Lew Tołstoj (z lewej) z liderem rosyjskich tołstoistów Władimirem Czertkowem

Tołstoizm (ros. толстовство) – doktryna i ruch społeczno-religijny zrodzone w Rosji pod koniec XIX i na początku XX w. pod wpływem poglądów filozoficzno-religijnych Lwa Tołstoja.

Historia

Doktryna określana jako tołstoizm powstawała stopniowo przez całe życie pisarza. Już w młodości Tołstoj kierował się moralnością europejskiego oświecenia, przez pryzmat której interpretował Ewangelie. Równocześnie podkreślał, jak wielkie wrażenie wywierała na nim nauka Chrystusa propagująca miłość, poświęcenie i przebaczanie win. Tołstoj doszedł również do przekonania, że Rosyjski Kościół Prawosławny nie ma z tym nauczaniem wiele wspólnego. Jak pisał:

Odepchnęły mnie od Cerkwi i dziwaczny charakter jej dogmatów, i przyjęcie do wiadomości i sankcjonowanie przez Cerkiew prześladowań, wyroków śmierci i wojen, i wzajemna negacja kościołów przez różne obrządki[1].

Przez całe życie pisarz był również zafascynowany buddyzmem i szanował konfucjanizm[2].

Podstawy ostatecznie ukształtowanego tołstoizmu zostały wyłożone w pracach Spowiedź (1879), Na czym polega moja wiara? (1884), Sonata Kreutzerowska (1889)[3], Ojciec Sergiusz[4] i znalazły wielu zwolenników w Rosji lat 80. XIX w. Doktryna ta opierała się na zawartych w tych pracach tezach: nieprzeciwstawiania się złu przemocą, powszechnej miłości[3] i stałego samodoskonalenia moralnego jednostki.

Liderzy ruchu tołstoistów należeli do elity ówczesnego społeczeństwa rosyjskiego. Byli to ludzie wykształceni, nierzadko o wysokim urodzeniu (jak np. ks. Chiłkow). Tołstojowcy znaleźli zwolenników na zachodzie Europy, w Japonii i Indiach (jednym z jego zwolenników był Mahatma Gandhi, który korespondował z Tołstojem). W ostatnich dwóch dekadach XIX w. podejmowane były próby stworzenia kolonii funkcjonujących w oparciu o etykę tołstojowską w Południowej Afryce i Wielkiej Brytanii[3]. Cały ruch nie przybrał jednak masowego charakteru, a większy wpływ za pośrednictwem systemu poglądów Mahatmy Gandhiego wywarł w krajach azjatyckich niż w Rosji[2].

W 1897 roku za krytykę samodzierżawia oraz Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, poparcie dla mołokanów, sztundystów, duchoborców, głoszenie idei egalitarnych tołstoizm został uznany za sektę, a sam Lew Tołstoj w 1901 ekskomunikowany. Członkowie ruchu zostali poddani carskim represjom (aresztom i zsyłce)[3]. W Rosji osady tołstoistów przetrwały jednak aż do czasów radzieckich. W latach 1920-1930 były stopniowo likwidowane, a ich członkowie ciemiężeni. Niektóre z nich, ze względu na oddalenie od większych miast, istniały aż do II wojny światowej. Ruch przetrwał na zachodzie Europy, a pod postacią tzw. neotołstoizmu odrodził się również w Rosji jako legalnie zarejestrowana organizacja licząca ok. 500 osób.

Założenia

Czołowi rosyjscy tołstoiści. Stoją (od lewej): Iwan Triegubow, Iwan Gorbunow-Posadow. Siedzą (od lewej): Paweł Biriukow, Jewgienij Popow

Zwolennicy tołstoizmu zakładali przekształcenie społeczeństwa drogą pokojowego, religijno-moralnego samodoskonalenia.

Tołstoizm w swoim aspekcie religijnym bazował na Nowym Testamencie – bezpośrednich naukach Jezusa, odrzucając pozostałe pisma Biblii. Za najważniejszą jego wykładnię uznawał przesłanie Kazania na górze w interpretacji Tołstoja. Chrześcijaństwo tołstoiści traktowali jako naukę etyczną, odrzucając prawdziwość cudów i wydarzeń nadprzyrodzonych. Tołstoj odrzucił również całą tradycję apostolską[1].

Podstawową zasadą tołstoizmu była idea niesprzeciwiania się złu przemocą; z niej wynikały dalsze szczegółowe nakazy. W odpowiedzi na dostrzeżone złe czyny tołstoiści winni dokonywać aktów miłosierdzia, poświęcać się dla bliźnich, nigdy zaś nie próbować zwalczać zła złem, bo to prowadzi do mnożenia się ludzi zdeprawowanych. W ocenie Tołstoja ludzie nie mają prawa osądzać innych. Pisarz odmawiał również jednostkom prawa do wysokich ambicji życiowych, zalecając postawę kontemplacyjną i pogodne akceptowanie każdej życiowej sytuacji. Twierdził, że człowiek powinien odmawiać uczestnictwa w każdym przejawie zła, a co za tym idzie - nie wykonywać poleceń władz państwowych, nie służyć w wojsku, nie płacić podatków. Materialne dobra Tołstoj uważał za własność wspólną ogółu i apelował o ich podział na rzecz osób znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji. Zagadnienie likwidacji niesprawiedliwego systemu społecznego pisarz podjął ponownie w pracy Więc cóż mamy robić? z 1886, w której odrzucił filantropię jako niemoralną (osoby, które mogą się jej podejmować, rozdają jego zdaniem część dóbr wcześniej zagrabionych drogą wyzysku), zaś rozdawanie majątku własnego - jako nieskuteczne, prowadzące jedynie do nędzy rodziny dobroczyńcy. Tołstoj doszedł ostatecznie do wniosku, że jedynie ogólnie ujęte "polepszanie życia innym" może dać pewne efekty na tym polu[1].

Tołstoiści nie spożywali mięsa, nie pili alkoholu i nie palili tytoniu[3]. Pisarz potępiał również popęd seksualny jako nieczysty[5], zaś odrzucenie chrześcijańskiego nauczania o wcieleniu i zmartwychwstaniu Chrystusa doprowadziło go do całkowitej pogardy dla ciała[6]. Negatywnie odnosił się do twórczości artystycznej. Przekonany o nieograniczonej potędze ludu jako zbiorowości, uznał ostatecznie, że jednostka nie ma żadnego znaczenia[5]. Traktując Boga jako fantazmat, Wielkie Nic, którego istnienie zależy od woli człowieka[7], Tołstoj uznał, że jego odnalezienie w życiu doczesnym musi być równe całkowitemu zatarciu własnej indywidualności[8].

Ruch nie posiadał żadnej formalnej struktury, spisanych zasad, regulaminów, funkcji itp. Jego członkowie osiadali w specjalnych koloniach zwanych „kulturowymi skitami” w guberniach twerskiej, symbirskiej, charkowskiej i na Zakaukaziu. Aktywnie zajmowali się oświatą. Czertkow i Biriukow założyli w 1884 roku w Petersburgu wydawnictwo Posriednik, które w dużych nakładach wydawało książki Tołstoja, Uspienskiego i Czechowa, podręczniki do agronomii, hodowli, higieny[3]. W latach 1901–1905 w Londynie tołstoiści wydawali gazetę Swobodnoje słowo.

Tołstoj określał swój system poglądów jako religię, jednak zaznaczał, że nie interesuje go zagadnienie życia po śmierci, a jedynie sformułowanie pełnego systemu etycznego, którego przestrzeganie zapewni ludziom zbawienie na ziemi[1]. Odrzucał religię instytucjonalną, zaś Rosyjski Kościół Prawosławny uważał za podstawową przeszkodę na drodze do głoszenia autentycznego w jego przekonaniu przesłania Ewangelii. Krytykował Cerkiew za podporządkowanie państwu, zarzucał jej hipokryzję i głoszenie poglądów wygodnych dla państwa, lecz niedopuszczalnych z punktu widzenia nauki Chrystusa[1]. Był przekonany, że prawdziwe chrześcijaństwo głosi on sam[5].

Jak pisze Billington:

Tołstoj głosił ideał odżegnującej się od przemocy rewolucji moralnej. W jego religijnym przesłaniu można odnaleźć osobliwy splot sekciarskiego purytanizmu protestanckiego i orientalnej postawy rezygnacji w obliczu ogromu tajemnic natury[2].

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 A. Semczuk: Lew Tołstoj. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967, s. 244-248.
  2. 1 2 3 Billington J. H.: Ikona i topór. Historia kultury rosyjskiej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 415. ISBN 978-83-233-2319-8.
  3. 1 2 3 4 5 6 Aleksander Prochorow (red.): Bolszaja sowietskaja encikłopedija. Wyd. III. Moskwa: Sowietskaja Encikłopedija, 1969-1978. [dostęp 2011-07-26]. (ros.).
  4. ↑ R. Przybylski, Bezbożny poszukiwacz Boga [w:] L. Tołstoj: Ojciec Sergiusz. Warszawa: Sic!, 2009
  5. 1 2 3 Billington J. H.: Ikona i topór. Historia kultury rosyjskiej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 412-413. ISBN 978-83-233-2319-8.
  6. ↑ R. Przybylski, Bezbożny poszukiwacz Boga [w:] L. Tołstoj: Ojciec Sergiusz. Warszawa: Sic!, 2009, s. 85–87.
  7. ↑ R. Przybylski, Bezbożny poszukiwacz Boga [w:] L. Tołstoj: Ojciec Sergiusz. Warszawa: Sic!, 2009, s. 95.
  8. ↑ R. Przybylski, Bezbożny poszukiwacz Boga [w:] L. Tołstoj: Ojciec Sergiusz. Warszawa: Sic!, 2009, s. 102.

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.