Morfologia (urzet barwierski) | |
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj |
urzet |
Nazwa systematyczna | |
Isatis L. Sp. Pl. 670. 1753[3] | |
Typ nomenklatoryczny | |
Urzet (Isatis L.) – rodzaj roślin należący do rodziny kapustowatych. Należy do niego w zależności od ujęcia ok. 30[5][6], 50[7] lub nawet ok. 90 gatunków[8]. Występują one w południowej i wschodniej Europie, północnej Afryce oraz w Azji, z wyjątkiem jej południowej, tropikalnej części[8]. Centrum różnorodności rodzaju znajduje się w południowo-zachodniej i centralnej Azji[7]. W Turcji występuje co najmniej 30 gatunków[6]. W Polsce jako efemerofit spotykany jest urzet barwierski[9]. Są to rośliny miejsc suchych, piaszczystych i skalistych[6].
Urzet barwierski jest rośliną uprawianą jako barwierska od epoki żelaza. Za pomocą fermentowanych liści tego gatunku barwiono tkaniny na kolor indygo, później w zastosowaniu tym gatunek ten zastąpił indygowiec barwierski[6].
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny o pędach z reguły nagich, sinawych i osiągających do 1,2 m wysokości[6]. Jeśli włoski są obecne to pojedyncze. Pęd zwykle rozgałęziony tylko w górnej części, łodyga prosto wzniesiona[7].
- Liście
- Pojedyncze, podłużne lub lancetowate, całobrzegie lub ząbkowane. Liście różyczkowe zwykle ogonkowe, czasem klapowane. Liście łodygowe zwykle obejmujące uszkowatą lub strzałkowatą nasadą łodygę[6][7].
- Kwiaty
- Drobne, zebrane w wielokwiatowe i rozgałęzione grona. Działki kielicha 4, płatki korony 4, żółte, u nasady krótko zwężone. Pręcików 6. Zalążnia górna, ze znamieniem siedzącym[6].
- Owoce
- Jednonasienne łuszczynki kształtu od kulistego do silnie wydłużonego, oskrzydlone, zwykle czerniejące[6]. Budowa dojrzałych owoców pełni kluczową rolę diagnostyczną dla rozróżniania gatunków[7].
Systematyka
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)
Należy do rodziny kapustowatych (Brassicaceae), rzędu kapustowców (Brassicales), kladu różowych (rosids) w obrębie okrytonasiennych (Magnoliophyta)[2][10]. Rodzaj należy do plemienia Isatideae[11].
- Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Capparanae Reveal, rząd kaparowce (Capparales Hutch.), podrząd Capparineae Engl., rodzina kapustowate (Brassicaceae Burnett), podrodzina Isatidoideae Leurss., plemię Isatideae DC., podplemię Isatidinae Caruel in Parl., rodzaj urzet (Isatis L.)[12].
- Wykaz gatunków[8]
- Isatis amani P.H.Davis
- Isatis apennina Ten. ex Grande
- Isatis aptera (Boiss. & Heldr.) Al-Shehbaz, Moazzeni & Mumm.
- Isatis arenaria Azn.
- Isatis armena L.
- Isatis arnoldiana N.Busch
- Isatis aucheri Boiss.
- Isatis biscutellifolia Boiss. & Buhse
- Isatis bitlisica P.H.Davis
- Isatis boissieriana Rchb.f.
- Isatis boreava (E.H.L.Krause) ined.
- Isatis brachycarpa C.A.Mey.
- Isatis brevipes (Bunge) Jafri
- Isatis bullata Aitch. & Hemsl.
- Isatis bungeana Seidlitz
- Isatis buschiana Schischk.
- Isatis buschiorum Hovh.
- Isatis callifera Boiss. & Balansa
- Isatis campylocarpa Boiss.
- Isatis canaliculata (Vassilcz.) V.V.Botschantz.
- Isatis candolleana Boiss.
- Isatis cappadocica Desv.
- Isatis cardiocarpa (Trautv.) Al-Shehbaz, Moazzeni & Mumm.
- Isatis caucasica (Rupr.) N.Busch
- Isatis cochlearis Boiss.
- Isatis constricta P.H.Davis
- Isatis costata C.A.Mey.
- Isatis davisiana H.Misirdali ex P.H.Davis, R.R.Mill & Kit Tan
- Isatis demiriziana H.Misirdali ex P.H.Davis, R.R.Mill & Kit Tan
- Isatis densiflora (Bunge ex Boiss.) D.A.German
- Isatis deserti (N.Busch) V.V.Botschantz.
- Isatis djurdjurae Coss. & Durieu
- Isatis elegans (Boiss.) Hadač & Chrtek
- Isatis emarginata Kar. & Kir.
- Isatis erzurumica P.H.Davis
- Isatis floribunda Boiss. ex Bornm.
- Isatis frigida Boiss. & Kotschy
- Isatis frutescens Kar. & Kir.
- Isatis gaubae Bornm.
- Isatis glastifolia (Fisch. & C.A.Mey.) Al-Shehbaz, Moazzeni & Mumm.
- Isatis glauca Aucher ex Boiss.
- Isatis grammotis Kit Tan
- Isatis grossheimii N.Busch
- Isatis gymnocarpa (Fisch. ex DC.) Al-Shehbaz, Moazzeni & Mumm.
- Isatis harsukhii O.E.Schulz
- Isatis hirtocalyx Franch.
- Isatis huber-morathii P.H.Davis
- Isatis iberica Steven
- Isatis jacutensis (N.Busch) N.Busch
- Isatis karjaginii Schischk.
- Isatis kotschyana Boiss. & Hohen.
- Isatis kozlovskyi Grossh.
- Isatis laevigata Trautv.
- Isatis latisiliqua Steven
- Isatis leuconeura Boiss. & Buhse
- Isatis littoralis Steven
- Isatis lockmanniana Kotschy ex Boiss.
- Isatis lusitanica L.
- Isatis mardinensis P.H.Davis & H.Misirdali
- Isatis maxima Pavlov
- Isatis microcarpa J.Gay ex Boiss.
- Isatis minima Bunge
- Isatis multicaulis (Kar. & Kir.) Jafri
- Isatis oblongata DC.
- Isatis odontogera (Bordz.) D.A.German
- Isatis ornithorhynchus N.Busch
- Isatis pachycarpa Rech.f., Aellen & Esfand.
- Isatis pinnatiloba P.H.Davis
- Isatis platyloba Link ex Steud.
- Isatis praecox Kit. ex Tratt.
- Isatis raimondoi Di Grist., Scafidi & Domina
- Isatis raphanifolia Boiss.
- Isatis reticulata C.A.Mey.
- Isatis rugulosa Bunge ex Boiss.
- Isatis sabulosa Steven ex Ledeb.
- Isatis sevangensis N.Busch
- Isatis sivasica P.H.Davis
- Isatis spatella P.H.Davis
- Isatis spectabilis P.H.Davis
- Isatis steveniana Trautv.
- Isatis stocksii Boiss.
- Isatis subdidyma (N.Busch) V.E.Avet.
- Isatis subradiata Rupr.
- Isatis takhtajanii Avet.
- Isatis taurica M.Bieb.
- Isatis tinctoria L. – urzet barwierski
- Isatis tomentella Boiss. & Balansa
- Isatis trachycarpa Trautv.
- Isatis turcomanica Korsh.
- Isatis undulata Aucher ex Boiss.
- Isatis violascens Bunge
- Isatis zarrei Al-Shehbaz, Moazzeni & Mumm.
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- 1 2 Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-11-10] (ang.).
- ↑ Isatis Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2015-10-07].
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- 1 2 3 4 5 6 7 8 Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 162. ISBN 0-333-74890-5.
- 1 2 3 4 5 Isatis Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-10-07].
- 1 2 3 Isatis Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-07].
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 102, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ List of Genera in BRASSICACEAE (not fully reorganized), [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2010-11-20] (ang.).
- ↑ Genus: Isatis L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2015-10-07].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Isatis. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-05]. (ang.).