Hypoxis villosa | |||
Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj |
przyklęk | ||
Nazwa systematyczna | |||
Hypoxis L. Syst. Nat. ed. 10, 2: 986 (1759) | |||
Typ nomenklatoryczny | |||
Hypoxis erecta L. | |||
Synonimy | |||
|
Przyklęk (Hypoxis L.) – rodzaj roślin należący do rodziny przyklękowatych (Hypoxidaceae), obejmujący ponad 90 gatunków występujących w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Europy[4], przy czym większość gatunków pochodzi z południowej Afryki[5]. Rośliny wykorzystywane są do celów spożywczych i jako lecznicze.
Morfologia
- Pokrój
- Wieloletnie rośliny zielne, nagie, rzadko owłosione do gęsto omszonych, nierzadko owłosione szczeciniasto, z przynajmniej częścią włosków nieregularnie gwiazdkowatych. Z kłączem podziemnym, czasem bulwiasto zgrubiałym. Łodyga mięsista, podziemna, pionowo wzniesiona, z jej szczytu wyrasta głąbik z kwiatostanem[5].
- Kwiaty
- Okwiat złożony z sześciu okazałych, rozpostartych listków, zwykle od spodu zielonkawych i owłosionych oraz żółtych od góry. Pręcików 6, rozpostartych, krótko połączonych u nasady. Zalążnia dolna, zwykle gęsto omszona lub owłosiona szczeciniasto, rzadko naga. Słupek prosto wzniesiony[5].
- Owoce
- Torebki otoczone przez trwałe listki okwiatu, zawierające (5–)10–50 nasion. Nasiona odgrywają istotną rolę w identyfikacji gatunków. Są ± kulistawe, na ich łupinie wyraźnie widoczny jest znaczek (hilum) i okienko (mikropyle), poza tym łupina pokryta wyraźnymi kolczastymi wyrostkami, czasem z kulistymi gruzełkami lub połyskująca, błoniasta[5].
Biologia i ekologia
- Rozwój
- Wieloletnie geofity ryzomowe[4]. Bulwy, osiągające 11 cm średnicy, pozwalają przetrwać roślinom okresy suszy i pożary. W okresie zimy pęd nadziemny niektórych gatunków zamiera, by wiosną rozwinąć się ponownie[6].
Systematyka
- Pozycja systematyczna wg Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
- Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd liliowce (Liliales), rodzina przyklękowate (Hypoxidaceae)[2].
- Pozycja systematyczna wg systemu Takhtajana
- W systemie Taktajana z roku 1997 rodzaj został zaklasyfikowany do rodziny przyklękowatych (Hypoxidaceae) w rzędzie Hypoxidales Takht[7]. W zrewidowanej wersji systemu z roku 2008 rodzina przyklękowatych została wyróżniona w rzędzie storczykowców Orchidales[8].
- Gatunki[4]
- Hypoxis abyssinica Hochst.
- Hypoxis acuminata Baker
- Hypoxis angustifolia Lam.
- Hypoxis argentea Harv. ex Baker
- Hypoxis arillacea R.J.F.Hend.
- Hypoxis aurea Lour.
- Hypoxis bampsiana Wiland
- Hypoxis camerooniana Baker
- Hypoxis canaliculata Baker
- Hypoxis catamarcensis Brackett
- Hypoxis colchicifolia Baker
- Hypoxis colliculata Sánchez-Ken
- Hypoxis costata Baker
- Hypoxis cuanzensis Welw. ex Baker
- Hypoxis curtissii Rose
- Hypoxis decumbens L.
- Hypoxis demissa Nel
- Hypoxis dinteri Nel
- Hypoxis domingensis Urb.
- Hypoxis exaltata Nel
- Hypoxis exilis R.J.F.Hend.
- Hypoxis filiformis Baker
- Hypoxis fischeri Pax
- Hypoxis flanaganii Baker
- Hypoxis floccosa Baker
- Hypoxis galpinii Baker
- Hypoxis gardneri R.J.F.Hend.
- Hypoxis gerrardii Baker
- Hypoxis glabella R.Br.
- Hypoxis goetzei Harms
- Hypoxis gregoriana Rendle
- Hypoxis hemerocallidea Fisch.
- Hypoxis hirsuta (L.) Coville
- Hypoxis humilis Kunth
- Hypoxis hygrometrica Labill.
- Hypoxis interjecta Nel
- Hypoxis juncea Sm.
- Hypoxis kilimanjarica Baker
- Hypoxis kraussiana Buchinger ex C.Krauss
- Hypoxis lata Nel
- Hypoxis lejolyana Wiland
- Hypoxis leucotricha Fritsch
- Hypoxis limicola B.L.Burtt
- Hypoxis longifolia Baker
- Hypoxis lucens McVaugh
- Hypoxis ludwigii Baker
- Hypoxis lusalensis Wiland
- Hypoxis malaissei Wiland
- Hypoxis marginata R.Br.
- Hypoxis membranacea Baker
- Hypoxis mexicana Schult. & Schult.f.
- Hypoxis monanthos Baker
- Hypoxis muhilensis Wiland
- Hypoxis multiceps Buchinger ex Baker
- Hypoxis neliana Schinz
- Hypoxis nervosa R.J.F.Hend.
- Hypoxis nivea Y.Singh
- Hypoxis nyasica Baker
- Hypoxis oblonga Nel
- Hypoxis obtusa Burch. ex Ker Gawl.
- Hypoxis occidentalis Benth.
- Hypoxis oligophylla Baker
- Hypoxis parvifolia Baker
- Hypoxis parvula Baker
- Hypoxis polystachya Welw. ex Baker
- Hypoxis potosina Brackett
- Hypoxis pratensis R.Br.
- Hypoxis protrusa Nel
- Hypoxis pulchella G.L.Nesom
- Hypoxis rigida Chapm.
- Hypoxis rigidula Baker
- Hypoxis robusta Nel
- Hypoxis sagittata Nel
- Hypoxis salina M.Lyons & Keighery
- Hypoxis schimperi Baker
- Hypoxis sessilis L.
- Hypoxis setosa Baker
- Hypoxis sobolifera Jacq.
- Hypoxis stellipilis Ker Gawl.
- Hypoxis suffruticosa Nel
- Hypoxis symoensiana Wiland
- Hypoxis tepicensis Brackett
- Hypoxis tetramera Hilliard & B.L.Burtt
- Hypoxis uniflorata Markötter
- Hypoxis upembensis Wiland
- Hypoxis urceolata Nel
- Hypoxis vaginata Schltdl.
- Hypoxis villosa L.f.
- Hypoxis wrightii (Baker) Brackett
- Hypoxis zeyheri Baker
Nazewnictwo
- Etymologia nazwy naukowej
- Pochodzi od greckich słów υπο- (hypo) oznaczającego „pod” i οξύς (oxýs) znaczącego „ostry”, „kwaśny” i odnosi się do kształtu owocu[9].
- Nazwy zwyczajowe w języku polskim
- Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych opisał rodzaj Hypoxis pod polską nazwą "przyklęk". Autor podał również polską nazwę gatunku H. erecta (obecnie uznany za synonim Hypoxis hirsuta) – "przyklęk wzniosły"[10]. W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... podał trzy polskie nazwy rodzaju Hypoxis: "ptasie mleko", "przyklęk" i "twardosz"[11]. W Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin z roku 1900 Józef Rostafiński wymienił dodatkowo nazwy "twardooczek" i "twardoczek"[12]. W wydanym w 2008 Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia rodzaj nie został ujęty[13].
Zagrożenie
Gatunek Hypoxidia rhizophylla będący endemitem Seszeli uznany został za gatunek narażony (VU), natomiast Hypoxis malaissei, znany jedynie z dwóch lokalizacji: na północ od Lubumbashi w Kongo i w regionie Iringa w Tanzanii, ujęty został w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych IUCN ze statusem Data Defficient. Nie są znane zagrożenia, status i trendy w populacji tej słabo poznanej rośliny.
Zastosowania
- Rośliny spożywcze
- Bulwy Hypoxis hygrometrica są spożywane po ugotowaniu. Ponieważ zawierają kryształy szczawianu wapnia nie powinny być jedzone na surowo[15]. Liczne gatunki afrykańskie są źródłem pożywienia w okresach głodu[6].
- Rośliny lecznicze
- Wiele gatunków odgrywa istotną rolę w ziołolecznictwie wielu plemion afrykańskich. Najczęściej stosowane są przy dolegliwościach układu moczowo-płciowego, często przy przeroście gruczołu krokowego. Lekom wyrabianym z bulw Hypoxis przypisywane jest także działanie przeciwzapalne, łagodzące stany artretyczne oraz działanie leczące dolegliwości skóry[6].
- Inne zastosowania
- Nasiona Hypoxis hygrometrica są higrometryczne i mogą być wykorzystane w amatorskim przewidywaniu pogody[15].
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- 1 2 Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-29] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2011-10-04].
- 1 2 3 4 Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-10-04]. (ang.).
- 1 2 3 4 5 Alan Herndon: Hypoxis Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-10-22].
- 1 2 3 4 Y. P. S. Bajaj: Medicinal and Aromatic Plants I. Springer Science & Business Media, 2012, s. 437-441. ISBN 3-642-73026-4.
- ↑ The Taxonomicon. Universal Taxonomic Services. [dostęp 2011-10-04].
- ↑ Armen Takhtajan: Flowering plants. Wyd. 2. Springer, 2009, s. 647-648. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).
- ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 209. ISBN 978-0-511-47376-0.
- ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 663-664. (pol.).
- ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 403. (pol.).
- ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 314. (pol.).
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 85-86. (pol.).
- ↑ IUCN Red List of Threatened Species. Version 2017-2. [dostęp 2017-10-22]. (ang.).
- 1 2 Plants For A Future. [dostęp 2011-10-04]. (ang.).