Wykształcenie i początki kariery teatralnej

Stanisława Umińska pochodziła z rodziny wielodzietnej, będąc córką Antoniego i Walerii Marianny z domu Wiśniewskiej^[5]. Od 1917 do 1919 roku uczęszczała na kursy wokalno-dramatyczne Heleny Józefy Hryniewieckiej w Warszawie. Już podczas popisów szkolnych zyskała uznanie. Latem 1919 roku występowała w półamatorskim teatrze Promenada. W Teatrze Polskim 30 października 1919 miał miejsce jej debiut teatralny (rola Sary w sztuce Major Barbara George’a Bernarda Shawa). W kwietniu 1922 występowała z aktorami warszawskimi w Piotrkowie Trybunalskim i Częstochowie, a w grudniu tegoż roku w porankach dla dzieci w sali warszawskiego Wodewilu. Potem była angażowana przez Teatr Polski oraz Teatr Mały. Sukces jaki odniosła grając rolę Orcia w Nie-Boskiej komedii (30 stycznia 1920) i Puka w Śnie nocy letniej Szekspira sprawił, że zyskała sławę jednej z najzdolniejszych aktorek młodego pokolenia. W 1923 roku wykonywała – specjalnie dla niej napisany – kabaretowy tekst Mała Gigolette Juliana Tuwima. Za rolę w Alkadzie z Zalamei otrzymała Nagrodę Ministra Sztuki i Kultury. Występy teatralne zakończyła 23 kwietnia 1924 grając w sztuce Świerszcz za kominem według Karola Dickensa. W sumie zagrała około 25 ról, wśród których były: Cherubin w Weselu Figara, Gloria w Nigdy nie można przewidzieć, Ewa w Legendzie o garbusku czy Fiametta w sztuce Uczta szyderców^[6].

Dramat dwojga i proces sądowy w Paryżu

Jan Żyznowski i Stanisława Umińska

Stanisława Umińska na sali rozpraw (Paryż, 1925)

Jesienią 1923 poznała w teatrze Jana Żyznowskiego, malarza, prozaika i krytyka, z którym się wkrótce zaręczyła, ale Jan Żyznowski zachorował na raka wątroby i bardzo cierpiał. Lekarze nie dawali mu szans na przeżycie. Z Polski został skierowany na kurację do Paryża^[7][8]. Po przeprowadzeniu operacji i transfuzji krwi stan chorego pogorszył się i w obliczu doznawanego cierpienia Umińska została przez niego namówiona do pozbawienia go życia i 15 lipca 1924 zastrzeliła ciężko chorego narzeczonego^[8] w paryskim szpitalu Paul Brousse. Oskarżono ją o dokonanie zabójstwa, zaś przez opinię publiczną została rozgrzeszona i określana jako „anioł śmierci”^[8]. Przed sądem sam prokurator Donat Guigne przyznał, że w tej sprawie wolałby występować w roli obrońcy^[8]. Narada trybunału orzekającego trwała zaledwie 5 minut i 7 lutego 1925 sąd francuski wydał wyrok uniewinniający^[9][8]. Ten bardzo głośny proces przeszedł do historii sądownictwa^[10]. Tuż po procesie pojawiały się spekulacje o możliwym powrocie Umińskiej do pracy w teatrze lub wybrania przez nią drogi zakonnej, zaś w prasie europejskiej rozgorzała dyskusja o prawie do zabicia osoby śmiertelnie chorej^[11].

Po procesie aktorka przeżyła nawrócenie. Przez jakiś czas korzystała z gościnności sióstr benedyktynek w Jouarre, gdzie doszła do względnej równowagi duchowej^[12].

Po powrocie do Polski, próbowała jeszcze wrócić jako aktorka do teatru, ale bezskutecznie. Nie była w stanie wrócić na scenę^{[uwaga 1]}. Zaczęła szukać dla siebie miejsca w jakimś zgromadzeniu zakonnym, ale nie było to proste ze względu na przeszłość i brak posagu. Znany aktor, piotrkowianin, Aleksander Zelwerowicz, przybył osobiście do domu zakonnego przy szpitalu św. Łazarza w Warszawie i poprosił s. Wincentę Jaroszewską OSBSam, by zechciała ją przyjąć do Stowarzyszenia „Samarytanki”. Jaroszewska nie odmówiła, stwierdzając: „Niech przyjeżdża”^[12].

Umińska (później już jako s. Benigna) do swojej śmierci myślała o tym, że nie miała prawa odebrać życia ukochanemu mężczyźnie^[13].

Samarytańskie powołanie

Po dramatycznych przeżyciach i procesie sądowym w Paryżu, oraz po powrocie do Polski, podjęła życie pokutne w duchu ekspiacji (wynagradzania Bogu za popełniony grzech) w Zgromadzeniu Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego. Do klasztoru została przyjęta 17 marca 1927 roku przez przełożoną s. Wincentę Jadwigę Jaroszewską OSBSam. Kształtujące się dopiero zgromadzenie miało z tego tytułu szereg problemów. Siostra Jaroszewska oparła się naciskom usunięcia Umińskiej, chcąc dać jej możność życia w duchu ekspiacji i możliwość realizacji powołania^[14].

Praca społeczna na rzecz dzieci z niepełnosprawnością intelektualną

Od lutego do końca grudnia 1927 roku była przełożoną sióstr pracujących w szpitalu św. Józefa przy ul. Radziwiłłowskiej 11 w Lublinie^[15]. W 1936 złożyła śluby wieczyste. Była też przełożoną w innych domach sióstr samarytanek. W latach 1937–1945 była przełożoną wspólnoty sióstr i kierowniczką domu dla dziewcząt moralnie zagubionych w Henrykowie (wówczas w podwarszawskiej gminie Jabłonna). Uzyskała w pracy z dziewczętami dobre wyniki, a dom cieszył się znakomitą atmosferą, mimo że praca resocjalizacyjna nie była łatwa^[16].

Po II wojnie światowej była inicjatorką powstania w 1947 roku pierwszej w Polsce wioski dziecięcej w Zalesinie (w Polsce nie znano jeszcze wiosek dziecięcych^{[uwaga 2]}). Wieś z dziećmi z niepełnosprawnością tworzyło 11 domków rozciągniętych na przestrzeni jednego kilometra, z systemem rodzinkowym, wg ujęcia s. Jaroszewskiej OSBSam^[17]. W każdej rodzince opiekunką i matką była siostra samarytanka, a dziewczynki z niepełnosprawnością miały swoją kuchnię, bawialnię, sypialnie i własny przydomowy ogródek^[18].

W okresie PRL-u była też kierowniczką zakładu dla osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną w Mierzęcinie, gdzie w skrajnie trudnych warunkach materialnych, wraz z siostrami opiekowała się dziewczynkami wymagającymi szczególnej troski^[19].

Brała udział w kapitułach generalnych, począwszy od pierwszej kapituły Stowarzyszenia „Samarytanki”, jaka odbyła się w Karolinie, w październiku 1930 roku. Przewodniczył jej abp Stanisław Gall. W pierwszej kapitule generalnej, jaka miała miejsce po zatwierdzeniu benedyktynek samarytanek na prawie diecezjalnym, z dnia 25 października 1936 roku, została wybrana radną generalną, sekretarką i prokuratorką generalną, co wiązało się z dużym zaufaniem, jakim cieszyła się wśród sióstr^[20]. Kiedy założycielka zgromadzenia ciężko zapadła na zdrowiu razem z s. Dominiką Szymczewską OSBSam pomagała s. Jaroszewskiej OSBSam w kierowaniu zgromadzeniem^[21]. W osobach z niepełnosprawnością intelektualną dostrzegała przejawy życia duchowego^[22].

Okupacyjny teatr

Jako przełożona w Henrykowie – współuczestniczyła w tworzeniu drugiego co do wielkości teatru konspiracyjnego w Warszawie. Na jej listowną prośbę, by Leon Schiller raczył delegować któregoś ze swoich uczniów do wyreżyserowania przedstawienia bożonarodzeniowego dla dziewcząt w Henrykowie, gdzie kierowała zakładem dla zagubionych dziewcząt i nieletnich przestępczyń^{[uwaga 3]}, otrzymała nie tylko potwierdzenie chęci współpracy, ale i dała schronienie ukrywającemu się wówczas reżyserowi^[23]. Schiller korzystał z gościnności Umińskiej i sióstr od kwietnia 1941 do 1944 roku. Mieszkał w oficynie. W Henrykowie udało się przygotować około 20 przedstawień^[24]. Przygotowano m.in. Pastorałkę, dwa przedstawienia Godów Weselnych, kilka przedstawień O Zmartwychwstaniu Pańskim. Ryszewski szacował, że przedstawienia te mogło widzieć nawet 2 tysiące widzów^[25].

Przedstawienia, których przygotowanie i wykonanie dokonywało się pod jej okiem, wspominali po latach m.in. wielokrotnie: Czesław Miłosz, Jadwiga Gosławska, Andrzej Łapicki, Andrzej Trzebiński czy Jerzy Timoszewicz.

Ratowanie osób pochodzenia żydowskiego

Jako przełożona domu zakonnego w Henrykowie odpowiadała za działalność mającą na celu ratowanie osób pochodzenia żydowskiego. Była to niejako „Przystań” nie tylko dla moralnie zagubionych dziewcząt z Warszawy. Uratowanych w Henrykowie mogło być nawet kilkadziesiąt osób^[26], a do najbardziej brawurowych akcji należało wyrobienie nielegalnych kenkart 16 żydowskim dziewczętom przy wydatnym zaangażowaniu s. Norberty Ziółkowskiej OSBSam^[2]. Pośredniczką w ratowaniu żydowskich dzieci, była także ukrywająca się w henrykowskim zakładzie psycholog i pedagog żydowskiego pochodzenia, Magdalena Langer^[27]. Umińska współpracowała z Ireną Sendlerową, odpowiedzialną za działalność Żegoty. Znały się jeszcze przed wybuchem wojny, ponieważ Wydział Opieki miasta Warszawy odpowiadał za zaopatrzenie domów w wyżywienie czy ubranie. Sendlerowa osobiście przywoziła do domów zakonnych w Płudach, Chotomowie i Henrykowie kilkuletnie dziewczynki, prosząc o ich ukrycie^[28].