Źródła prawa powszechnego

Prawo obowiązujące w kościele powszechnym.

Źródła prawa partykularnego

Prawo obowiązujące w kościele partykularnym, na przykład:

• statuty synodalne,
• księgi kościelne.

Dekret Gracjana i dekretyści

W 1140 roku boloński mnich Gracjan dokonał systematyzacji i ujednolicenia przepisów prawa kanonicznego. Gracjan miał wybitnych poprzedników. W VII wieku Izydor z Sewilli stworzył uporządkowany tematycznie zbiór nazywany hispaną. Przed nim, w 1010 roku, dokonał podobnej systematyzacji Burchard z Wormacji, a w 1090 Iwon z Chartres. Dopiero jednak dzieło Gracjana – zwane Dekretem Gracjana (Decretum Gratiani) porządkujące ustawy soborowe poczynając od ustaw soboru nicejskiego z 325 roku – zyskało powszechny autorytet. Studiowali je dekretyści, wśród nich Paucapalea i Jan Teutonicus.

Dekretaliści

W niedługim czasie po ukazaniu się Dekretu Gracjana zaszła potrzeba zgromadzenia nowego materiału prawnego, którego dostarczyły sobory laterańskie w 1179 (III) i 1215 (IV) r. oraz ustawodawstwa papieży Aleksandra III (1159–1181) i Innocentego III (1198–1216). Ponadto zwrócono uwagę, iż wiele dawnych dekretałów nie znalazło się w Dekrecie Gracjana. Stąd zaczęto tworzyć nowe zbiory prawa kościelnego. Było ich wiele. Pięć z nich przyjęła szkoła bolońska i objaśniała na równi z Dekretem Gracjana. Nazywano je Compilationes, a po ukazaniu się nowej kompilacji Grzegorza IX – Compilationes antiquae. W jednym z powstałych wówczas zbiorów prywatnych – autorstwa Bernarda z Pawii – po raz pierwszy zastosowano schemat: iudex (o jurysdykcji kościelnej), iudicium (prawo procesowe z wyjątkiem karnego), clerus (prawo osobowe), connubia (prawo małżeńskie), crimen (prawo karne).

Powstanie Corpus Iuris Canonici

Na soborze trydenckim powołano specjalną komisję, która opracowała poszczególne zbiory prawa kanonicznego, nadając im jednolity układ. Tekst – pod nazwą Corpus Iuris Canonici – został zatwierdzony w 1580 roku przez papieża Grzegorza XIII, a obejmował: Dekret Gracjana, Liber extra – Dekretały papieża Grzegorza IX z 1234 roku, Liber sextus – zbiór dekretałów papieża Bonifacego VIII z 1298, Clementinae – nieukończony zbiór dekretałów papieża Klemensa V z lat 1314 i 1317, Extravagantes communes oraz Extravagantes Joannis Papae XXII – prywatne kompilacje dekretałów z XIV–XV wieku.

Współczesne kodyfikacje

W XX w. Kościół katolicki dokonał odnowy swojego prawa. Pierwszą nowoczesną kodyfikacją był kodeks prawa kanonicznego z 1917. Prace nad tym kodeksem rozpoczęła w 1904 roku komisja ds. projektu nowego prawa kanonicznego powołana przez papieża Piusa X. Kodeks został promulgowany przez papieża Benedykta XV. Kodeks składał się z pięciu ksiąg, których układ oparty był na schemacie instytucji Justyniana (Iudex, Iudicium, Clerus, Conubia, Crimen). Zamiar reformy prawa kanonicznego ogłosił w początkach swojego pontyfikatu w 1959 roku papież Jan XXIII. Jednakże komisja do reformy prawa kanonicznego została powołana dopiero w 1963 roku, po rozpoczęciu II soboru watykańskiego. Nowy Kodeks prawa kanonicznego został promulgowany 25 stycznia 1983 roku przez papieża Jana Pawła II. Kodeks składa się z 7 ksiąg:

• Księga I. Normy ogólne,
• Księga II. Lud Boży,
• Księga III. Nauczycielskie zadanie Kościoła,
• Księga IV. Uświęcające zadanie Kościoła,
• Księga V. Dobra doczesne Kościoła,
• Księga VI. Sankcje w Kościele,
• Księga VII. Procesy.

W I poł. XX w. podjęto również prace nad kodyfikacją prawa kanonicznego katolickich Kościołów wschodnich, które początkowo przyniosły tylko częściowe regulacje (np. prawo małżeńskie zostało ogłoszone w 1949). Ostatecznie kodeks kanonów Kościołów wschodnich został promulgowany dopiero w 1990.

Kodeksy nie są jedynymi źródłami prawa kanonicznego. Zaś Kodeks z 1983 roku nie ma charakteru ekskluzywnego.