V symfonia Beethovena
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Symfonia – (w klasycznym kształcie) to zazwyczaj trzy- lub czteroczęściowy utwór muzyczny na orkiestrę, popularny w XVIII, XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Jest orkiestrowym odpowiednikiem sonaty.

Skrócone symfonie przeznaczone dla mniejszych orkiestr to sinfonietty[1].

Cechy symfonii programowej

  • muzyka przedstawia i ilustruje program (czyli treść pozamuzyczną – literacką)
  • zamiast tematu 1 i 2 (tak jak w formie allegra sonatowego) kompozytorzy stosują motywy przewodnie
  • symfonia programowa ma zmienną liczbę części, często symfonia ma tytuł (tytuły mogą mieć też poszczególne części)
  • stosowanie różnych zestawień instrumentów doprowadza do rozwoju kolorystyki orkiestrowej

Opis

Partytura symfonii

Układ części symfonii klasycznej:

  • pierwsza: szybka – forma sonatowa
  • druga: wolna – w formie wariacji lub pieśni (tj. ABA)
  • trzecia: taneczna lub bardzo szybka – menuet, a od czasów Beethovena szybsze scherzo
  • czwarta: szybka – rondo, wariacje lub allegro sonatowe

Jednak w XIX wieku formę zaczęto traktować bardziej swobodnie i wielu kompozytorów modyfikowało podany schemat (np. Franz Schubert w dwuczęściowej[2] VIII Symfonii Niedokończonej, Hector Berlioz w 5-częściowej Symfonii fantastycznej, Gustav Mahler w większości swoich dzieł). Formą pokrewną symfonii jest sonata i koncert.

Kompozytorzy symfonii

Największy wpływ na rozwój gatunku mieli:

Do rozwoju gatunku na gruncie muzyki polskiej zasłużyli się między innymi:

Ponadto swój wkład do symfonii włożyli: Georges Bizet, Nikołaj Rimski-Korsakow, César Franck, Ernest Chausson, Vincent d’Indy, Edward Elgar, Benjamin Britten, William Walton, Aram Chaczaturian i inni.

Symfonia jest to reprezentatywny gatunek muzyki orkiestrowej. Można ją też uznać za sonatę na orkiestrę. Ukształtowanie się symfonii miało miejsce w połowie XVIII w.

Źródła symfonii

W drugiej połowie XVII w. orkiestrowy wstęp do opery, kantaty czy oratorium zwano we Włoszech sinfonią, później uwerturą włoską. Ustalono wtedy układ części: szybka, wolna, szybka. Uwertura włoska stała się punktem wyjścia do wykształcenia klasycznej formy symfonii. We Francji uprawiano uwerturę o innym układzie części: wolna, szybka (wolna).

Symfonia klasyczna

Wykonanie symfonii

W połowie XVIII w. wykształciła się 4-częściowa forma symfonii klasycznej: 1 – szybka w formie sonatowej, 2 – wolna, 3 – menuet, 4 – szybki finał, często w formie ronda. Szkoła mannheimska ustaliła skład orkiestry klasycznej, stworzyła podstawy klasycznej instrumentacji, wprowadziła niuanse i kontrasty dynamiczne, rozpowszechniła typ czteroczęściowej symfonii z menuetem. Symfonia stała się w epoce klasycznej najważniejszą formą muzyki orkiestrowej.

J. Haydn i W.A. Mozart przejęli klasyczny model symfonii, ale z większą dozą wyobraźni. Tematy symfonii Haydna mają wigor i jędrność rytmicznej melodii ludowej, menuety bardziej przypominają tańce ludowe niż dworskie i są często miniaturą formy sonatowej. Jego symfonie charakteryzują się spokojnym wstępem, odznaczającym się religijnym skupieniem, natomiast w promiennych finałach forma ronda krzyżuje się z sonatową. Haydn komponując 114 symfonii rozwinął wstęp i przetworzenie allegra sonatowego, poddawał konstrukcję wiecznym eksperymentom, z wielką pomysłowością połączył doskonałość formy, brzmienia i charakteru, zwłaszcza w ostatnich symfoniach – „londyńskich”.

Mozart zaczął pisać symfonie na wzór J.S. Bacha i G. Sammartiniego, potem zaczął wykorzystywać francuski styl galant, nadał mu polot, pozostawił swój geniusz na doświadczeniach szkoły mannheimskiej w dziedzinie instrumentacji i formy. Jego trzy ostatnie symfonie – g moll, Es dur i C dur „Jowiszowa” należą do największych arcydzieł. W symfoniach L. van Beethovena (ucznia Haydna) obserwujemy rozbudowę formy (zmiany łączników, cody) i orkiestry (zwiększenie udziału instrumentów dętych, perkusji), pogłębianie ekspresji (wzbogacenie harmonii, kontrasty dynamiki, recytatyw kontrabasów w finale IX symfonii). Beethoven wytyczył rozwój muzyki na cały XIX w. Na pierwsze miejsce wysuwają się symfonie:

  • III – Es-dur zwana Eroica (1803)
  • V – c-moll (1808)
  • VI – F-dur zwana Pastoralną (1808)
  • VII – A-dur, którą Richard Wagner nazwał „apoteozą tańca”
  • IX – d-moll (1824), z finałową kantatą do słów Ody do radości Schillera wyrażającą ideę ogólnoludzkiego braterstwa

Symfonia epoki romantyzmu

W epoce tej nastąpiło połączenie klasycznej formy i techniki kompozytorskiej Beethovena z romantyczną ekspresją i wpływem pieśni na charakter tematów. Rozwinęły się tendencje programowe. Pojawiły się także pomysły wprowadzenia motywu przewodniego. Generalną tendencją romantyzmu było rozbudowa formy, aparatu orkiestry i gęstnienia brzmienia. Do najwybitniejszych twórców tej epoki należeli: Robert Schumann, którego symfonie przenikała romantyczna ekspresja, Franz Schubert, Felix Mendelssohn-Bartholdy, Johannes Brahms, którego 4 symfonie należą do filarów światowego repertuaru koncertowego, Piotr Czajkowski, z którym wiąże się rozwój programowości emocjonalnej, A. Bruckner, który zespolił wagnerowską harmonię i organowe brzmienie orkiestry z techniką Beethovena, wreszcie Gustav Mahler i Hector Berlioz, których symfonie często trwają ponad godzinę, a ich orkiestry nie mieściły się na scenie.

XX wiek

Symfonia jako gatunek muzyki orkiestrowej straciła w XX w. na znaczeniu, niemniej obecna była w twórczości wielu wybitnych kompozytorów: Prokofjewa, Szostakowicza, Lutosławskiego czy Szabelskiego i Góreckiego. Często zarzucano klasyczne wzorce formalne, tworząc utwory o swobodnej, a czasem wręcz eksperymentalnej budowie.

Symfonie tradycyjne

Do tradycji trzy- i czteroczęściowych symfonii przeznaczonych na orkiestrę nawiązywało bardzo wiele utworów, w tym większość symfonii Szostakowicza, Prokofiewa, Honeggera i Symfonia w trzech częściach Strawińskiego.

Tradycję symfonii z głosem (chórem, solistami lub chórem i solistami) podjął m.in. Strawiński (Symfonia psalmów) i Szostakowicz (XIII i XIV Symfonia)

Symfonie niekonwencjonalne

Przykładem utworu zatytułowanego symfonia, a odległego od jakiegokolwiek wzorca symfonicznego są Symfonie instrumentów dętych Strawińskiego. Innym – kolaż nazwany Symfonią przez Luciano Berio[4]. W polskiej muzyce lat sześćdziesiątych XX w. powstawały także utwory nazywane symfoniami, acz z powodu niekonwencjonalnego używania instrumentów (sonoryzm) w niczym nie przypominały tradycyjnego brzmienia (np. Krzysztof Penderecki I Symfonia)

Symfonie awangardowe

Awangardowi kompozytorzy niejednokrotnie używali tytułu symfonia, acz utwory ich w żadnym stopniu nie przypominały klasycznych ani romantycznych dzieł tak nazywanych.

  • Arsenij Awraamow – futurystyczna Symfonia syren fabrycznych, na chór, armaty i wszystkie syreny w mieście (wykonana 1922 w Baku, 1923 w Moskwie)[5]
  • Jefim Gołyszew – dadaistyczna Antysymfonia („Musikalische Kreisguillotine”; Berlin, 1919): Hannah Höch, stojąc przy fortepianie, uderzała w pokrywki garnków. Części wg komentarza kompozytora:
    • Prowokujący zastrzyk
    • Chaotyczna jama ustna
    • Giętkie super Fa[6]
  • George Brecht – trzy symfonie z udziałem orkiestry:
    • I symfonia (1962) – muzycy wystawiają ręce przez otwory w fotografii innej orkiestry
    • II symfonia (1962) – muzycy kartkują partytury w tempie wskazanym przez dyrygenta
    • III symfonia (1964) – na znak dyrygenta muzycy cicho i w unisonie zsuwają się z krzeseł[7]

Przypisy

  1. ↑ sinfonietta. [w:] Słownik języka polskiego [on-line]. PWN. [dostęp 2015-08-09].
  2. ↑ Symfonia nie była oryginalnie planowana jako dwuczęściowa, o czym świadczą chociażby zachowane szkice fortepianowe części III Scherza oraz dwie strony jego instrumentacji.
  3. ↑ Numeracja Symfonii Schuberta zmieniała się na przestrzeni lat. Lista kompozycji Schuberta został opracowana w latach 40. XIX wieku przez Aloisa Fuchsa po konsultacji z bratem kompozytora, Ferdynandem. W drugiej połowie XIX wieku George Grove zestawił symfonie Schuberta w porządku chronologicznym. Twórcy zrewidowanego katalogu Deutscha z 1978 roku, Walter Durr i Arnold Feil wyłączyli z Katalogu Deutscha VII symfonię E-dur. Ich stanowisko jest kwestionowane i szeroko dyskutowane w świecie muzycznym; Brian Newbould – Schubert and the Symphony. A New Perspective, Toccata Press, 1992, s. 291-293.
  4. ↑ http://www.youtube.com/watch?v=_-5oIR8okqs%7Cnagranie archiwalne.
  5. ↑ Arsenij Avraamov, Sonification of You, Martin John Callanan.
  6. ↑ Danuta Gwizdalanka Historia muzyki (IV), Kraków 2011 s. 53.
  7. ↑ Fluxus & Happening – George Brecht | Events and Performances.

Bibliografia

  • Danuta Wójcik, ABC Form Muzycznych, wyd. 2 popr., Kraków: Musica Iagellonica, 1997, ISBN 83-7099-061-4, OCLC 749833025.
  • Mała encyklopedia muzyki, Stefan Śledziński (red. naczelny), PWN, Warszawa 1981, ISBN 83-01-00958-6.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.