Położenie

Sidzina położona jest na granicy dwóch pasm górskich Beskidu Żywieckiego. Jest to Pasmo Policy wznoszące się po północno-zachodniej stronie miejscowości i Beskid Orawsko-Podhalański po stronie południowej i południowo-wschodniej. Najwyższy szczyt wznoszący się nad Sidziną to Polica (1369 m)^[4]. Wieś położona jest w gminie Bystra-Sidzina w powiecie suskim. Jest to duża wieś o powierzchni ponad 52,27 km². Od południa Sidzina graniczy z Orawą (Zubrzyca Górna, Podwilk), od zachodu poprzez grzbiet Pasma Policy z Zawoją, Skawicą i Juszczynem, od wschodu ze Spytkowicami i Toporzyskiem, natomiast od północy z Bystrą Podhalańską, z którą tworzy gminę.

Główna zabudowa wsi ciągnie się wzdłuż potoku Sidzinka na długości około 7 km oraz w dolinach jego dopływów: potoków Sidzina, Ciśniawa i Głazówka (Głaza)^[5].

Części wsi

Od XVI wieku istnieje podział wsi na dzielnice zwane rolami, których dzisiaj jest 53. Ponadto Sidzina posiada kilka przysiółków oddalonych od centrum, największe z nich to: Mała Sidzinka, Jarominy-Migasy, Wielka Polana. Najmniejsze przysiółki położone są na stokach Pasma Policy na Polanach: Staszkowej i Malinowej, gdzie obecnie mieszka na stałe odpowiednio po jednej rodzinie. Z racji znacznej wysokości i trudno dostępnego terenu do dzisiaj przysiółki te nie zostały zelektryfikowane, przez co stanowią swego rodzaju naturalne skanseny. Wyjątkiem jest rola Kamycko położona u podnóża pasma Policy, ale i ona cechuje się trudnym dojazdem przez las zwłaszcza w zimie. Mieszka tam kilka rodzin.

Integralnymi częściami wsi są^[6][7]:

Lokacja wsi

Początki Sidziny sięgają roku 1563; wtedy to 23 kwietnia na sejmie w Piotrkowie chłop Maciej Gorel otrzymał z rąk królewskich przywilej, zezwalający na założenie w puszczy zwanej Miłoszowa nowej wsi. Akt lokacyjny normował podstawy prawno-ustrojowe nowej wsi, określał też prawa i obowiązki mieszkańców. Druga połowa XVI wieku odznacza się wzmożonym osadnictwem południowej części puszczy beskidzkiej, prowadzonym przez węgierską rodzinę Thurzonów władającą państwem orawskim. Przywilej lokacyjny nadany Gorelowi przez króla Zygmunta Augusta był zapewne reakcją na poczynania południowych sąsiadów. Z uwagi na bliskość granicy węgierskiej i kuszące za nią warunki dla nowych osadników, przywilej ów zawierał wyjątkowo korzystne dla ludności chłopskiej postanowienia.

Miłoszowa, bo tak pierwotnie nazywała się Sidzina, administracyjnie należała do starostwa z siedzibą w Lanckoronie, na rzecz którego spełniać miała swe powinności. Pierwszym jej sołtysem został Maciej Gorel co obok licznych przywilejów stanowiło nagrodę za powołanie do życia nowej wsi. Sołtys też posiadał pełną władzę sądowniczą nad mieszkańcami; przez dobranie sobie siedmiu ławników spośród kmieci tworzył tzw. ławę czyli sąd wiejski. Poważne przestępstwa lub sprawy kryminalne rozpatrywał starosta, który przyjeżdżał w tym celu do wsi dwukrotnie w ciągu roku.

Maciej Gorel musiał być człowiekiem niezwykle przedsiębiorczym, gdyż już w roku wydania aktu lokacyjnego sprowadził w lasy babiogórskie trzynaście rodzin osadniczych, a w ciągu ośmiu lat od początków kolonizacji wieś liczyła czterdzieści rodzin chłopskich i jedną sołtysią. Wydaje się, że sporą liczbę osadników należy łączyć również z faktem, iż do Sidziny-Miłoszowej nie dotarła fala ucisku ludności wiejskiej, jaka miała miejsce w drugiej połowie XVI wieku. Było to zapewne kolejne zabezpieczenie ze strony starostwa lanckorońskiego przed zbiegostwem na Orawę.

Trudno określić, skąd pochodzili pierwsi osadnicy, natomiast na podstawie analizy ich imion i nazwisk stwierdzić można z całą pewnością, że wszyscy byli narodowości polskiej. Brak też wśród nowo przybyłych mieszkańców Wołochów, którzy w owym czasie w Beskidach, szczególnie na Żywiecczyźnie stanowili istotny żywioł osadniczy. Jest więc Sidzina wytworem osadnictwa polskiego. Obok uprawy roli, która w górzystym terenie nie była łatwa, mieszkańcy wsi oddawali się zajęciom ubocznym, z których najbardziej rozwinięta była hodowla, a zwłaszcza owczarstwo. Inne uboczne zajęcia to młynarstwo połączone z rybołówstwem i przemysł drzewny. Rozwojowi tego drugiego sprzyjało bogactwo lasów sidzińskich. Wytwórczość drzewna poszła w trzech kierunkach: wypalanie węgla i smoły, obróbka drzewa budowlanego, gonciarstwo i klepkarstwo.

Rozwój wsi

Krakowskie księgi celne z pierwszej połowy XVII wieku informują o utrzymywaniu przez Sidziniaków kontaktów handlowych z dosyć oddalonym miastem. Przywozili oni do Krakowa głównie drzewo, węgiel, siano, ale też spore ilości oleju, co świadczy o szeroko rozpowszechnionej uprawie lnu. Prawdopodobne są też kontakty handlowe z miastami węgierskimi. Niektóre źródła podają, że przez Sidzinę przebiegała nielegalna droga handlowa, którą udawali się na Węgry kupcy pragnący ominąć komorę celną w Myślenicach.

Pod koniec XVI wieku Sidzina wraz z całym starostwem lanckorońskim, dostała się we władanie magnackiej. W czasie stu lat sprawowania przez nich rządów znacznie zmalały swobody, jakie posiadały górne wsie starostwa. W celu ograniczenia samorządności około roku 1625 starostwo likwiduje w Sidzinie urząd sołtysa, powołując na jego miejsca wójta.

Tuż po wojnie szwedzkiej Zebrzydowscy chcąc podreperować swe wyniszczone dobra, wzmogli politykę wyzysku i ucisku chłopów. Szczególnie ciężkie czasy dla wsi starostwa lanckorońskiego nastały wtedy, gdy w 1667 roku rządy ujęła wdowa po Michale Zebrzydowskim, Marianna Anna ze Stadnickich. Wobec stosowanego przez nią ucisku, na czoło gromad wiejskich wysunęli się co światlejsi chłopi, przygotowując wspólnie metody oporu. Zwoływali oni na polanach pod Babią Górą tajne schadzki, na których ustalano współdziałanie wszystkich wsi starostwa. W 1669 roku poddani wnieśli do sądu oskarżenie przeciw Zebrzydowskiej o zdzierstwo. Wyrok brzmiał przychylnie dla chłopów, ale mimo powtórnej supliki nie był przez starościnę respektowany. Doprowadziło to do aktywnego udziału poddanych jej chłopów w antyfeudalnym oporze, jaki ogarnął w 1670 roku południową Małopolskę. Wśród przywódców chłopskich tego okresu spotykamy trzech mieszkańców Sidziny: Marcina Kufla oraz braci Lipków Wojciecha i Andrzeja.

XVIII wiek przynosi tragiczne w skutkach dla Polski wydarzenia, które doprowadzają do I rozbioru. Południowe połacie Małopolski wraz ze starostwem lanckorońskim dostały się pod panowanie Austrii. Monarchia austriacka rządzona przez cesarzową Marię Teresę, a później jej syna Józefa II, przystąpiła do radykalnych reform włościańskich. W 1781 roku zniesiono zależność osobistą chłopów, przystąpiono do częściowego zmniejszenia powinności. Reformy józefińskie dały wiele udogodnień ludności wiejskiej, czym władze w Wiedniu pozyskały sobie zaufanie chłopa.

Po pierwszym rozbiorze Sidzina, jako dotychczasowa wieś królewska, przeszła do dóbr rządowych. Administracyjnie należała do dominium makowskiego, skupiającego oprócz Makowa dziewięć wsi dawnej parafii makowskiej. W 1798 roku rząd wystawił Sidzinę na licytację. Nie wiadomo, czy ktokolwiek kupił wtedy wieś, gdyż w 1839 roku hrabia Filip z rodu Saint Genois d’Anneaucourt kupuje część starostwa lanckorońskiego wraz z Sidziną. Następnie w roku 1878 dostaje się Sidzina do kompleksu dóbr arcyksięcia Albrechta Habsburga.

Na przełomie XVIII i XIX wieku Sidzina była wsią wyjątkowo dużą, w roku 1824 były tutaj 503 domy i 2505 mieszkańców. W XIX wieku na tereny Sidziny przybyli koloniści z Austrii, sprowadzeni prawdopodobnie przez Habsburgów w celu prowadzenia gospodarki leśnej w ich posiadłościach.

Ciekawe wspomnienie o Sidzinie z połowy XIX wieku pozostawił Agaton Giller, który odwiedził te tereny latem 1852 roku, napisał: „Z tych wsi jeśli nie największą, to może najciekawszą jest Sidzina. Urządzenia jej gminne, sądy włościańskie, wiece, jak też forma posiadłości gruntowej, przetrwały niezmienione od najdawniejszych, bo jeszcze od pogańskich czasów. Kto chce wiedzieć, jak dawna, pierwotna, bezpańska wieś rządziła się niech zajrzy do Sidziny. (…) Ducha obywatelskiego nie brak było pomiędzy mieszkańcami Sidziny. W roku 1846 dali przytułek zagrożonej w równinach szlachcie i powstrzymali falę ludowej czarniawy. Oświatą górowali nad sąsiadami”.

Do wspomnień Agatona Gillera należy podchodzić z dużą dozą krytycyzmu, jego zauroczenie kulturą góralską wynikało zapewne z ówczesnych tendencji panujących w kręgach akademickich. We wspomnieniach tych przywołane też zostały wydarzenia z roku 1846; istotnie rebelia galicyjska ominęła Sidzinę, choć mieszkańcy sąsiedniego Toporzyska wystąpili przeciwko przemocy dziedziców Wilkoszewskich. Ludność Sidziny udzieliła schronienia okolicznej szlachcie. Postawa taka musiała brać się z dużego uświadomienia politycznego, które mogło wynikać z działalności tutejszego proboszcza księdza Wojciecha Blaszyńskiego.

Wiek XX

Przełom XIX i XX wieku wiąże się z masową emigracją ludności galicyjskiej do Ameryki w celach zarobkowych. Tę formę polepszenia swego bytu wybrało również wielu mieszkańców Sidziny. Większość z nich wracała z zarobionymi dolarami w rodzinne strony.

Pod koniec wieku XIX powoli wkracza do Sidziny przemysł. Powstaje tartak parowy, wybudowany przez Marynowicza, co daje mieszkańcom wsi dodatkowe źródło dochodu. W roku 1910 z inicjatywy Józefa Chorążego założono Ochotniczą Straż Pożarną. Jeszcze w XIX wieku swą działalność rozpoczęła w Sidzinie orkiestra dęta, która w okresie międzywojennym liczyła blisko 20 członków.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Sidzina została administracyjnie włączona do województwa krakowskiego i powiatu myślenickiego.

W okresie międzywojennym podstawowym zajęciem mieszkańców Sidziny pozostawało rolnictwo. Gospodarstwa rolne były już wtedy mocno rozdrobnione. Sporo miejsc pracy dawał przemysł drzewny. Powstał drugi tartak parowy. Nadal uprawiano len, z którego wyrabiano płótno i olej. W czasie wakacji gospodynie przyjmowały wielu letników, przybywających głównie z Krakowa.

Dalszy rozwój wsi przerwał wybuch II wojny światowej. Już pierwszego września hitlerowcy wkroczyli do Sidziny z terenów Słowacji. Całą Orawę Niemcy oddali we władanie państwa słowackiego ks. Tiso. Sidzina włączona do Generalnego Gubernatorstwa stała się wsią przygraniczną. Powstały dwie placówki graniczne, w Sidzinie Górnej oraz w Sidzinie – Binkówce. Po wojnie placówka na Binkówce została przekształcona w działający do dziś Dom Wczasów Dziecięcych nr 2.

Okupant zaczął nakładać na rolników kontyngenty; dużym uszczerbkiem dla miejscowych było wysadzenie przez Niemców tartaku. Największym ciosem dla mieszkańców Sidziny były dwie akcje pacyfikacyjne przeprowadzone przez hitlerowców. W sumie spłonęło w nich 46 gospodarstw.

Sidzińskie lasy stanowiły doskonałą bazę dla nękających wroga oddziałów partyzanckich. Od lata 1944 roku na Polanie Malinowej stacjonował spory oddział AK „Chełm”, któremu podlegał oddział terenowy z Sidziny. Przebywały tutaj także oddziały „Harnasie”, „Huta-Podgórze”. Również od lata 1944 roku, na sąsiedniej Polanie Staszkowej, stacjonowała grupa partyzantów radzieckich. Po zakończeniu wojny Sidzina ponownie włączona została do województwa krakowskiego i powiatu myślenickiego. W czasie reorganizacji administracyjnej w 1956 roku utworzono powiat suski, do którego przyłączono również Sidzinę.

W pierwszych latach po wojnie Sidzina była wsią przeludnioną i dosyć zacofaną gospodarczo. Emigracja do miast dawała możliwość pracy w przemyśle, część mieszkańców opuściła wtedy wieś na stałe, część znalazła zatrudnienie w fabrykach w pobliskich miastach. Większość jednak pozostała, zajmując się rolnictwem. Nieco później obok rolnictwa zaczęto trudnić się chałupnictwem, głównie w zakresie obróbki drewna.

Po kolejnej reformie administracyjnej z roku 1975 Sidzina należała do województwa nowosądeckiego. Od 1999 roku podlega władzom województwa małopolskiego i powiatu suskiego.

Z Sidziny pochodził ks. Józef Stramek (1935-2023) - kanonik laterański, od 1976 r. proboszcz parafii Bożego Ciała w Krakowie, od 2002 proboszcz i kustosz sanktuarium maryjnego w Gietrzwałdzie^[8].

W Sidzinie osiadła pisarka Maria Kędziorzyna^[9][10].

Obecnie większość mieszkańców prowadzi gospodarstwa rolne, jednak nie stanowią one już podstawowego źródła dochodu. Zatrudnienie daje głównie przemysł drzewny, a także budownictwo i handel.

Szlaki turystyczne

Kojszówka – Przełęcz Malinowe – Sidzina-Chorążowa – Góra Ludwiki – Jawornik – Skawa

Sidzina-Chorążowa – Kucałowa Przełęcz – Zawoja-Centrum

Sidzina-Wielka Polana – Kucałowa Przełęcz – Schronisko PTTK na Hali Krupowej

Jordanów – Góra Ludwiki – Sidzina-Sidzinka Mała – dojście do pod Targoszówką