Rodzajnik nieokreślony

Rodzajnika nieokreślonego (l’article indéfini) używa się na ogół wówczas, gdy stojący po nim rzeczownik oznacza bliżej nieokreślone rzeczy (osoby), lub gdy o danym przedmiocie jest mowa pierwszy raz, nawet gdy jest w jakiś sposób „określony”, np. przez przymiotnik^[5]: J’ai acheté une grande machine à laver. → Kupiłem dużą pralkę.

Rodzajnika nieokreślonego używa się w szczególności:

• przed rzeczownikami policzalnymi^[6]: Il m’a envoyé un courriel de Grèce. → Wysłał mi maila z Grecji.
• kiedy nie ma żadnego punktu odniesienia (do kontekstu, sytuacji itp.)^[6]: Un client a appelé. Il n’a pas dit son nom. → Zadzwonił [jakiś] klient. Nie przedstawił się. J’ai une idée ! → Mam pomysł! J’ai trouvé des clés par terre. → Znalazłem [jakieś/czyjeś] klucze na ziemi.
• przed rzeczownikiem o znaczeniu uogólniającym^[7]: Un juge peut se tromper. → Sędzia może się mylić. Une banane, c’est facile à peler. → Banana łatwo jest obrać.
• kiedy rzeczownik jest doprecyzowany, np. przez przymiotnik, zdanie względne^[6]: C’est un paysage qui attire des touristes de partout dans le monde. → To krajobraz, który przyciąga turystów z całego świata. Quand on monte au sommet, on découvre un paysage magnifique. → Kiedy się wspina na szczyt, odkrywa się wspaniały krajobraz. Cette photo représente un paysage d’hiver. → To zdjęcie przedstawia zimowy krajobraz. Mówiąc np. un ciel bleu → błękitne niebo, tę cechę nieba ujmuje się jako zjawisko chwilowe, obserwowane w danym momencie i miejscu. Mówiąc o stałej cesze, właściwy byłby rodzajnik określony^[8].
• rodzajniki nieokreślone mają czasem wartość liczebnika jeden^[7]: Il viendra ici et commandera un café et un sandwich, comme d’habitude → Przyjdzie tu i zamówi jedną kawę i jedną kanapkę, jak zwykle. J’ai un frère et deux sœurs. → Mam jednego brata i dwie siostry.

Rodzajnik określony

Rodzajnik określony (l’article défini) używany jest na ogół wówczas, gdy stojący po nim rzeczownik oznacza rzeczy (osoby), które są znane, jednoznacznie określone lub o których była już mowa^[9].

Rodzajnika określonego używa się w szczególności^[10]:

• gdy desygnat jest jedyny w swoim rodzaju, unikalny^[11]: la Maison–Blanche → Biały Dom; Le Soleil chauffe la Terre → Słońce ogrzewa Ziemię; le pape → papież; la tour Eiffel → wieża Eiffla; la mer Baltique → Morze Bałtyckie.
• gdy rzeczownik użyty jest w kontekście ogólnym^[12]: Les jeunes adorent le sport. → Młodzi uwielbiają sport. L’argent ne fait pas le bonheur. → Pieniądze szczęścia nie dają. Le TGV est plus rapide que la voiture pour y aller. → TGV jest szybszy od samochodu, by tam dojechać.
• przed nazwami języków, nacji, pór roku, substancji, materiałów, właściwości, kolorów^[13]: le français^{[uwaga 1]}, les Américains, l’été, le vin, la chaleur; Le noir est de nouveau très à la mode. → Czerń jest znowu bardzo modna.
• jeśli występuje punkt odniesienia do kontekstu lub rzeczownik określony jest w inny sposób, np. była o nim mowa wcześniej^[14][15]: Marie a ouvert la porte de l’appartement. → Marie otworzyła drzwi mieszkania. Ouvre la fenêtre ! → Otwórz okno! (nawet, jeśli w pomieszczeniu jest więcej okien) Nous sommes rentrés en voiture. La route était encombrée. → Wróciliśmy samochodem. Droga była zapchana. La route que nous avons prise traverse des paysages ruraux. → Droga, którą obraliśmy, prowadziła przez wiejskie krajobrazy. La route de Reims à Épernay est pittoresque. → Droga z Reims do Épernay jest malownicza. Une fille passe. La fille se dirige vers la boulangerie. → Przechodzi [jakaś] dziewczyna. Dziewczyna [ta] kieruje się w stronę piekarni. (konkretnej piekarni znajdującej się na danej ulicy, w danej dzielnicy). Donne-moi la clé. → Daj mi klucz. (wiadomo jaki klucz) Le médecin m’a conseillé de prendre de la vitamine D. → [Mój] lekarz zalecił mi zażywać witaminę D. Le hamster est disparu. → Chomik zniknął (mój chomik).
• w konstrukcjach z przymiotnikiem w stopniu najwyższym^[16]: Elle est la plus belle femme du monde. → Ona jest najpiękniejszą kobietą świata. Podobnie niektóre przymiotniki w stopniu równym tworzące sens jednostkowy jak unique → jedyny, principal → najważniejszy, suprême → najwyższy^[17].
• przed nazwami kontynentów, państw, dużych wysp i regionów, rzek: l’Amérique → Ameryka, la Seine → Sekwana
• po czasownikach wyrażających preferencje, skłonności, predyspozycje, stany uczuciowe, postawy wartościujące np. aimer, adorer, détester, préférer, mépriser, se méfier, éviter, ignorer^[18][19]: J’adore le chocolat noir. → Uwielbiam gorzką czekoladę. Gardez-vous des menteurs. (de + les) → Wystrzegajcie się kłamców.
• przed nazwami przedmiotów szkolnych^[20]: Il étudie les mathématiques mais il a toujours préféré la chimie. → On studiuje matematykę, ale zawsze wolał chemię. Nie używa się jednak rodzajnika określonego po en^[21], np. Elle est nulle en géographie. → Ona jest słaba z geografii.
• przed tytułami osób^[20]: la reine Elizabeth II → królowa Elżbieta II; le docteur Jivago → doktor Żywago; le général de Gaulle → generał de Gaulle.
• można mu przypisać rolę wskazującą: Passe-moi le stylo → Podaj mi (to) pióro.
• przed nazwiskami oznaczającymi rodzinę lub kilku jej przedstawicieli: Les Bonaparte → Bonapartowie, rodzina Bonapartów
• przed rzeczownikami zamiast zaimków dzierżawczych, kiedy wskazany jest ich posiadacz; dotyczy to zwłaszcza części ciała i stanu ducha^[22][23]: Elle a mal à la gorge. → Boli ją gardło. Il ferme les yeux. → Zamyka oczy. Il marche la tête basse. → Idzie z opuszczoną głową. On le voit toujours la cigarette aux lèvres. → Widać go ciągle z papierosem w ustach. Il s’est cassé la main. → Złamał sobie rękę. (ale: Sa main est dans le plâtre. → Jego ręka jest w gipsie). Lave-toi les mains ! → Umyj ręce! Il lui a marché sur le pied. → Nadepnął mu na stopę. Aby zaznaczyć jednak pewną okresowość lub częstość zjawiska, można użyć zaimka dzierżawczego, np. J’ai mal à ma dent. → Boli mnie ten mój ząb. Elle a sa migraine. → Ona ma [swoją] migrenę^[23]. Zaimek dzierżawczy może być też użyty, jeśli część ciała jest doprecyzowana jakimś przymiotnikiem, np. Il ouvre ses yeux fatigués. → On otwiera swoje zmęczone oczy. J’ai mal à ma/à la main gauche. → Boli mnie lewa ręka^[24]. Części garderoby w zasadzie stosuje się z zaimkiem dzierżawczym, np. Elle a sali sa robe. → Ona ubrudziła swoją sukienkę^[23]. Czasami można jednak użyć rodzajnika określonego^[22]: Il met les mains dans les poches. → Wkłada ręce do kieszeni. (możliwy również wariant ses poches).
• przed datami: Nous sommes le lundi 21 septembre; Paris, le 14 novembre 2002; Nous sommes le premier, le deux ou le trois ? → Mamy pierwszego, drugiego czy trzeciego?^[25][26]
• przed nazwami niektórych świąt^[25]: le jour de l'an → Nowy Rok; la Toussaint → Wszystkich Świętych ale: Noël → Boże Narodzenie; Pâques → Wielkanoc.
• przy określaniu miar w przeliczeniu na jednostkę^[25]: 2 euros le kilo → 2 euro za kilo; 60 km à l’heure → 60 km na godzinę
• jako część składowa rzeczownego zaimka dzierżawczego^[27]: Prête-moi ton portable, le mien est en panne. → Pożycz mi twój laptop, mój jest zepsuty.
• w utartych wyrażeniach i idiomach^[20]: fumer la pipe → palić fajkę; prendre le volant → siadać za kółko; avoir la pêche → być pełnym energii
• w wyrażeniach idiomatycznych w schemacie: faire + rodzajnik określony + rzeczownik^[28]: faire la vaisselle → zmywać naczynia; faire le ménage → robić porządki; faire les courses → robić zakupy.

Rodzajnik cząstkowy

Rodzajnik cząstkowy (l’article partitif) jest używany przed rzeczownikami niepoliczalnymi, którymi są: ciecze, materiały sypkie, gazy, nazwy różnych substancji, nazwy rodzajów mięs tworzone od nazw zwierząt oraz pojęcia abstrakcyjne, takie jak cechy, relacje, uczucia. Rodzajnik cząstkowy oznacza, że mówiącemu chodzi o część jakiejś całości^[29][30]: M. Dupin a acheté du pain et de la viande → Pan Dupin kupił chleb i mięso.

Rodzajnik cząstkowy powstał ze ściągnięcia de oraz rodzajnika określonego i ma następujące formy^[29]:

• rodzaj męski: de + le → du, przed samogłoskami i niemym h (de l')
• rodzaj żeński: de la, przed samogłoskami i niemym h (de l')
• liczba mnoga: de + les → des^{[uwaga 2]}.

Używa się go przed:

• rzeczownikami oznaczającymi nieokreślone ilości lub rzeczy, których nie można policzyć:
  • Tu manges de la viande. → Jesz mięso.
  • Je bois de l’eau minérale. → Piję wodę mineralną.
  • C’est quoi, cette tache sur votre pantalon ? C’est du chocolat. → A to co za plama na pańskich spodniach? To czekolada.
• rzeczownikami będącymi nazwami pojęć abstrakcyjnych:
  • J’économise de l’énergie. → Oszczędzam energię. Il faut du courage pour dire non. → Trzeba odwagi, aby powiedzieć nie. Vous avez de la chance. → Ma pani szczęście. Cette fille a du talent. → Ta dziewczyna ma talent. (ale: Elle a le talent de m’ennuyer. → Ona ma talent do zanudzania mnie. – określony przez kontekst, Elle a un talent extraordinaire. → Ona ma niezwykły talent. – określony jakościowo^[31]).
• wyrażeniami idiomatycznymi w schemacie: faire + rodzajnik cząstkowy + nazwa czynności:
  • Il fait du vélo. → On jedzie rowerem. faire de la politique → uprawiać politykę; faire du commerce → prowadzić handel
• nazwiskiem twórcy i oznacza fragment bądź przykład jego dzieła^[32]: Joue du Chopin pour nous → Zagraj nam Chopina. C’est du Rodin. → To jest [rzeźba] Rodina.
• w utartych wyrażeniach i idiomach: avoir de la brioche → mieć brzuszek; Je n’ai jamais eu d’accident grave, je touche du bois. → Nigdy nie miałem poważnego wypadku, odpukać w niemalowane drewno.

Ponadto stosuje się go po il y a, gdy mówi się o pogodzie^[28]: Aujourd’hui, il y a du soleil mais il y aura de la neige demain. → Dziś jest słonecznie, ale jutro będzie śnieg.

Rodzajnik ściągnięty

Rodzajniki ściągnięte to połączenia rodzajników z przyimkami à i de:

Istnieją dwie zbieżności z innymi formami^[35]:

• rodzajnik ściągnięty du ma taką samą formę jak rodzajnik cząstkowy dla rodzaju męskiego: Le chien du professeur. (de + le) → Pies profesora, ale: J’ai acheté du fromage. → Kupiłem sera^[35].
• rodzajnik ściągnięty des ma taką samą formę jak rodzajnik nieokreślony dla liczby mnogiej: Les chiens des professeurs. (de + les) → Psy profesorów. J’ai acheté des fromages. → Kupiłem sery. Porównaj: Je parle des Américains. (de + les) → Mówię o Amerykanach. (wszystkich, o ogóle) Je connais des Américains. → Znam [pewnych] Amerykanów. L’inondation a provoqué la ruine de jardiniers. → Powódź doprowadziła [pewnych] ogrodników do ruiny (des jardiniers ont été ruinés, nie wszyscy ogrodnicy zostali zrujnowani). L’inondation a provoqué la ruine des jardiniers. → Powódź doprowadziła ogrodników do ruiny (les jardiniers ont été ruinés, wszyscy ogrodnicy zostali zrujnowani)^[36].

Ściągnięcie nie jest możliwe z zaimkami, które mają taką samą formę jak rodzajniki^[36], np. Il vient de le prouver. → Właśnie to udowodnił.

Nazwy jednostkowe

Nazw jednostkowych oznaczających rzeczownik jedyny na świecie, o który chodzi bez wątpliwości, używa się z rodzajnikiem określonym, np. La Terre est ronde. → Ziemia jest okrągła. W języku biblijnym czasem takie rzeczowniki występują w liczbie mnogiej, np. Jésus est descendu aux enfers. → Jezus zstąpił do piekieł. Czasami jednak rzeczowniki wymieniane jako nazwy jednostkowe są używane w kontekście, w którym nie są już nimi i mogą wtedy występować z rodzajnikami nieokreślonymi bądź cząstkowymi, np. Il m’a créé un enfer. → Urządził mi piekło. (piekło nie w znaczeniu otchłani piekielnej). Poza tym rodzajnik nie występuje, gdy przy nazwie pojawia się liczebnik un → jeden. Istnieją również idiomatyczne odstępstwa od tej reguły dotyczącej nazw jednostkowych jak Dieu → Bóg (w religiach monoteistycznych), Satan → Szatan, np. Dieu a créé une seule terre pour tous les hommes. → Bóg stworzył tylko jedną ziemię dla wszystkich ludzi^[73].

Bezkontekstowe nazwy

Uogólnienia

Rodzajnik z nazwami pełniącymi funkcje orzeczeniowe

Nazwy mogą pełnić funkcję orzecznika w związku z czasownikami posiłkowymi takimi jak être, devenir, sembler, rester, paraître, apparaître, avoir l’air, s’avérer, se montrer, również w stronie biernej, np. être nommé, être élu, être considéré. Mogą również pełnić funkcję dopełnienia orzekającego przy odpowiednikach czynnych powyższych form biernych, np. nommer, élir, considérer. W języku polskim orzecznik jest wyrażany narzędnikiem, dlatego łatwo go odnaleźć w zdaniach typu: Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej był elektryk. oraz Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej był elektrykiem. W języku francuskim jedyna różnica polega na tym, że nazwa w funkcji podmiotu przestawnego wymaga zawsze rodzajnika nieokreślonego. W związku z tym pierwsze zdanie przetłumaczone zostałoby jako Le président de la République de Pologne était un électricien. a drugie Le président de la République de Pologne était électricien^[83].

Do nazw, których w orzeczniku na ogół używa się bez rodzajnika, należą cechy stałe jak zawód, narodowość, wyznanie, przekonania, status społeczny. Brak rodzajnika w tym wypadku powoduje, że zdanie niesie neutralną informację, czym się dana osoba zajmuje, jakiej jest narodowości, o jakich przekonaniach itd., np. Mon père était devenu charpentier. → Mój ojciec został cieślą. Je n’ai jamais été communiste. → Nigdy nie byłem komunistą. Il est Belge mais sa mère est née en Macédoine. → On jest Belgiem, ale jego matka urodziła się w Macedonii. Nazwy, które oznaczają cechę niestałą, sporadyczną są używane z rodzajnikiem nieokreślonym. Jeśli więc przykładowo ktoś popełnia morderstwa (stale, aspekt niedokonany), nie używa się rodzajnika, ale jeśli komuś zdarzyło się popełnić morderstwo (jednostkowy fakt lub niewystarczająca podstawa do dokonywania uogólnień, aspekt dokonany), to używa się rodzajnika nieokreślonego. Porównaj: Il se sentait coupable de sa mort, il avait l’impression d’être un meurtrier. → Czuł się winnym jego śmierci, miał wrażenie, że jest mordercą. Il est assassin et voleur mais il veut changer sa vie. → On jest zabójcą i złodziejem, ale chce zmienić swoje życie. En cette occasion, il n’a pas été un acteur, mais un spectateur. → Nie był tym razem aktorem, ale widzem. Il n’est pas acteur, il est un spectateur. → On nie jest aktorem, on jest widzem. Rodzajnik nieokreślony w takich przypadkach odgrywa rolę indywidualizującą, wyróżnia w pewien sposób daną osobę. Qui est-il? Il est un voyageur ? Non, il est notre capitaine. Il s’appelle Christophe Colomb. Il est voyageur et découvreur. → Kim on jest? On jest pasażerem? Nie, on jest naszym kapitanem. Nazywa się Krzysztof Kolumb. Jest podróżnikiem i odkrywcą. Gérard et moi étions copains autrefois. → Gerard i ja byliśmy kiedyś kolegami (cecha stała). Ces créatures étaient des hommes comme nous. → Te stworzenia były ludźmi jak my (ogólne nazwy osobowe użyte do identyfikacji)^[83]. Porównaj: Ce médecin est assassin. → Ten lekarz jest mordercą (jest lekarzem oraz mordercą). Ce médecin est un assassin, il fait mourir ses patients par ignorance. → Ten lekarz jest mordercą, przez swoją niewiedzę sprawia, że jego pacjenci umierają.

Również możliwe jest użycie rodzajnika nieokreślonego, jeśli wyróżnia się osobę przez dodatkową treść wartościującą. Taki wartościujący charakter może być wzmacniany przez odpowiednią intonację. Tu es un écrivain ! Tes textes sont magnifiques. → Ty to jesteś pisarzem! Twoje teksty są wspaniałe. J’ai une faim ! → Ależ jestem głodny! N’étant pas peintre, il était un peintre. → Nie będąc malarzem [zawodowo], był malarzem [w mojej ocenie]. Tu es un père. → Ty to jesteś [prawdziwym] ojcem^[83].

Po czasowniku posiłkowym être połączenie przyimka de z nazwą niepoliczalną poprzedzoną rodzajnikiem nieokreślonym lub nawet przymiotnikiem (użytym jak rzeczownik z rodzajnikiem) nadaje silny ładunek ekspresji, podkreślenie^[84][85], np. C’est d’un sale ! → To jest dopiero syf! Ce type est d’une impudence ! → Ten typ jest strasznie bezczelny!

Rodzajnik jest pomijany, gdy nazw typu homme, femme, enfant używa się dla określenia wieku lub właściwego dla danych osób sposobu bycia, np. Je suis homme et rien de ce qui est humain ne m’est étranger. → Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. lorsque j’étais petit garçon → kiedy byłem małym chłopcem^[83].

Przwyczajenia, choć są stałymi cechami, zwykle wymagają użycia rodzajnika nieokreślonego, np. Il est un fumeur. → On jest palaczem. Jeśli jednak cecha ta jest istotna w jakiejś nieprywatnej sytuacji, to nie ma rodzajnika, np. w pytanie w restauracji Vous êtes fumeur ou non-fumeur ? → Jest pan osobą palącą czy niepalącą? ^[83]

Istnieją ponadto pewne konstrukcje składniowe, gdzie obecność lub brak rodzajnika nie jest związana z charakterem nazwy. Zwroty takie jak c’est..., ce sont... avoir l’air de... zawsze wymagają użycia rodzajnika nieokreślonego, np. Dit-moi, ai-je l’air d’un vagabond ? → Powiedz mi, wyglądam jak włóczęga? C’est un poète. → To jest poeta^[83].

Do nazw ogólnych osobowych, które w funkcji orzecznika wymagają zawsze rodzajnika nieokreślonego, należą nazwy ekspresywne i wyrażające ocenę, także w użyciu metaforycznym, np. charlatan → szarlatan, diable → diabeł, flatteur → pochlebca, macho, héros → bohater, np. Ma petite amie est un ange. → Moja dziewczyna jest aniołem. J’étais un cobaye. → Byłem królikiem doświadczalnym. (dosł. świnką morską). Rodzajnik nieokreślony pojawia się przed nazwami rzeczownikowymi o postaci przymiotników (świadczy, że przymiotnik ten odgrywa rolę rzeczownika). Porównaj: Il est un avare. → On jest skąpcem. Il est avare. → On jest skąpy^[83].

Porównaj również następujące zdania, w których można użyć rodzajnika określonego lub go pominąć: Leur intelligence était la ruse. Leur intelligence était ruse. W pierwszy zdaniu stwierdza się, że jedyną lub dominującą cechą ich inteligencji była przebiegłość. Drugie zdanie stwierdza, że ich inteligencja to tak naprawdę wcale nie inteligencja a przebiegłość, pokrywa się z nią i wyczerpuje w niej. W innym przykładzie Sa langue est la musique. → Jego językiem jest muzyka (muzyka służy mu do przekazywania myśli, komunikacji, używa jej zamiast języka). Sa langue est musique. → Jego językiem jest muzyka (język, w którym mówi, jest muzyką, jest piękny jak muzyka lub tak brzmi). W większości jednak zdań taka wymienność jest niemożliwa, np. Le travail est pour elle le plaisir. → Praca jest dla niej przyjemnością. W tym przypadku nie można pominąć rodzajnika, bo choć przyjemność może być jedynym, wyłącznym odczuciem wywołanym przez pracę, to jednak praca nie może przestać być pracą i w zamian stać się przyjemnością^[86].

Nazwy ogólne w roli orzecznika w zdaniach ogólnych występują z rodzajnikiem nieokreślonym, np. La tortue est un reptile. → Żółw jest gadem. L'or est un métal. → Złoto jest metalem. Podobnie w przypadku nazw przedmiotowych (nieosobowych) w użyciu szczegółowym, które pełnią funkcję orzecznika, np. Cette machine est un lave-vaisselle. → Ta maszyna to zmywarka^[83]. W podniosłym stylu literackim możliwe jest użycie orzecznika bez rodzajnika, np. La vie est combat. → Życie to walka^[87].

Zdania zawierające orzecznik z rodzajnikiem określonym zwykle mają znaczenie identyfikacyjne. Porównaj: Vous êtes des plombiers ? Oui, nous le sommes. → Są panowie hydraulikami? Tak, jesteśmy. Vous êtes les plombiers ? Oui, c’est nous. → Są panowie tymi hydraulikami [po których dzwoniłem]? Tak, to my^[88].

Z rodzajnikami określonymi używane są liczebniki porządkowe, jeśli oznaczają element zbioru uporządkowanego. W przeciwnym razie łączą się z rodzajnikiem nieokreślonym. Porównaj: Après avoir lu le troisième chapitre je me suis endormi. → Po przeczytaniu trzeciego rozdziału zasnąłem (trzeci w kolejności). Emmanuel Kant est le premier qui a abordé la notion d’objectivation. → Immanuel Kant jest pierwszym, który poruszył pojęcie obiektywizacji (spośród ludzi, filozofów). J’ai trois assistants et maintenant je cherche un quatrième. → Mam trzech asystentów i teraz szukam czwartego (nie ma tu szeregu uporządkowanego). J'ai plusieurs questions. Une première, c’est la question du sens. → Mam kilka pytań. Pierwsze to pytanie o sens (pytania nie są uporządkowane numerycznie)^[17].

Rodzajnik cząstkowy i odstępstwa od jego użycia

Rodzajnik nieokreślony łączy się na ogół z nazwami policzalnymi; z niepoliczalnymi łączy się rodzajnik cząstkowy. Niektóre rzeczowniki jak vin, pain, fromage będące normalnie nazwami niepoliczalnymi mogą stać się nazwami policzalnymi, kiedy oznaczają pojedyncze, wyodrębnione porcje tych substancji, np. une tasse de thé (filiżanka kawy) → un thé; une statue de marbre (posąg z marmuru) → un marbre^[89]. Można użyć również takich nazw w liczbie mnogiej, np. Il a bu des bières. → Wypił [kilka] piw^[90]. Czasami takie policzalne nazwy powstają w wyniku redukcji nazw złożonych z nazwy substancji i jej odmiany, np. un vin może oznaczać jakieś nieokreślone wino z kategorii le vin blanc (wino białe), le vin mousseux (wino musujące) itp., np. Je leur versais le whisky, un whisky produit à partir d’orge malté. → Lałem im whisky, whisky wytworzone ze słodu jęczmiennego. W powyższym przykładzie przy słowie whisky za pierwszym razem użyto rodzajnika określonego, ponieważ nie chodzi tu o konkretną porcję a o zwrócenie uwagi o rodzaj substancji; podobnie w przypadku: Elle a plogné les doigts dans l’huile. → Zanurzyła palce w oleju^[89].

Z pewnymi rzeczownikami policzalnymi można stosować rodzajnik cząstkowy, jeśli chodzi o niezidentyfikowaną bliżej ilość. Porównaj: Elle mange du gâteau, du poisson. → On je ciasto (kawałek), rybę (niekoniecznie jedną). Elle mange des gâteaux, des poissons. → Ona je ciasta, ryby. Niektóre rzeczowniki trudno jest policzyć, stąd stosuje się rodzajnik cząstkowy, np. du riz → ryż (des grains de riz → ziarenka ryżu), du raisin → winogrona (des grains/baies de raisin → jagody winogron), ale: des lentilles → soczewica, des groseilles → porzeczki. Niektóre rzeczowniki tworzące pewną całość stosuje się często z rodzajnikiem cząstkowym, np. de la salade → sałata, du céleri → seler; inne z rodzajnikiem w liczbie mnogiej, np. des épinards → szpinak^[90].

Rodzajnik cząstkowy występuje w zwrotach porównawczych przy rzeczownikach niepoliczalnych tam, gdzie przy policzalnych stałby rodzajnik nieokreślony, np. Ça entre comme dans du beurre. → Wchodzi jak w masło^[89].

Po przyimku par w dopełnieniu zdań w stronie biernej wymagany jest z rzeczownikami niepoliczalnymi rodzajnik określony zamiast cząstkowego, na zasadzie: Le feu a détruit l’édifice. → Ogień zniszczył budynek. L’édifice a été détruit par le feu. → Budynek został zniszczony przez ogień^[89].

Rodzajnik cząstkowy jest pomijany w związkach z wyrazami wymagającymi użycia przyimka de, np. la vallée baignée de soleil → dolina skąpana w słońcu^[89].

Metaforycznie można użyć rodzajnika cząstkowego po zwrocie il y a, mówiąc o posiadaniu pewnych cech kojarzonych z jakąś postacią, podobieństw. Mogą również występować w takich konstrukcjach nazwy własne, np. Il y a en lui du Machiavel. → Jest w nim coś makiawelicznego. Il y avait du temple dans cet arbre géant. → W tym potężnym drzewie było coś na podobieństwo świątyni^[91].

Nazwy nieprzedmiotowe, niepoliczalne, odsyłające do czystej jakości (cechy, stanu, procesu itp.) występują z rodzajnikiem określonym, np. Il craint la ridicule. → On boi się śmieszności (ale: Il craint de paraître ridicule. → On boi się wyjść na śmiesznego). La jalousie me tue de l'intérieur. → Zazdrość zabija mnie od środka. Je te conseille la prudence / de la prudence. → Zalecam ci ostrożność / zachowanie [pewnej] ostrożności. Poza tym zamiast rodzajnika określonego w La terreur l’envahit. → Ogarnęła ją zgroza. można użyć rodzajnika nieokreślonego właśnie dla podkreślenia pewnej nieokreśloności – Une terreur l’envahit. → Ogarnęła ją nieopisana [jakaś] zgroza^[92].

Jako dopełnienie bliższe standardowo wymagany jest rodzajnik cząstkowy, jeśli mówi się o posiadaniu danej cechy (avoir) lub powodowaniu posiadania (faire avoir), np. trouver (twierdzić, że ktoś ma cechę), exiger (wymagać, by ktoś miał cechę), provoquer, éveiller, déclencher (powodować, by ktoś miał cechę), np. Le changement exige de la détermination. → Zmiana wymaga determinacji. J’y vois du travail, mais je ne trouve pas de talent. → Widzę tutaj [włożoną] pracę, ale nie znajduję talentu. Autrefois, cet homme m'inspirait du dégoût. → Kiedyś ten człowiek wywoływał u mnie wstręt^[93].

Rzeczowniki niepoliczalne z rodzajnikiem cząstkowym oznaczają niepełny zakres pojęcia, ograniczony jej stopień, dlatego zdanie Elle a de l’élégance. mniej zaznacza cechę elegancji w porównaniu z użyciem przymiotnika Elle est élégante^[94].

Jeśli przed rzeczownikiem znajduje się przymiotnik, poprawne jest użycie de przed nimi, np. J’ai mangé de bonne viande. → Zjadłem dobre mięso, choć w języku codziennym jest to raczej niepowszechna reguła i mówi się J’ai mangé de la bonne viande. Czasami można jednak dokonać pewnego rozróżnienia: Versez-moi de meilleur vin. → Niech mi pan naleje lepszego wina (niż to, które już piłem). Versez-moi du meilleur vin. → Niech mi pan naleje [jakiegoś] lepszego wina (z tych lepszych, które pan ma)^[95].

Nazwy własne, zawołania

Z reguły nazw osobowych, nazw miejscowości używa się bez rodzajnika, np. un œuvre de Jean-Paul Sartre → dzieło Jeana-Paula Sartre’a. Stockholm est la capitale de la Suède. → Sztokholm jest stolicą Szwecji. Nazwa Christ → Chrystus może być używana zarówno bez rodzajnika, jak i z rodzajnikiem określonym^[96]. Rodzajnika nie używa się też w przypadku apostrof, zawołań, np. Aux armes, citoyens ! → Do broni, obywatele!^[97]. W języku polskim rzeczownikom takim odpowiada wołacz, np. Bonjour, voisine ! → Dzień dobry, sąsiadko! Garçon, l’addition, s’il vous plaît ! → Kelner, rachunek proszę. Użycie rodzajnika określonego jest nacechowane stylistycznie, nadaje poufały charakter, np. Raconte-moi un conte, l’oncle Melchior. → Opowiedz mi bajkę, wujaszku Melchiorze. Użycie rodzajnika określonego konieczne jest po słowach Monsieur, Madame, Mademoiselle, np. Madame la présidente → pani prezydent; Monsieur le chat, dit la petite souris, laissez-moi m’en aller. → Panie kocie, mówi myszka, proszę pozwolić mi odejść^[98].

W niektórych nazwiskach występuje nierozerwalnie rodzajnik określony pisany dużą literą (np. La Rochefoucauld, La Fontaine), który nie zachowuje się jak typowy rodzajnik, ponieważ w związkach z przyimkami de, à nie następuje ściągnięcie, np. une exposition consacrée à Le Corbusier → wystawa poświęcona Le Corbusierowi. Podobnie niektóre miasta mają stały rodzjanik pisany dużą literą, np. La Nouvelle-Orléans → Nowy Orlean, La Mecque → Mekka, Le Pirée → Pireus, La Havane → Hawana^[96].

Nazwy osobowe również są w pewnych przypadkach używane z rodzajnikami. Imitując język włoski, rodzajnika określonego używa się z nazwiskami znanych malarzy, pisarzy, artystów włoskich, czasem również francuskich związanych z Włochami, np. le Caravage → Caravaggio, l’Arioste → Ludovico Ariosto, le Tasse → Torquato Tasso, le Pérugin → Pietro Perugino. Na zasadzie imitacji rodzajnik pojawiał się również przed nazwiskami słynnych śpiewaczek i artystek, głównie włoskich nazwisk, np. la Callas → Maria Callas, la Malibran → Maria Malibran^[96]. Nazwy osób można poprzedzać rodzajnikiem dla wyrażenia pogardy, lekceważenia, np. la Montespan zamiast Madame de Montespan, la Pompadour^[24][96]. W ludowym języku poufałym rodzajnik może być użyty z imionami (rzadziej z nazwiskami), aby podkreślić, że dana osoba jest jedyną w danej wsi, np. Il n’y a pas parmi vous la Julie ? → Nie ma wśród was [naszej] Julii?. Można w taki sposób również tworzyć nazwy od imienia męża, np. la Martine → Marcinowa^[96].

Nazwy własne mogą ponadto zostać użyte bezkontekstowo, z podkreśleniem wartości ogólnej i wtedy łączą się z rodzajnikiem nieokreślonym, np. Un Dupont est mort avant-hier soir. → Jakiś Dupont umarł przedwczoraj wieczorem. Gdyby użyto zdania bez rodzajnika Dupont est mort avant-hier soir, oznaczałoby to, że dla obu rozmówców ta osoba jest znana (analogicznie, gdyby nazwisko to zastąpić np. rzeczownikiem odpowiednio un policier i le policier). Przed imionami lub nazwiskami z rodzajnikiem nieokreślonym może występować zaimek certain lub imiesłówy nommé, dénommé, np. Une certaine Pauline a été victime d’un vol. → Pewna Paulina padła ofiarą kradzieży. un nommé Pierre → ktoś o imieniu Pierre^[99]. Ponadto w użyciu ogólnym w liczbie mnogiej można stosować rodzajnik określony^[100], np. Les Adam ont leur fête le 24 décembre. → Adamowie obchodzą swoje święto 24 grudnia.

Nazwy własne mogą być użyte z rodzajnikiem nieokreślonym w celu świadomego uogólnienia, opierając się na jakichś ich charakterystycznych cechach znanych rozmówcom, np. Pourquoi un Le Pen est-il capable de séduire les électeurs ? → Dlaczego ktoś taki jak Le Pen jest zdolny uwieść wyborców?^[99]

Czasami nazw własnych używa się w znaczeniu metaforycznym dla oznaczenia cech osobowościowych lub roli, dorobku danej osoby, np. Lui, c’est Socrate en personne. → On to jest Sokratesem we własnej osobie. Dodanie rodzajnika przy nazwach własnych użytych w sensie metaforycznym powoduje, że mają funkcję czysto charakteryzującą, zbliża je to do nazw pospolitych. Porównaj: Il n'est pas Casanova. → On nie jest Casanovą (Włochem żyjącym w XVIII w.). Il n'est pas un Casanova. → On nie jest casanovą (uwodzicielem). Ainsi réagirait un Tartuffe → Tak zareagowałby Świętoszek^[101].

Nazwy własne mogą również być zastosowane metonimicznie, kiedy nie oznaczają jakiejś osoby, ale coś innego pozostającego z nią w jakimś stosunku, np. un La Fontaine → bajka La Fontaine’a. Porównaj: Renault a voulu acheter Citroën. → Renault chciało kupić Citroëna (producenci samochodów). Jean veut acheter une Mercedes (une voiture Mercedes). → Jean chce kupić mercedesa (samochód osobowy). Jean veut acheter un Mercedes (un camion Mercedes). → Jean chce kupić mercedesa (ciężarówkę)^[99].

Takie nazwy metonimiczne mogą być też używane bez rodzajnika dla oznaczenia dzieła jakiegoś twórcy w abstrakcji od składających się na to dzieło pojedynczych utworów, np. J’avais lu Flaubert, mais je n’ai jamais apprécié cet écrivan. → Czytałem Flauberta, ale nigdy nie ceniłem tego pisarza^[102]. W celu oznaczenia pewnej liczby utworów stanowiących nieokreśloną część dzieła twórcy stosuje się rodzajnik cząstkowy. W takim przypadku zawsze używa się rodzajnika du, nawet gdy nazwy należą do rodzaju żeńskiego lub zaczynają się na samogłoskę. Porównaj: Il m’a présenté Colette. → Pokazał mi twórczość Colette. Il ma présenté du Colette. → Pokazał mi pewne utwory Colette. Il m’a présenté une Colette. → Pokazał mi jakiś jeden utwór Colette^[102].

W przypadku tytułów, w których znajduje się jeden główny rzeczownik z rodzajnikiem, zwykle tworzy się od niego formy ściągnięte, jeśli konstrukcja zdania tego wymaga, np. l’article consacré aux « Fleurs du mal » → artykuł poświęcony „Kwiatom zła”. Jeśli występują w tytule dwa rodzajniki lub tytuł jest zdaniem, możliwe jest tworzenie formy ściągniętej dla pierwszego, np. le héros du « Rouge et le Noir » → bohater [powieści] „Czerwone i czarne”; można także uniknąć formy ściągniętej – le héros de « Le Rouge et le Noir »^[1][24].

Nazwy złożone

W przypadku dwuczłonowych nazw nieprzedmiotowych wymagany jest rodzajnik określony, jeśli występuje duży stopień pewności realizacji czynności lub zdarzeń oraz nieokreślony, jeśli ten stopień pewności jest niski. Porównaj: Une levée des sanctions/ La levée des sanctions contre la Russie est inscrite dans l’ordre du jour. → Zniesienie sankcji przeciwko Rosji jest wpisane w harmonogram. Czasami użycie rodzajnika nieokreślonego, jeśli jest możliwe w danym przypadku również użycie rodzajnika określonego, może sugerować, że czynność jest realizowana tylko w ograniczonym zakresie^[108]. Porównaj: La décision d’un engagement de troupes a été prise après une discussion orageuse. → Decyzja o zaangażowaniu [w pewnym stopniu] wojsk została podjęta po burzliwej dyskusji. La décision de l’engagement de troupes a été prise après une discussion orageuse. → Decyzja o zaangażowaniu wojsk została podjęta po burzliwej dyskusji.

W trójczłonowych nazwach zawierających de pomija się rodzajnik, jeśli człon pierwszy i trzeci mogą utworzyć ze sobą sensowne wyrażenie, a drugi oznacza cechę stałą, niejednostkową i niepojedyncze zdarzenie. Porównaj: l’inefficacité de l’effort du vendeur → nieskuteczność wysiłku sprzedawcy (zamiast: l’inefficacité d’effort du vendeur), ale np. la profondeur de pensée du philosphe → głębokość myśli filozofa^[109].

Porównaj wyrażenia une/la tentative de l’assassinat de Bernard oraz une/la tentative d’assassinat de Bernard. Można je przetłumaczyć jako próba zabójstwa Bernarda, ale tylko pierwsze jednoznacznie wskazuje, że to Bernard był ofiarą i taka wersja jest wybierana intuicyjnie. Drugie zdanie może oznaczać, że Bernard był ofiarą albo zabójcą – jest dwuznaczne. Takie zdania nie mają w drugim członie rodzajnika. Inny przykład: la crainte de l’incompréhension du présentateur → lęk przed niezrozumieniem prezentera, la crainte d’incompréhension du présentateur → lęk przed nierozumieniem prezentera lub lęk prezentera przed niezrozumieniem^[110].

Nazwy złożone z rodzajnikiem nieokreślonym przy nazwie pobocznej mogą mieć charakter szczegółowy, mają odniesienie do ewentualnych lub zaistniałych pojedynczych zdarzeń. Porównaj: l’accusation d’un vol → oskarżenie o kradzież [konkretnego przedmiotu] i une accusation de vol → oskarżenie o [dokonanie czynu kwalifikowanego jako] kradzież. Podobnie une idée de mariage → myśl o małżeństwie [w ogóle] i l’idée d’un mariage → myśl o małżeństwie [z jakąś konkretną osobą]. Nazwy użyte z intencją ogólną z rodzajnikiem określonym i bez rodzajnika często konkurują ze sobą bez wyczuwalnej różnicy znaczeń, choć czasem mogą występować pewne preferencje trudne do systematyzacji, np. À la pensée du danger / À la pensée de danger, elle avait des frissons. → Na myśl o niebezpieczeństwie miała dreszcze^[111].

Powtarzanie rodzajnika

W zasadzie rodzajnik powtarza się przed każdym rzeczownikiem, np. J'aime le jambon et le saucisson. → Lubię szynkę i kiełbasę. Nie powtarza się jednak rodzajnika, jeśli rzeczowniki są postrzegane jako pewna całość, np. les frères et sœurs → rodzeństwo, les us et coutumes → zwyczaje i obyczaje, les officiers, sous-officiers et soldats → oficerowie, podoficerowie i żołnierze, les pertes et profits → straty i zyski. W takich zestawieniach, jeśli używa się rzeczowników w liczbie pojedynczej, muszą być tego samego rodzaju^[23]. Kiedy drugi rzeczownik stanowi uzupełnienie pierwszego, bo chodzi o jedną osobę lub przedmiot, wtedy rodzajnika nie powtarza się, np. Je vous présente un ami et collaborateur de notre professeur. → Przedstawiam państwu przyjaciela i współpracownika [w jednej osobie] naszego profesora^[112].

Jeśli przymiotniki stoją przy rzeczowniku, lepiej jest powtarzać rodzajnik z rzeczownikiem, jeśli nie tworzą żadnej „całości”, np. la vaisselle propre et la vaisselle sale → naczynia czyste i brudne, la langue latine et la langue grecque → język łaciński i język grecki. Częściej jednak wykorzystuje się inną konstrukcję – les langues latine et grecque^[23]. Porównaj: les XVII^e et XVIII^e siècles, le XVII^e et le XVIII^e siècle, XVII^e–XVII^e siècle; En vente les mardis et vendredis. → W sprzedaży we wtorki i piątki. En vente les mardi et vendredi de chaque semaine. W sprzedaży we wtorek i piątek każdego tygodnia^[23]. Rodzajnik można pominąć w wyliczeniach, kiedy nazwy występują w jednorodnych szeregach, np. Les cambrioleurs ont tout volé : documents, meubles, ordinateurs. → Włamywacze wszystko ukradli: dokumenty, meble, komputery. Le musée conserve de nombreuses oeuvres d'artistes éminents : peintures, sculptures, collages. → Muzeum przechowuje liczne dzieła wybitnych artystów: obrazy, rzeźby, kolaże^[113].

Nazwy z dopowiedzeniem

Pewne nazwy z dopowiedzeniem wypowiada się w jednym takcie intonacyjnym (bez pauz). Należą do nich nazwy rozwinięte z nazwą własną osobową i przydomkiem. Przydomek może być wyrażony pojedynczym rzeczownikiem lub przymiotnikiem – wtedy poprzedza go rodzajnik określony, albo nazwą złożoną – w tym wypadku można pominąć rodzajnik. Przykłady: Matthieu l'Évangéliste → Mateusz Ewangelista, Jacques le Fataliste → Kubuś Fatalista, Jack l'Éventreur → Kuba Rozpruwacz, Philippe le Bel → Filip Piękny, ale: Richard Cœur de Lion → Ryszard Lwie Serce, Jean sans Terre → Jan bez Ziemi^[114].

Można również wyróżnić nazwy rozwinięte, gdzie nazwa przyłączona poprzedza główną. Zwykle są traktowane jako nazwy jednostkowe i wymagają rodzajnika określonego, nawet jeśli sama nazwa własna wystarcza do identyfikacji, np. l’empéreur Frédéric → cesarz Fryderyk, le cardinal Richelieu → kardynał Richelieu, l’historien britannique Norman Davies → historyk brytyjski Norman Davies. Wyjątek stanowią słowa saint → święty i frère → brat zakonny, np. saint François d’Assise → św. Franciszek z Asyżu^[114].

Inną funkcję pełnią nazwy pospolite bez rodzajnika, które wyznaczają odmienną rolę danej osoby, tak jakby były zupełnie innymi osobami, np. Sartre écrivain est plus connu que Sartre philosophe dont les œuvres sont difficiles. → Sartre jako pisarz jest bardziej znany niż Sartre filozof, którego dzieła są trudne. Nazwy własne osobowe mogą także poprzedzać nazwy pospolite nieosobowe, np. nazwy ulic, kościołów, imprez, np. le plan Marshall → plan Marshalla, l’année Chopin → rok Chopina, la place Lénine → plac Lenina, la Tour Eiffel → wieża Eiffla. Jeśli jednak nazwa własna jest poprzedzona nazwą pospolitą (np. tytułem), wymagany jest przyimek de, np. la place du Général−Catroux (de + le) → Plac Generała Catroux^[114].

Poza tym dopowiedzenie może być oddzielone od nazwy pauzą. Przedmiot lub osoba określona jest przez nazwę główną, a dołączone dopowiedzenie stanowi komentarz podkreślający pewne własności. Przyłączenia takie mogą mieć rolę bliską okolicznikom i informować o przyczynach, motywach działania, czasie. W takich przypadkach nie używa się rodzajnika. Przykłady: Paul, policier, aurait le droit d’intervenir. Simple étudiant, il ne le peut pas. → Paul jako policjant / gdyby był policjantem, miałby prawo zainterweniować. Jako zwykły student / Ponieważ jest zwykłym studentem, nie może tego zrobić. Vienne, capitale de l'Autriche, attire beaucoup de touristes. → Wiedeń, stolica Austrii, przyciąga wielu turystów. Enfant, il jouait à la balle. → Jako dziecko grał w piłkę. Brak rodzajnika nie dotyczy nazw wtrąconych, oddzielonych w zdaniu z obu stron, np. Le premier roi de Pologne, Boleslas, mourut 60 jours après son couronnement. → Pierwszy król Polski, Bolesław, umarł 60 dni po swojej koronacji. Nazwa przyłączona z rodzajnikiem określonym może być używana dla podkreślenia szczególnej cechy przez osobę wyznaczoną nazwą główną, często stosuje się przy niej wyrazy wartościujące, np. Jeanne d’Arc, l’héroïne célèbre, sauva la France. → Joanna d’Arc, sławna bohaterka, uratowała Francję^[114]. Porównaj: Pasteur, chimiste français, naquit en 1822. → Pasteur, chemik francuski, urodził się w 1822. Pasteur, le chimiste français, naquit en 1822. → Pasteur, ten słynny, wielki francuski chemik, urodził się w 1822. Pasteur, un chimiste français, naquit en 1822. → Pasteur, jeden z chemików francuskich, urodził się w 1822. Son frère, médecin, peut le guérir. → Jego brat, lekarz, może go wyleczyć (ma jednego brata). Son frère, le médecin, peut le guérir. → Jego brat, ten, który jest lekarzem, może go wyleczyć (ma kilku braci)^[115].

Rodzajnik określony

W łacinie zaimek wskazujący ille oznaczał tamten i stał w opozycji do zaimka hic → ten^[125]. Ewolucja ille przebiegała dwiema ścieżkami^[123]. Z jednej strony zaimek ille z czasem stawał się coraz częściej używany przed rzeczownikami, tracił swoją funkcję wskazującą i ostatecznie w większości języków romańskich przekształcił się w rodzajnik określony^[125]. Zaczął być używany do przywoływania jakichś konkretnych przedmiotów, które rozmówcy mieli w pamięci, wyrażając je na zasadzie anafory^[123]. Z drugiej strony ze zwrotu ecce ille powstał w starofrancuskim zaimek wskazujący cil (obok cist powstałego ze zwrotu ecce iste)^[126] i podobnie w innych językach romańskich tego typu zaimki funkcjonowały do bezpośredniego przywoływania przedmiotów obecnych w rzeczywistości^[123].

Użycie rodzajników określonych stawało się coraz częstsze w łacinie ludowej, zwłaszcza kiedy ok. V w. zredukowała się liczba przypadków gramatycznych z sześciu do dwóch. Pierwszy przypadek związany był z użyciem rzeczownika jako podmiot (cas sujet, CS), drugi – jako dopełnienie (cas régime, CR)^[127]. Porównaj następujące zdania między łaciną a starofrancuskim:

• Ille caballus fortis (nominativus). Li chevals est fort (CS) – współcześnie fr. Le cheval est fort.
• Vidi illum caballum (accusativus). J’ai vu le cheval (CR)^[127].

Elizji do l’ ulegały regularnie przed samogłoską rodzajniki w CS rodzaju żeńskiego. W przypadku li jako CS rodzaju męskiego w liczbie pojedynczej elizję spotyka się nieregularnie, w wierszu można było odpowiednio dopasować formę pod względem rytmicznym. Natomiast li jako CS rodzaju męskiego w liczbie mnogiej nigdy nie ulegało elizji^[130].

W języku starofrancuskim było więcej form ściągniętych rodzajników niż we współczesnym francuskim. W liczbie pojedynczej funkcjonowały: del, du, dou (współcześnie du = de le), al, au (współcześnie au = à le), enl, el, eu, ou, u (odpowiednik en + le). W liczbie mnogiej funkcjonowało: dels (współcześnie des = de les), as, aus, aux (współcześnie aux = à + les), es (odpowiednik en + les)^[127][130].

Dziś spotyka się jeszcze es jako ès w przestarzałych zwrotach, w połączeniach z rzeczownikami w liczbie mnogiej, np. docteur ès sciences, licencié ès lettres^[1]. Natomiast po przyimku en obecnie w języku francuskim występuje niemal zawsze rzeczownik bez rodzajnika (np. en ville → do miasta, w mieście, en croix → na krzyż, na krzyżu, en classe → do klasy, w klasie). Z tych powodów występują pewne różnice w zwrotach typu croire en Dieu → wierzyć w Boga (Dieu bez rodzajnika) i croire au diable → wierzyć w diabła (diable z rodzajnikiem). Istnieją jednak nieliczne zwroty, gdzie po en używa się rodzajnika, np. en l’occurence → w tym przypadku, en la matière → w tej materii, en l’honneur de → na cześć^[131].

W języku starofrancuskim nie używano rodzajników określonych z nazwami abstrakcyjnymi oraz z nazwami w znaczeniu ogólnym w powiedzeniach, przysłowiach itp.^[130] W XIV w. zanikł cas sujet, co było równoznaczne z zanikiem deklinacji. Pozostały jedynie formy cas régime: w liczbie pojedynczej rodzaju męskiego le (od illum), rodzaju żeńskiego la (od illam), a w liczbie mnogiej les (od illos i illas)^[127].

Rodzajnik nieokreślony

Rodzajniki nieokreślone un, une wyewoluowały z łacińskich liczebników unus, una → jeden, jedna, których znaczenie liczebnikowe się osłabiało^[1].

Rodzajnik nieokreślony był obecny już w języku starofrancuskim, ale znajdował się wówczas na wczesnym etapie rozwoju i miał przede wszystkim wartość liczebnikową. Jako rodzajnik nieokreślony najczęściej niósł znaczenie „pewien”, jednak mógł też czasami oznaczać „dowolny”^[129]. Przykład użycia: A la mort vai cum uns anels → Na śmierć idzie jak baranek (Passion de Clermont, X–XI w.; współcześnie: Il va à la mort comme un agneau). Z czasem był stosowany coraz częściej i zakres jego zastosowania rozszerzał się^[124]. Od końca XIV w. rodzajnik nieokreślony zaczął być także stosowany w uogólnieniach^[122].

W liczbie mnogiej w miejscach gdzie współcześnie użyto by rodzajnika nieokreślonego des, najczęściej występował rodzajnik zerowy (brak rodzajnika). Rodzajnik nieokreślony w liczbie mnogiej stosowano w przypadku rzeczowników zbiorowych. Przykładowo un degré (tj. forma CS w liczbie mnogiej) oznaczało dosłownie stopnie schodów, a jako całość – schody. Na późniejszym etapie rozwoju języka francuskiego formy rodzajników nieokreślonych w liczbie mnogiej pochodzące od łacińskiego unus zostały wyparte przez des. Słowo to powstało w wyniku ściągnięcia przyimka de oraz rodzajnika określonego les i miało początkowo znaczenie podobne jak rodzajnik cząstkowy^[129].

Rodzajnik cząstkowy

W łacinie do określania jakiejś części z określonej lub nieokreślonej całości stosowano dopełniacz lub frazy z przyimkami ex bądź de. Dopełniacz partytywny można zaobserwować np. w dziele De agri cultura Katona Starszego w przepisie na chleb: Farinam in mortarium indito; aquae paulatim addito. → Wsyp mąkę do moździerza; stopniowo dodaj wody. Przykład de w tej roli w Wulgacie: de pane illo edat → niech je tego chleba (1 Kor 11, 28). W językach romańskich rodzajnik cząstkowy powstał właśnie z połączenia przyimka de oraz rodzajnika określonego^[132].

Czasami w łacinie odróżniano wyraz w rodzaju męskim lub żeńskim oznaczający jakiś jednostkowy przedmiot od pochodnej w rodzaju nijakim oznaczającej masę, materię. Przykładowo caseus (rodzaj męski) oznaczał jakąś pojedynczą sztukę sera, co po francusku można oddać poprzez rodzajnik nieokreślony – un fromage. Natomiast caseum (rodzaj nijaki) mógł oznaczać ser jako niepoliczalną substancję, materię, co po francusku oddaje rodzajnik cząstkowy – du fromage^[133].

W łacinie wyrażenie pić [pewną ilość] wody ([na]pić [się] wody) brzmiało bibere aquam^[134]. W języku prowansalskim (wariancie językowym obszaru południa Francji) to samo wyrażenie początkowo brzmiało beure aiga, a w starofrancuskim – boire eau. Zwroty te składały się zatem z czasownika i rzeczownika, bez udziału rodzajnika czy przyimka. Jednak już w łacinie ludowej zaczęto mawiać bibere de aqua. Z czasem ten wzorzec rozprzestrzenił się i np. w prowansalskim wyrażenie to przybrało postać beure d’aigo, na czym skończył się rozwój rodzajnika cząstkowego w tym języku. We francuskim natomiast poszedł dalej. Na potrzeby bardziej precyzyjnego języka dodano rodzajnik do tego wzorca^[134], który najpierw był stosowany do wyrażania jakiejś części pewnej określonej całości (np. Del vin volentiers bevaient → [Pewną ilość] wina tego chętnie piją)^[124][134], a od XIII w. także do wyrażania nieokreślonych ilości bez odnoszenia się do konkretnych desygnatów. W XV w. oba zastosowania odnotowywano z podobną częstotliwością w tekstach pisarzy, ale już w XVI w. to pierwsze uchodziło za archaiczne i zanikło; drugie natomiast pozostało^[134].

Ponieważ rodzajnik cząstkowy powstał z połączenia przyimka de i rodzajnika określonego, obowiązywały formy ściągnięte: del, deu, dou, du, des oraz forma nieściągnięta de la^[129]. Wyrażenie jeść chleba początkowo w starofrancuskim nie zawierało przyimka ani rodzajnika – mangier pain, następnie stosowano przyimek – manger de pain, potem ściągniętą formę wynikającą z połączenia przyimka z rodzajnikiem – mangier del pain aż od XIII w. zaczęła się pojawiać forma mangier du pain^[130]. Natomiast łacińskie bibere aquam ostatecznie przekształciło się we francuskim w boire de l’eau^[134].

W języku starofrancuskim rodzajnik cząstkowy pojawiał się z bardzo ograniczoną liczbą czasowników, głównie boire (pić) i manger (jeść)^[124]. Użycie rodzajnika cząstkowego we współczesnym języku francuskim niekoniecznie wiąże się z ideą nieokreślonej ilości materii, stosuje się go także z rzeczownikami abstrakcyjnymi. W rozwoju tego języka obserwuje się tendencję do redukcji użycia rodzajnika zerowego, m.in. na rzecz rodzajnika cząstkowego^[132].

Forma bez rodzajnika w epoce języka średniofrancuskiego zachowała się w konstrukcjach przeczących (je n’ai point d’argent) i przed rzeczownikiem poprzedzonym przymiotnikiem (w liczbie pojedynczej np. de bon vin; w mnogiej, utożsamianej z rodzajnikiem nieokreślonym: de grosses larmes). Jednak wielu pisarzy tego okresu nie stosowało się do tych zasad^[134].

W dzisiejszym języku francuskim stosowanie rodzajnika des przed przymiotnikiem w pozycji przed rzeczownikiem w liczbie mnogiej (np. des grosses larmes) nie należy do norm standardowego języka, jednak występuje przed rzeczownikami złożonymi o takiej konstrukcji (np. des jeunes gens). W liczbie pojedynczej oprócz klasycznej konstrukcji typu de bon vin powszechna jest taka typu du bon vin. Konstrukcje przeczące wykorzystujące rodzajnik typu je ne bois pas de l’eau nie należą do standardowego języka i są bardzo potoczne^[134].

Porównanie systemu rodzajników

Szerokie użycie rodzajnika cząstkowego jest charakterystyczną cechą języka francuskiego^[134]. Porównując trzy współczesne języki romańskie – francuski, włoski i hiszpański pod względem użycia rodzajnika cząstkowego, można stwierdzić między nimi duże różnice:

• W języku francuskim użycie rodzajnika cząstkowego jest obowiązkowe dla nieokreślonych fraz rzeczownikowych zawierających rzeczownik oznaczający masę, materię.
• W języku włoskim rodzajnik cząstkowy bardzo często jest opcjonalny, używany zamiennie z rodzajnikiem zerowym, w niewielu sytuacjach jego użycie jest obowiązkowe. W dużym stopniu częstotliwość użycia zależy od regionu – na północy Włoch jest stosowany znacznie częściej niż w centralnej części lub na południu.
• W języku hiszpańskim rodzajnik cząstkowy odnotowywano w średniowiecznych tekstach, choć nigdy się w pełni nie rozwinął i współcześnie nie występuje^[132].

Mimo że w języku polskim nie ma systemu rodzajników, to jednak czasami określoność rzeczownika jest wyrażana za pomocą szyku wyrazów. Porównaj: Na kanapie siedzi kot (jakiś nieokreślony kot). Kot siedzi na kanapie (konkretny kot)^[136]. W językach romańskich im bardziej swobodny jest szyk wyrazów, tym mniejsza jest potrzeba, aby określoność rzeczownika była wyrażana wyłącznie przez rodzajniki. W języku francuskim szyk wyrazów w zdaniu jest sztywny, więc silnie rozwinięty system rodzajników (włącznie z rodzajnikiem cząstkowym) przyczynia się do precyzyjniejszego wskazywania statusu frazy rzeczownikowej w wypowiedzi. W języku hiszpańskim szyk jest praktycznie swobodny, mniejsza jest więc potrzeba istnienia rozrośniętego systemu rodzajników i użycie rodzajnika zerowego jest stosunkowo częste, natomiast rodzajnika cząstkowego nie ma wcale. Język włoski ma cechy pośrednie między tymi językami^[132].

Poza tym w mówionym języku francuskim żeńskie odpowiedniki niektórych słów brzmią tak samo jak wersja męska (np. ami i amie)^[133]. Bardzo często w wymowie nie ma różnicy między formą rzeczownika w liczbie pojedynczej a mnogiej, dlatego zachodzi szczególna potrzeba użycia rodzajników, które umożliwiają to rozróżnienie. Natomiast w języku hiszpańskim wymawiana końcówka –s jednoznacznie wskazuje na liczbę mnogą, więc nie ma potrzeby doprecyzowywania tej informacji w dodatkowy sposób. Z kolei w języku włoskim nie ma aż takiej jednoznaczności – końcówki wskazujące na liczbę mnogą mogą jednocześnie w innych słowach wskazywać na liczbę pojedynczą, np. legge (poj.) i donne (l. mn.), ragazza (l. poj.) i labra (l. mn.)^[132]. Poza tym forma mnoga niektórych rzeczowników jest taka sama jak forma w liczbie pojedynczej, i to rodzajnik może je różnicować, np. il film (film) – i film (filmy), il re (król) – i re (królowie)^[137].