Rewolucja w Mongolii 1921

Mongolscy rewolucjoniści
Czas	1 marca – 11 lipca 1921
Miejsce	Mongolia Zewnętrzna
Terytorium	Chanat Mongolii
Wynik	zwycięstwo rewolucjonistów
Strony konfliktu
Chanat Mongolii  Biali  Chiny Wsparcie:  Japonia Mongolska Partia Ludowa Wsparcie:  Rosyjska FSRR
Dowódcy
Bogda Chan Roman von Ungern-Sternberg Duan Qirui Xu Shuzheng Damdin Suche Bator Chorlogijn Czojbalsan Dogsomyn Bodoo Dansranbilegijn Dogsom Dardżawyn Losol Solijn Dandzan Adżwaagijn Dandzan Rinczingijn Elbegdordż Wasilij Blücher
Siły
10 700 ludzi, 21 dział 10 100 ludzi, 20 dział, 4 samoloty
Straty
nieznane nieznane
brak współrzędnych

Rewolucja w Mongolii (1921) – do rewolucji i wojny domowej w Chanacie Mongolii doszło w marcu 1921 roku. W trakcie rewolucji z białogwardzistami dowodzonymi przez barona Ungerna-Sternberga i wojskami mongolskimi starli się rewolucjoniści z Tymczasowego Rządu Ludowego, na czele którego stanął Damdin Suche Bator, wsparty przez komunistyczną Republikę Dalekiego Wschodu. W czerwcu 1921 siły rewolucyjne w sile 10 100 żołnierzy, 20 dział i 4 samolotów wkroczyły do Mongolii, obierając kurs na Urgę. Oddziały Ungerna liczące 10 500 jazdy, 200 piechoty oraz 21 dział, zmuszone zostały do odwrotu. Po kilku porażkach w dniu 22 sierpnia Ungerna aresztowano i 15 września rozstrzelano, a pozostałości jego oddziału rozproszono.

Preludium

Pod koniec XIX wieku Chiny w obliczu rozparcelowania między mocarstwa zachodnie a Japonię rozpoczęły politykę zmierzającą do kolonizacji Mongolii i eksploatacji tamtejszych zasobów naturalnych^[1]. Wielu Mongołów uznało chińskie rządy za zagrożenie dla ich tradycyjnego sposobu życia i zaczęło szukać poparcia w Rosji celem zrzucenia chińskich rządów. Gdy w październiku 1911 roku w Chinach wybuchła rewolucja Xinhai, kolejne prowincje zaczęły ogłaszać swoją niezależność. Także Mongolia ogłosiła niepodległość 1 grudnia 1911 roku. Przywódcy mongolskiej rewolucji ustanowili teokratyczne rządy sprawowane przez Bogda Chana^[2].

Żołnierze Białej Armii obok ściętych głów w Urdze, 1921

Wybuch rewolucji rosyjskiej w 1917 roku i wojny domowej w tym kraju zmienił sytuację polityczną także w Chinach i Mongolii. W odpowiedzi na pogłoski o rzekomej nieuchronności bolszewickiej inwazji na Mongolię rząd Chin w lecie 1918 roku wysłał do Mongolii swoje wojsko, co było pierwszym krokiem służącym przywróceniu chińskich rządów w tym państwie^[3]. Na początku 1919 roku Grigorij Siemionow, dowódca jednego z oddziałów rosyjskiej Białej Gwardii, rozpoczął próby jednoczenia żyjących na Syberii Mongołów i Buriatów w celu utworzenia państwa panmongolskiego. Do propozycji Siemionowa nie przystąpili Chałchasi. Siemionow zagroził Chałchasom inwazją, przez co ich książęta zwrócili się do ministra spraw zagranicznych Mongolii z prośbą o udzielenie pomocy wojskowej. Książęta mongolscy obawiając się Siemionowa zgodzili się też na objęcie Mongolii ochroną chińską, co spowodowało dyskusje nad zniesieniem dotychczasowej autonomii Mongolii^[4]. W czerwcu 1919 roku Chińczycy wykorzystali wewnętrzny spór i objęli swoim protektoratem część mongolskich watażków, w tym Xu Shuzhenga, którego mianowali przywódcą cywilnej i wojskowej administracji chińskiej w Mongolii. Już wcześniej Xu lobbował na rzecz Chin, domagając się poszerzenia chińskiej kolonizacji i wprowadzenia mieszanych małżeństw między Mongołami i Chińczykami^[5]. W grudniu prochińscy watażkowie zorganizowali w stolicy Mongolii ceremonię przekazania władzy w ręce chińskie. Akt ten wzbudził niechęć ze strony części społeczeństwa, szczególnie chłopów i duchownych^[6].

Na przełomie lat 1919-1920 doszło do utworzenia dwóch rewolucyjnych grup antychińskich^[7]. Pierwszą z tych grup utworzył 35-letni lama Dogsomyn Bodoo z wyższym wykształceniem. Do tej grupy dołączył też m.in. Chorlogijn Czojbalsan. Drugą grupę z kolei założył były urzędnik Solijn Dandzan, jednak czołową postacią i faktycznym przywódcą organizacji był Damdin Suche Bator. Grupa Dandzana i Suche Batora spotkała się z samym Bogda Chanem, który zalecił jednak cierpliwość i wstrzymanie się od działań rewolucyjnych. Mimo to rewolucjoniści planowali przejąć arsenał i zabić Xu, co zostało pokrzyżowane przez przybycie na miejsce chińskich strażników^[8].

Utworzenie Mongolskiej Partii Ludowej

Damdin Suche Bator i Chorlogijn Czojbalsan

Pośród przedstawicieli grup antychińskich ścierały się wpływy nacjonalistów (Suche Bator) i zwolenników postępowych reform społecznych (Czojbalsan). Uniemożliwiało to początkowo współpracę między ich działaczami. Sytuację zmieniło zaproszenie mongolskich rewolucjonistów do współpracy przez rosyjskich bolszewików. W efekcie dwie grupy mongolskiej opozycji rozpoczęły wzajemne rozmowy, na skutek których 25 czerwca 1920 roku utworzono Mongolską Partię Ludową (powstałą w wyniku zjednoczenia dwóch grup). Partia ta wysłała swoich przedstawicieli do Rosji w celu uzyskania radzieckiej pomocy^[9][10]. Delegaci Partii Ludowej w połowie lipca dotarli do proradzieckiej Republiki Dalekiego Wschodu, skąd zostali odesłani do Irkucka^[11]. Działacze trafili tam w sierpniu, a na miejscu spotkali się z przewodniczącym instytucji później określanej jako Dalekowschodni Sekretariat Międzynarodówki Komunistycznej. Mongołowie wyjaśnili, że w celu odparcia Chińczyków potrzebują instruktorów wojskowych, 10 tysięcy karabinów, armat, karabinów maszynowych i pieniędzy^[12]. Po spotkaniu część delegatów powróciła do Mongolii celem tworzenia armii, a część ruszyła w dalszą podróż po Rosji celem zyskania dalszego wsparcia dla rewolucji mongolskiej. W kolejnym piśmie skierowanym do Rosjan przedstawiciele Partii Ludowej sprecyzowali swoje cele obiecując pozbawienie szlachty dziedzicznej władzy i utworzenie demokratycznego rządu na czele z Bogda Chanem w roli władcy o ograniczonym polu decyzyjnym^[13].

Ungern-Sternberg

Ungern w 1921 roku

Inwazja białogwardzistów barona Romana von Ungern-Sternberga w Mongolii, przeprowadzona na jesieni 1920 roku, przyspieszyła działania rządu radzieckiego, dotychczas niechętnego militarnemu angażowaniu się w Mongolii^[14]. Moskwa obiecała dostarczyć rewolucjonistom broń, a Armia Czerwona przekroczyła granicę mongolską w celu zniszczenia armii von Ungern-Sternberga^[15]. Wojska radzieckie wycofały się jednak z Mongolii szybko, gdy von Ungern-Sternberg zaczął ponosić pierwsze porażki w walce z oddziałami chińskimi (jeszcze w listopadzie)^[16]. W lutym 1921 roku von Ungern-Sternberg ruszył do ponownego ataku na Mongolię. Po rozbiciu wojsk chińskich, 22 lutego Ungern-Sternberg odrestaurował rząd Bogda Chana, któremu oficjalnie przywrócił stanowisko władcy. Urząd Bogda Chana okazał się jedynie symboliczny, a Ungern rozpoczął w kraju rządy terroru skutkujące śmiercią 80 tysięcy Mongołów^[17].

Wzrost siły Partii Ludowej

Ponowny atak Ungerna na Mongolię, a w konsekwencji jej zdobycie, ponownie zmieniło plany rządu Rosji Radzieckiej. 10 lutego odbyła się sesja plenarna Kominternu w Irkucku, na którym podjęto decyzję o wysłaniu pieniędzy, broni i instruktorów wojskowych na pomoc Mongolskiej Partii Ludowej^[18]. Z radziecką pomocą Partia Ludowa stała się poważnym pretendentem do objęcia władzy. Partia, która dotychczas stanowiła raczej luźną koalicję, zwołała pierwszy kongres, który odbył się w dniach 1-3 marca. Z inicjatywy partii utworzono rewolucyjne oddziały wojskowe, na czele których stanął Suche Bator^[19]. 13 marca z inicjatywy partii powołano rząd tymczasowy, na czele którego stanął Bodoo. 18 marca mongolscy partyzanci w liczbie 400 ochotników zajęli chiński garnizon w mieście Kiachta. Po zdobyciu garnizonu rewolucjoniści wydali odezwę, w której obiecali wygnać z kraju wojska chińskie i utworzyć kongres przedstawicieli ludowych, mający utworzyć stały rząd^[20]. Tym samym rozpoczęła się wojna propagandowa między rządem tymczasowym a Bogda Chanem. Rewolucjoniści wzywali do chwycenia za broń przeciwko Białej Gwardii, Bogda Chan próbował bronić się zarzucając rewolucjonistom chęć naruszenia podstaw wiary buddyjskiej^[21].

W tym czasie nowo powołany rząd bolszewickiej Rosji był w dalszym ciągu izolowany przez społeczność międzynarodową, a przywódcy radzieccy chcąc zmienić ten trend próbowali nawiązać stosunki dyplomatyczne z Chinami. Sowieci wysłali swojego przedstawiciela do Pekinu, a Chińczycy odwzajemnili ten gest wysyłając dyplomatę do Moskwy. Z tego też powodu Sowieci nie chcieli zbyt jawnie poprzeć rewolucji mongolskiej bojąc się utraty dotychczasowych rezultatów rozmów z Chinami. Gdy Chiny zawiesiły rozmowy z rządem radzieckim w styczniu 1921 roku, ZSRR przyspieszył swoje działania na rzecz likwidacji Ungern-Sternberga^[22]. Od marca do kwietnia znacznie zwiększył się przepływ radzieckich doradców i broni, dzięki czemu liczba mongolskich partyzantów wzrosła do 800. W tym samym czasie wojska radzieckie i Republiki Dalekiego Wschodu przerzuciły swoje jednostki do Kiachty, co spotkało się z reakcją Ungern-Stenberga. Baron na początku czerwca zaatakował Kiachtę ponosząc jednak bolesną porażkę. W dodatku w odwecie 28 czerwca wojska radzieckie przekroczyły granicę z Mongolią, a 6 lipca pierwsze jednostki partyzantów mongolskich i Rosjan wkroczyły do stolicy kraju. 10 lipca rewolucjoniści utworzyli nowy rząd, na czele którego jako premier stanął Bodoo. Głową państwa pozostał Bogda Chan, który swój urząd sprawował jednak w mocno ograniczony sposób^[23].

Następstwa

Kawaleria radziecko-mongolska zajmująca Ułan Bator w lipcu 1921

Białogwardziści do końca 1921 roku zostali całkowicie pokonani lub uciekli z kraju. Chiński rząd początkowo miał w planach przeprowadzenie interwencji w celu obalenia rządu rewolucyjnego Mongolii, jednak obecność Armii Czerwonej zmusiła go do rezygnacji z tego planu^[24]. Na froncie dyplomatycznym Sowieci zaproponowali Chinom zwołanie konferencji trójstronnej zbliżonej do tej, która odbyła się w latach 1914-1915. Celem konferencji miało być omówienie relacji Mongolii z Chinami. Chiński rząd odmówił jednak negocjacji i odpowiedział jasno, że Mongolia w dalszym ciągu pozostaje częścią Chin, a tym samym nie może być przedmiotem negocjacji międzynarodowych. W 1924 roku zawarty został traktat chińsko-radziecki, na mocy którego Związek Radziecki uznał oficjalnie Mongolię za integralną część Chin i zgodził się na wycofanie swoich wojsk. W praktyce nie oznaczało to dla Mongolii większych zmian. Większy wpływ na kraj miała śmierć w tym samym roku Bogda Chana – umożliwiło to likwidację resztek teokratycznego państwa i utworzenie Mongolskiej Republiki Ludowej. W 1945 roku chiński rząd Kuomintangu uznał suwerenność Mongolskiej Republiki Ludowej, jednak już kilka lat później Czang Kaj-szek wycofał się z tej decyzji^[25]. Republika Chińska w rezultacie uznała Mongolię jako niezależne państwo dopiero w 2002 roku^[26].

Przypisy

Bibliografia

• Leksykon bitew świata, Wyd. Almapress, Warszawa 2004.