Osiedle
1 Sobór św. Aleksandra Newskiego pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego 70 Leontij Benois 1912 1926 Śródmieście Śródmieście Północne

Dozwolone dominanty według obowiązujących planów zagospodarowania przestrzennego

Tabela zawiera dominaty o wysokości powyżej 90 metrów. Lista niekompletna.

Lp. Lokalizacja Oznaczenie Max wysokość Plan
1 Emilii Plater/Świętokrzyska 3.U/MW 245 M.p.z.p. w rejonie Pałacu Kultury i Nauki
2 Emilii Plater/Jerozolimskie 11.U/MW 245 M.p.z.p. w rejonie Pałacu Kultury i Nauki
3 2.U/MW 220 M.p.z.p. w rejonie Pałacu Kultury i Nauki
4 Okopowa/Leszno/Solidarności 1.2.a U-B(U)/U 160 M.p.z.p. rejonu ulicy Towarowej
5 15.U/MW 140 M.p.z.p. w rejonie Pałacu Kultury i Nauki
6 Grzybowska/Wronia (północna) 11A UMW 140 M.p.z.p. rejonu ulicy Żelaznej – część północna A
7 Jana Pawła II/Grzybowska 10J U 135 M.p.z.p. rejonu ulicy Żelaznej – część północna A
8 Grzybowska/Wronia (zachodnia) 11A UMW 120 M.p.z.p. rejonu ulicy Żelaznej – część północna A
9 Pańska/Żelazna 3C UMW 110 M.p.z.p. rejonu ulicy Żelaznej – część południowa
10 Grzybowska/Żelazna 14E U(MW) 95 M.p.z.p. rejonu ulicy Żelaznej – część północna A
11 Jerozolimskie/Marszałkowska 18.U/UA 90 M.p.z.p. w rejonie Pałacu Kultury i Nauki
12 Grzybowska/Waliców 16A UMW 90 M.p.z.p. rejonu ulicy Żelaznej – część północna A
13 Pokorna/Dawidowskiego 4.9 U 75 M.p.z.p. rejonu Dworca Gdańskiego

Przypisy

  1. ↑ Pierwszy w Polsce „drapacz chmur”. „Nowości Illustrowane”. Nr 20, s. 16, 16 maja 1908.
  2. ↑ Nie tylko Atrium. Rozbiórki budynków z lat 90. [online] [dostęp 2016-07-10] (pol.).
  3. ↑ Krajobraz Warszawski nr 95, grudzień 2008 | Architektura i planowanie przestrzenne [online], grudzień 2008 [zarchiwizowane z adresu 2020-03-19].
  4. ↑ Ścisłe centrum Warszawy podzielone między PO i PiS [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2016-07-10].
  5. ↑ Ocena aktualności studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, Warszawa: Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego, 2010.
  6. ↑ Nowy budynek na Placu Zamkowym w Warszawie. Kontrowersyjny? [online] [dostęp 2016-07-10] (pol.).
  7. ↑ Business with Heritage z międzynarodową nagrodą [online], nowyzabytek.pl [dostęp 2016-07-10] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-10].
  8. ↑ Nowy symbol stolicy i najwyższy budynek w Unii Europejskiej. Gotowy ponad 300-metrowy wieżowiec Varso Tower [online], www.urbanity.pl [dostęp 2022-09-14].
  9. ↑ Tomasz Szpyt, EurobuildCEE – Otwarcie warszawskiej Iglicy [online], www.eurobuildcee.com [dostęp 2016-05-13].
  10. ↑ PTWP, Warsaw Unit – nowa wieża biurowa Ghelamco [online], www.propertynews.pl [dostęp 2018-11-23] (pol.).
  11. ↑ GotoweBiuro.pl, Top 5: Najwyższe biurowce w Warszawie [online], GotoweBiuro.pl, 5 września 2023 [dostęp 2023-09-05].
  12. ↑ Gotowy jeden z najwyższych wieżowców w Warszawie [online], www.urbanity.pl [dostęp 2021-01-25].
  13. ↑ Budują wieżowiec na miejscu fabryki „polskich stenów” – Wola, Śródmieście [online], tvnwarszawa.tvn24.pl [dostęp 2016-07-09].
  14. ↑ Wyborcza.pl [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2016-07-09].
  15. ↑ Tomasz Szpyt-Grzegórski, EurobuildCEE – Rozbierają pod wieżowiec [online], eurobuildcee.com [dostęp 2017-05-16] (ang.).
  16. ↑ Wieżowiec B4 z pozwoleniem [online], NowaWarszawa.pl [dostęp 2016-05-03] (pol.).
  17. ↑ Wyborcza.pl [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2022-10-25].
  18. 1 2 Wyborcza.pl [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2022-10-25].
  19. ↑ Wyborcza.pl [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2022-10-25].
  20. 1 2 JEMS ARCHITEKCI | Babka tower [online], jems.pl [dostęp 2022-10-25].
  21. ↑ Wyborcza.pl [online], wyborcza.biz [dostęp 2022-10-25].
  22. ↑ Stadion narodowy – projekt JSK Architekci – Sztuka architektury [online], sztuka-architektury.pl [dostęp 2021-01-25].
  23. ↑ Oficjalne otwarcie PRIME Corporate Center [online], NowaWarszawa.pl [dostęp 2016-05-03] (pol.).
  24. ↑ Jesienią pożegnamy Universal. Zastąpi go nowy wieżowiec [online], NowaWarszawa.pl [dostęp 2016-07-09] (pol.).
  25. ↑ Jedyna baza architektów i pracowni projektowych – Architektura-murator – Architektura-murator [online], architektura.muratorplus.pl [dostęp 2022-10-25].
  26. ↑ n, Westin w Warszawie sprzedany Katarczykom [online], Hotelarz [dostęp 2022-10-25] (pol.).
  27. 1 2 3 4 5 6 Ściana Wschodnia. Architektura Zbigniewa Karpińskiego | NIAiU – Przewodniki online [online], przewodniki.niaiu.pl [dostęp 2022-10-25].
  28. ↑ Inteligentny biurowiec na Bielanach [online], bielany.um.warszawa.pl [dostęp 2022-10-25] (pol.).
  29. ↑ „To historyczne wydarzenie”. Świątynia Opatrzności Bożej otwarta po 225 latach, „PolskieRadio.pl” [dostęp 2016-11-18].
  30. ↑ PTWP, Gdański Business Center już otwarty [online], www.propertynews.pl [dostęp 2016-07-09].
  31. ↑ Też TP S.A. Office Building, 52 200 m² pow. użytkowej.
  32. 1 2 Wieżowiec mieszkalny (tzw. „młotek”) [online], www.beta.architektura.warszawa.sarp.org.pl [dostęp 2022-10-25].
  33. ↑ Joanna Solska, Alternatywa dla Anioła [online], www.polityka.pl, 2009 [dostęp 2022-10-25] (pol.).
  34. ↑ Warszawski modernizm w obiektywie – Bryła – polska architektura [online], www.bryla.pl [dostęp 2022-10-25] (pol.).
  35. 1 2 GRZYBOWSKA 4 [online], HRA Architekci [dostęp 2022-10-25] (pol.).
  36. 1 2 PEZETEL DEVELOPMENT SP. Z O.O. – Obsługa nieruchomości Realizacja inwestycji [online], jjm.com.pl [dostęp 2022-10-25].
  37. 1 2 Ulica Grochowska 200 – Praga Południe | Warszawa [online], www.twoja-praga.pl [dostęp 2022-10-25] (pol.).
  38. ↑ Warsaw Towers projektu Tadeusza Spychały z certyfikatem BREEAM [online], www.propertydesign.pl [dostęp 2022-10-25] (pol.).
  39. 1 2 Victoria Building Warszawa Giełdowa 7/9 – inwestycja Victoria Development [online], www.urbanity.pl [dostęp 2022-10-25].
  40. ↑ Budynek mieszkalny TRIO [online], architektura.muratorplus.pl [dostęp 2022-10-25] (pol.).
  41. ↑ Ghelamco, The Bridge [online], www.ghelamco.com [dostęp 2021-07-21] (ang.).
  42. ↑ Skyreach Warszawa Grzybowska 59 - inwestycja G City Europe [online], www.urbanity.pl [dostęp 2024-03-15] (pol.).
  43. ↑ Skyliner będzie miał niższego „brata” [online], NowaWarszawa.pl [dostęp 2022-03-19] (pol.).
  44. ↑ Rusza budowa nowego wieżowca w Warszawie. Na początek pięć kondygnacji podziemnych [online], www.urbanity.pl [dostęp 2023-09-21] (pol.).
  45. ↑ Kolejny wieżowiec powstanie przy Towarowej [online], NowaWarszawa.pl [dostęp 2019-02-22] (pol.).
  46. ↑ Radisson RED w Liberty Tower [online], NowaWarszawa.pl [dostęp 2019-09-02] (pol.).
  47. ↑ AT Capital Group kupuje działkę przy Grzybowskiej pod budowę 140-metrowego wieżowca [online], www.urbanity.pl [dostęp 2023-01-24].
  48. ↑ Kontrowersje wokół nowego wieżowca w Warszawie. Czy są uzasadnione? [online], WPROST.pl, 10 stycznia 2019 [dostęp 2019-02-13] (pol.).
  49. ↑ FB Antczak stawia wieżowiec premium [online], pb.pl [dostęp 2019-08-23] (pol.).
  50. ↑ JSK projektuje wieżowiec w miejscu PIN Tower [online], NowaWarszawa.pl [dostęp 2019-09-17] (pol.).
  51. 1 2 Dwie wieże przy Złotej 44 – Nieruchomości – NowaWarszawa.pl [online], nowawarszawa.pl [dostęp 2021-01-25].
  52. ↑ Rafał Ostrowski, EurobuildCEE – Wieża z klocków w samym centrum Warszawy [online], www.eurobuildcee.com [dostęp 2016-05-03].
  53. ↑ 200-metrowa wieża ma stanąć przy Centralnym – Wola [online], tvnwarszawa.tvn24.pl [dostęp 2016-05-03].
  54. ↑ 200-metrowy wieżowiec wyrośnie obok Warsaw Trade Tower? [online], www.urbanity.pl [dostęp 2019-02-22].
  55. ↑ Wola Tower powstanie przy Towarowej? [online], NowaWarszawa.pl [dostęp 2019-02-22] (pol.).
  56. ↑ PROJEKTY [online], MTA [dostęp 2019-02-22] (ang.).
  57. ↑ Fakt.pl, Ludzie Kaczyńskiego budują wieżowiec! Kto im pomaga? [online], 21 maja 2017 [dostęp 2017-05-28] (pol.).
  58. ↑ Tomasz Szpyt, EurobuildCEE – Watykan godzi się na wieżowiec w Warszawie [online], www.eurobuildcee.com [dostęp 2016-05-03].
  59. ↑ Atrium International zastąpi wieżowiec? – NowaWarszawa.pl [online], nowawarszawa.pl [dostęp 2021-02-15].
  60. ↑ Tomasz Szpyt-Grzegórski, EurobuildCEE – Buldożery w byłej siedzibie TSKŻ [online], eurobuildcee.com [dostęp 2017-04-08] (ang.).

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.