Prawo cytatu – potoczne określenie postaci dozwolonego użytku publicznego zezwalającej na wykorzystanie niewielkich fragmentów cudzej twórczości we własnych utworach bez konieczności uzyskania zgody twórcy. Historię regulacji prawa cytatu na świecie, a także informacje o prawie cytatu na gruncie prawa Unii Europejskiej i zarys porównawczy przedstawiono w artykule prawo cytatu.

W polskim prawie autorskim prawo cytatu zostało uregulowane już w pierwszej ustawie (z 1926). Znalazło się także w ustawach z 1952 i 1994. Sposób regulacji prawa cytatu ulegał zmianom. Przepis ustawy z 1994 zmieniono w 2015, w ramach nowelizacji, której celem było dostosowanie prawa polskiego do wymogów dyrektywy 29/2001/WE.

Cytat wolno umieścić w utworze, który – pozbawiony cytatów – wciąż byłby utworem. Nie jest pewne, jak traktować twórcze zbiory utworów, w szczególności zbiory cytatów. Istnieją też wątpliwości, jak oceniać cytaty umieszczone w materiałach wyłączonych z ochrony prawa autorskiego. Prawo cytatu obejmuje umieszczanie wyłącznie rozpowszechnionych utworów (od 2015: całych lub ich części). Wolno cytować w dowolnym celu lub w zakresie uzasadnionym „prawami gatunku twórczości”. Zakres prawa cytatu jest ograniczony testem trójstopniowym.

Historia

W pierwszej polskiej ustawie o prawie autorskim, z 1926, przepisy o dozwolonym użytku były pogrupowane według dziedzin twórczości. Prawo cytatu w piśmiennictwie regulował art. 13 ust. 2, w muzyce art. 14 ust. 1, a w sztuce – art. 15 ust. 2. Jeśli chodzi o piśmiennictwo, to już w tej ustawie zamieszczono wymóg, aby cytować w utworze stanowiącym „samoistną całość”. Ponadto można było cytować maksymalnie trzy ustępy „drobnych utworów”[1]. Cytat w muzyce miał inną funkcję. Nie służył budowaniu nowych utworów w oparciu o poprzednie (jak to jest w tekstach naukowych), ponieważ ustawodawca kładł stosunkowo większy nacisk na samodzielność tworzenia, a mniejszy na korzystanie z cudzych utworów. Chodziło więc głównie o legalizację cytatów muzycznych w celach edukacyjnych[2]. Podobnym (naukowym i dydaktycznym) celom służył cytat plastyczny[3].

W ustawie z 1952 utrzymano podział przepisów o dozwolonym użytku według dziedzin twórczości. Były to art. 18 ust. 3 (cytat w piśmiennictwie) i art. 19 ust. 1 (w muzyce). W art. 20 ust. 2 znalazł się przepis, który można było odnieść do cytatu w utworach plastycznych[2]. Jeśli chodzi o cytat w piśmiennictwie, zrezygnowano z ograniczenia do trzech ustępów, ale zakres dozwolonego cytatu był wąski.

W ustawie 1994 zrezygnowano z wyżej wspomnianego podziału przepisów o dozwolonym użytku. Przepis regulujący prawo cytatu ujęto ogólnie i poszerzono zakres dozwolonych celów cytatu[4]. Przez to nie tylko dopuszczono cytowanie w każdej dziedzinie, ale także stworzono możliwość, by cytat był „pomostem” między różnymi dziedzinami twórczości[5]. W 2015 nowelizacja wprowadziła przepisy niwelujące wątpliwości interpretacyjne w zakresie stosowania prawa cytatu w satyrze, wykorzystywania utworów w sposób niezamierzony oraz rozszerzyła art. 29 ust. 1 ustawy o utwory fotograficzne i plastyczne, by zniwelować wątpliwości, że przepis odnosi się wyłącznie do druku[6].

Art. 29 Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Art. 29 – 1 Wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.

Art. 29 – 2 Wolno w sposób niezamierzony włączyć utwór do innego utworu, o ile włączony utwór nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony.

W interpretacji polskiego przepisu może pomóc sformułowanie fair practice (przyjęte zwyczaje, dobre praktyki), użyte zarówno w konwencji berneńskiej, jak dyrektywie 29/2001/WE[7].

Warunki korzystania (ustawa z 1994)

Dotyczące utworu – miejsca cytatu

Ograniczenie praw autorskich w przypadku działalności nietwórczej nie ma uzasadnienia, ponieważ celem prawa cytatu jest swoboda twórczości[8]. Jednak przesłanka cytowania w utworze nie wynika z norm prawa międzynarodowego ani prawa UE, a w nowelizacji z listopada 2015 została utrzymana na skutek opinii zgłoszonych w trakcie konsultacji społecznych[9].

Przytaczanie cudzej twórczości mieści się w zakresie art. 29, jeżeli cytat znajduje się w utworze stanowiącym samoistną całość. Wydaje się, że „samoistną całość” stanowi ten wytwór, który – pozbawiony cytatów – wciąż byłby utworem[10]. Jednak ta interpretacja prowadzi do wątpliwości, czy zakres art. 29 pr. aut. obejmuje zbiory cytatów, w których elementem twórczym jest układ, dobór lub powiązanie elementów (utwory wymienione w art. 3 pr. aut.). Za odpowiedzią pozytywną opowiada się część prawników[11]. Ich zdaniem stanowisko przeciwne jest nieuprawnione, skoro przepis nie stanowi rozróżnienia. Gdyby przyjąć to rozumowanie, należałoby rozwiązać problem relacji zakresu art. 29 i art. 271 pr. aut. (przepisu o podręcznikach, wypisach i antologiach, z którym wiąże się kwestia wynagrodzenia autorskiego)[12]. Inni zwracają uwagę, że ta interpretacja zakłada, jakby wyrażenie „samoistna całość” było zbędne w ustawie[13]. Zaproponowano rozwiązanie, według którego do utworów nieobjętych zakresem art. 271 pr. aut. stosuje się art. 29 pr. aut.[7]

Istnieje problem przytaczania cudzej twórczości w wytworach, które – niezależnie od tego, czy są twórcze, czy nie – nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego (nie są utworami – zob. wyłączenia z ochrony prawa autorskiego). Dowolne inkorporowanie utworów do nie-utworów jest naruszeniem prawa autorskiego[14]. Jednak zakazywanie cytowania w nie-utworach byłoby szkodliwe. Chodzi m.in. o orzeczenia i decyzje zawierające fragmenty teoretycznoprawne[15]. Niektórzy przyjmują, że takie wytwory są utworami w czasie tworzenia, a później tracą ten status[7]. Aby uniknąć tego typu fikcji prawnej, można również pominąć wymóg cytowania w utworze, przy zachowaniu pozostałych wymogów art. 29 pr. aut.[16] Problemu nie rozwiązuje powoływanie się na art. 332 pr. aut. (przepis o korzystaniu dla celów bezpieczeństwa publicznego oraz postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych), choćby ze względu na konieczność ścisłej interpretacji użytych tam pojęć[17].

Dotyczące cytowanego utworu

Dozwolony użytek dotyczy takich wytworów (lub ich części), które same stanowią przedmiot prawa autorskiego (są utworami). Korzystanie z fragmentu twórczości, który samoistnie nie jest utworem, nie jest ingerencją w prawa autorskie. W takim wypadku powinności korzystającego (takie jak podanie autorstwa) mogą wynikać z innych norm, np. ochrony dóbr osobistych[18].

Cytowany utwór powinien być rozpowszechniony. Ustawa z 1952 r. wymagała publikacji utworu. Dzięki tej zmianie polski stan prawny lepiej oddaje sens art. 10 ust. 1 konwencji berneńskiej[19]. Cytowanie utworów nierozpowszechnionych bez zgody autora jest ingerencją w prawo do decydowania o pierwszym rozpowszechnieniu utworu publiczności[20].

Ustawodawca uregulował rozmiar dozwolonego cytatu za pomocą nieostrych pojęć. W trakcie prac nowelizacyjnych (z 2015) proponowano, by określenia dotyczące rozmiaru cytatu zastąpić klauzulami „uczciwych zwyczajów” i „specyficznych celów cytatu”. Ostatecznie ustawa głosi, że wolno cytować „urywki” utworów, a utwory plastyczne, fotograficzne oraz „drobne” – w całości. „Urywek” to mała część utworu, mniejsza niż fragment[21]. „Urywek (…) odznacza się niewielkimi rozmiarami w zestawieniu z objętością utworu, z którego został zaczerpnięty”[22].

Możliwość cytowania utworów plastycznych i fotograficznych w całości została wprowadzona nowelizacją z 2015. Wcześniej nie było jasne, czy takie utwory (których urywki trudno przytaczać) traktować jako drobne[23]. Zdaniem części prawników zakwalifikowanie ich do „drobnych” byłoby bezsensowne[24]. Z kolei to, czy utwór jest „drobny”, wymaga indywidualnej oceny. W ocenie rozmiaru dozwolonego cytatu decyduje głównie cel cytowania[25]. Takie rozumowanie zastosował Sąd Najwyższy, dopuszczając przytoczenie całego utworu pod warunkiem spełnienia celu określonego w art. 29 pr. aut.[26]

Cele cytatu

Cytowanie mieści się w zakresie art. 29 pr. aut., jeżeli jest uzasadnione funkcją w utworze, w którym osadzono cytat. W ramach nowelizacji z 2015 otwarto katalog celów cytatu i dodano przykładowe cele[27]. Do wyjaśniania, analizy krytycznej i nauczania dodano polemikę i analizę naukową. Oprócz tego wolno cytować ze względu na prawa gatunku twórczości. Otwarcie katalogu celów cytatu stworzyło możliwość cytowania ze względów estetycznych lub jako motto[28]. Cytowanie w celu komercyjnym budzi mniej wątpliwości (o ile nie narusza testu trójstopniowego)[29].

Wyjaśnianie to ułatwia zrozumienia (odbioru) własnej twórczości. Ten cel nie jest osiągnięty, jeżeli nie ma związku cytatu z twórczością cytującego[30]. Wyjaśnianiem nie jest też posługiwanie się cudzą argumentacją w zastępstwie samodzielnego sformułowania myśli[31]. Polemika to udział w dyskusji, w której strony prezentują przeciwstawne poglądy[32]. Analizę stanowi ocena, omówienie, odwołanie się do całości lub do poszczególnych elementów utworu. Zakres pojęcia „analiza naukowa” mieści się w zakresie pojęcia „analiza krytyczna”, co sprawia, że ta zmiana w ustawie nie była istotna[33]. Z kolei nauczaniem może być każde przekazywanie wiedzy, nie tylko w oświacie i nauce[34]. Podobnie jak w przypadku wyjaśniania, cytat powinien mieć związek z twórczością cytującego[35].

Specjaliści różnie interpretują pojęcie „praw gatunku twórczości”. Według jednego stanowiska, odróżnieniu od powyższych celów cytatu, uzasadnieniem cytowania w omawianym przypadku jest sam gatunek. Chodzi o taką twórczość, która nie zaistniałaby bez wykorzystania cytatu[36]. Inni uważają, że ustawodawca dał możliwość uwzględnienia roli zwyczaju w ocenie cytowania w danym gatunku twórczości. Wywodzą oni swoje stanowisko z normy, która nakazuje interpretować przepisy polskiej ustawy w świetle konwencji berneńskiej i dyrektywy 29/2001/WE[37]. W konsekwencji należałoby ustalić, do jakiego gatunku twórczości należy dany utwór i czy normy zwyczajowe, które definiują gatunek, zezwalają na dane cytowanie[38].

Nierzetelne cytowanie

Z reguły niespełnienie warunków prawa cytatu powoduje naruszenie majątkowych praw autorskich[39]. Niekiedy może dojść również do naruszenia autorskich praw osobistych. Jest tak w sytuacjach nierzetelnego wykorzystania dzieła[40], tj. wykorzystania cytatu w taki sposób, że myśl autora wyrażona w cytowanym utworze ulega zniekształceniu. Wówczas cytat zostaje dobrany nieumiejętnie lub świadomie zmanipulowany tak, że odbiorca cytatu może odnieść mylne wrażenie co do tego, co jego autor rzeczywiście chciał przekazać. W takich sytuacjach autorowi może przysługiwać nie tylko ochrona autorsko-prawna, ale równocześnie ochrona dóbr osobistych uregulowana w kodeksie cywilnym[41].

Przypisy

  1. ↑ Małek 2011 ↓, s. 178.
  2. 1 2 Małek 2011 ↓, s. 180.
  3. ↑ Małek 2011 ↓, s. 181.
  4. ↑ Małek 2011 ↓, s. 186.
  5. ↑ Małek 2011 ↓, s. 222 i nn.
  6. ↑ Bezprawnik.pl, Prawo cytatu – czym jest, jak stosować, co się zmieniło w 2016? [online], Bezprawnik [dostęp 2016-04-23].
  7. 1 2 3 Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  8. ↑ Traple 2011 ↓, s. 268; podobnie: Mania 2017 ↓, s. 67.
  9. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 237.
  10. ↑ B. Michalski, Uprawnienia do cytowania w polskim prawie autorskim, cz. II, „Prasa Techniczna” 1987, nr 1, s. 18, cyt. za: Małek 2011 ↓, s. 239; także Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 238. Podobnie orzekł SN w wyroku z dnia 23 listopada 2004 r., I CK 232/04, OSNC 2005, nr 11, poz. 195, cyt. za: Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  11. ↑ Traple 2011 ↓, s. 269; Mania 2017 ↓, s. 67; Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 238.
  12. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 238.
  13. ↑ Małek 2011 ↓, s. 239.
  14. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 95; Małek 2011 ↓, s. 232.
  15. ↑ Małek 2011 ↓, s. 229.
  16. ↑ M. Markiewicz, Licencja ustawowa do korzystania z utworów dla celów bezpieczeństwa publicznego lub na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych oraz sprawozdań z tych postępowań, [w:] Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, A. Matlak, S. Stanisławska-Kloc (red.), Warszawa 2013, s. 526, cyt. za: Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  17. ↑ Małek 2011 ↓, s. 227 i nn.
  18. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 236.
  19. ↑ Traple 2011 ↓, s. 199.
  20. ↑ Stanisławska-Kloc 2015 ↓; szerzej o rozpowszechnieniu: Małek 2011 ↓, s. 245 i nn.
  21. ↑ R. Golat, Komentarz…, op. cit., s. 279; Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 11.
  22. ↑ Wyrok SA w Warszawie z dnia 18 września 2003 r., VI ACa 23/03, LEX nr 558384, cyt. za: Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  23. ↑ Uzasadnienie…, s. 22.
  24. ↑ Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 13.
  25. ↑ Traple 2011 ↓, s. 202; Mania 2017 ↓, s. 81.
  26. ↑ Przywołany wyrok SN z dnia 23 listopada 2004 r., I CK 232/04, cyt. za: Preussner-Zamorska, Marcinkowska i Laskowska 2017 ↓, s. 646.
  27. ↑ Na temat zmiany katalogu zamkniętego na otwarty szerzej: Mania 2017 ↓, s. 66.
  28. ↑ Uzasadnienie…, s. 23. Przeciwko „głównie dekoracyjnemu” cytowaniu: Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 239.
  29. ↑ Na temat cytowania komercyjnego: Wachowska 2009 ↓, s. 34–35; cytowanie w reklamie: Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  30. ↑ Traple 2011 ↓, s. 268.
  31. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 241.
  32. ↑ Gienas 2016 ↓, s. 310.
  33. ↑ Gienas 2016 ↓, s. 311.
  34. ↑ Małek 2011 ↓, s. 279.
  35. ↑ Wachowska 2009 ↓, s. 35.
  36. ↑ A. Michalak, Dozwolony użytek utworu audiowizualnego w reklamie, „Monitor Prawniczy” 2003/2, s. 76, cyt. za: Wachowska 2009 ↓, s. 38.
  37. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 240.
  38. ↑ Stanisławska-Kloc 2015 ↓. Szerzej: Małek 2011 ↓, s. 297 i nn.; Mania 2017 ↓, s. 72 i nn..
  39. ↑ Traple 2005 ↓, s. 345.
  40. ↑ Zgodnie z art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych autorskie prawa osobiste obejmują m.in. prawo twórcy do rzetelnego wykorzystania jego dzieła (zob. art. 16 pkt 3 pr. aut.).
  41. ↑ Art. 23 i 24 kc, Traple 2005 ↓, s. 353

Bibliografia

  • Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Dozwolony użytek: antologie i wypisy, „Prace z Prawa Własności Intelektualnej UJ”, z. 104, Kraków 2009, ISSN 0137-236X.
  • Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa: Wolters Kluwer, 2016, ISBN 978-83-264-9694-3.
  • Krzysztof Gienas, Komentarz do art. 29, [w:] Andrzej Drzewiecki i inni, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych: komentarz, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck, 2016, ISBN 978-83-255-8504-4, OCLC 953152925.
  • Leszek Małek, Cytat w świetle prawa autorskiego, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2011, ISBN 978-83-264-1276-9, OCLC 802115740.
  • Grzegorz Mania, Cytat w muzyce – o potrzebie reinterpretacji przesłanek, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 1/2017, Kraków 2017, ISSN 0137-236X.
  • Janina Preussner-Zamorska, Joanna Marcinkowska, Ewa Laskowska, Dozwolony użytek chronionych utworów, [w:] Prawo autorskie, Janusz Barta (red.), wyd. 4., stan prawny na 1 marca 2017, Warszawa: C.H. Beck, Polska Akademia Nauk, 2017, ISBN 978-83-255-8754-3, OCLC 982632757.
  • Sybilla Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 29, [w:] Marek Bukowski i inni, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Damian Flisak (red.), Warszawa: LEX a Wolters Kluwer business, 2015, ISBN 978-83-264-3326-9, OCLC 903322376.
  • Elżbieta Traple, Komentarz do art. 29, [w:] Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, wyd. 4, Kraków: Zakamycze, 2005, ISBN 83-7444-033-3.
  • Elżbieta Traple, Komentarz do art. 29, [w:] Monika Czajkowska-Dąbrowska i inni, Prawo autorskie i prawa pokrewne, wyd. 5, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2011, ISBN 978-83-264-1493-0.
  • Agnieszka Wachowska, Cytat utworu audiowizualnego w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, „Prace z Prawa Własności Intelektualnej UJ”, z. 104, Kraków 2009, ISSN 0137-236X.
  • Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych z dnia 22 maja 2015 (druk sejmowy nr 3449) [online], sejm.gov.pl [dostęp 2018-03-07].
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.