Porfiriusz (gr. Πορφύριος) – wieloryb, który atakował i zatapiał okręty na wodach w pobliżu Konstantynopola w VI wieku. Aktywny przez okres ponad pięćdziesięciu lat, budził wielkie zaniepokojenie bizantyjskich żeglarzy; cesarz Justynian I nakazał unieszkodliwienie go. Ostatecznie wieloryb, wyrzucony na brzeg na jednej z plaż Morza Czarnego, został zabity i pocięty na kawałki przez grupę uzbrojonych miejscowych.

Imię

Imię Porfiriusz (stgr. Πορφύριος, ang. porphyrios) nadali wielorybowi bizantyjscy żeglarze. Niekiedy określano go imionami zbliżonymi, jak Porfyrion, Porfiry[1] bądź Porfyrio[2]. Pochodzenie imienia nie jest wyjaśnione[1]; niewykluczone, że wieloryba nazwano tak na cześć sławnego wówczas woźnicy Porfiriusza[3], bądź przez wzgląd na mitologicznego giganta Porfyriona[1].

Anthony Kaldellis zasugerował, że imię zwierzęcia mogło wynikać ze skojarzenia z purpurą cesarską i stanowić znak respektu, jakim żeglarze darzyli Porfiriusza[4]. Podobny pogląd wyrazili Sian Lewis i Lloyd Llewellyn-Jones[5]. James Allan Stewart Evans przypuścił, że imię wieloryba było bezpośrednim odniesieniem do ciemnopurpurowej (porphyra) barwy zwierzęcia[6][7]. Do podobnych wniosków doszli John Papadopoulos i Deborah Ruscillo[8], a także Daniel Ogden, według którego nazwę Porphyrios należałoby tłumaczyć jako purpurowy chłopczyk (ang. purple boy)[9].

Życie

Głównym źródłem wiedzy na temat wydarzeń związanych z Porfiriuszem są Historia Wojen i Historia Sekretna Prokopiusza z Cezarei[4][7]. Według jego opisu wieloryb miał prawie 14 metrów długości i niecałe 5 metrów szerokości[1].

W owym czasie o wielorybach wiedziano niewiele i często określano je jako morskie potwory[5]. Konkretna przynależność gatunkowa Porfiriusza nie jest możliwa do ustalenia[8], a jako najbardziej prawdopodobne uznaje się, że mógł być kaszalotem[9][7][2][8] bądź wybitnie dużą orką[10][11]. Za pierwszą możliwością przemawiają długość życia zwierzęcia, jego rozmiary i temperament[8]. Z kolei geograficzne umiejscowienie wydarzeń wskazywać mogłoby raczej na częściej występującą w okolicach Konstantynopola orkę[6]. Zarówno czarny kolor orki, jak i brunatnoszary kaszalota mogłyby zostać przez ówczesnych obserwatorów łatwo pomylone z purpurą[6][8].

Według relacji Prokopiusza przez ponad 50 lat, z kilkoma nieregularnymi przerwami, Porfiriusz atakował okręty znajdujące się w okolicy Konstantynopola[7][4]. Najczęściej napotykano go w cieśninie Bosfor[1]. Wieloryb rzucał się zarówno na łodzie rybackie czy kupieckie, jak i na okręty wojenne[1]. W wyniku jego ataków wiele jednostek zatonęło, a z czasem świadomość zagrożenia wśród żeglarzy wzrosła na tyle, że niejednokrotnie kapitanowie okrętów zmieniali trasę rejsu na wieść o pojawieniu się Porfiriusza na danym akwenie[4]. Problemy wywołane przez ataki spotkały się z reakcją cesarza Justyniana[11], który nakazał unieszkodliwienie wieloryba, co okazało się jednak niemożliwe do realizacji[4][12].

Zgodnie z relacją Prokopiusza Porfiriusz wypadł ostatecznie na jedną z plaż Morza Czarnego, gdzie, nie mogąc dostać się z powrotem do wody, napotkał śmierć z rąk grupy okolicznych mieszkańców[7][4][1]. Śmierć Porfiriusza miała według Prokopiusza przynieść ulgę mieszkańcom cesarstwa, jakkolwiek spekulowano, że zabite wówczas zwierzę mogło być innym wielorybem, niezwiązanym w żaden sposób z serią ataków i zatonięć[4][12].

W kulturze

Historia Porfiriusza jest pierwszym zachowanym opisem wieloryba atakującego żeglarzy[13]. Jego dzieje wspomniane zostały w Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego pióra Edwarda Gibbona; do historii Porfiriusza odnosił się także późniejszy komentator dzieła Gibbona, George Horne[14]. Przypadek był znany Hermanowi Melville'owi i został przezeń wspomniany w powieści Moby Dick[2]. Porfiriusz pojawia się też w powieści Roberta Gravesa pt. Belizariusz. Na kartach tejże powieści Justynian wysyła tytułowego bohatera w morski pościg za wielorybem.

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 6 7 Keith Hansley, The Tale Of A Monstrous Whale That Harassed Ships In the Age Of Justinian [online], The Historian's Hut, 2020 [dostęp 2023-04-05] (ang.).
  2. 1 2 3 Matthew Crow, Littoral Leviathan: Histories of Oceans, Laws, and Empires, [w:] Edward Cavanagh (red.), Empire and Legal Thought: Ideas and Institutions from Antiquity to Modernity, Leiden: Brill, 2020, s. 362, ISBN 978-90-04-43098-3.
  3. ↑ Porphyry the whale, [w:] Oliver Nicholson (red.), Oxford Dictionary of Late Antiquity, 2018, ISBN 978-0-19-866277-8.
  4. 1 2 3 4 5 6 7 Anthony Kaldellis, Prokopiusz, The Secret History: with Related Texts, Indianapolis: Hackett Publishing, 2010, s. 171–172, ISBN 978-1-60384-408-6 (ang.).
  5. 1 2 Sian Lewis, Lloyd Llewellyn-Jones, Wild animals, [w:] The Culture of Animals in Antiquity: A Sourcebook with Commentaries, London: Routledge, 2018, ISBN 978-1-351-78249-4 (ang.).
  6. 1 2 3 James Allan Stewart Evans, The Age of Justinian: The Circumstances of Imperial Power, London: Routledge, 2002, s. 293, ISBN 978-1-134-55976-3 (ang.).
  7. 1 2 3 4 5 Anthony Kaldellis, A Cabinet of Byzantine Curiosities, Oxford University Press, 2017, s. 32, ISBN 978-0-19-062594-8.
  8. 1 2 3 4 5 John Papadopoulos, Deborah Ruscillo, A Ketos in Early Athens: An Archaeology of Whales and Sea Monsters in the Greek World, „American Journal of Archaeology”, 106 (2), 2002, s. 187–227, DOI: 10.2307/4126243, ISSN 0002-9114, JSTOR: 4126243.
  9. 1 2 Daniel Ogden, Perseus, London: Routledge, 2008, s. 87, ISBN 978-1-134-09062-4 (ang.).
  10. ↑ Arnaud Zucker, Zoology, [w:] Stavros Lazaris (red.), A Companion to Byzantine Science, t. 6, Leiden: Brill, 2020, s. 281, ISBN 978-90-04-41461-7 (ang.).
  11. 1 2 Georgia L. Irby, Conceptions of the Watery World in Greco-Roman Antiquity, London: Bloomsbury Publishing, 2021, ISBN 978-1-350-13646-5 (ang.).
  12. 1 2 Vicki Ellen Szabo, Monstrous Fishes and the Mead-Dark Sea: Whaling in the Medieval North Atlantic, Leiden: Brill, 2008, s. 40, ISBN 978-90-04-16398-0.
  13. ↑ Skip Finley, Whaling Captains of Color: America's First Meritocracy, Annapolis: Naval Institute Press, 2020, s. 113, ISBN 978-1-68247-832-5.
  14. ↑ Nigel Aston, Infidelity Ancient and Modern: George Horne Reads Edward Gibbon, „Albion: A Quarterly Journal Concerned with British Studies”, 27 (4), 1995, s. 561–582, DOI: 10.2307/4052532, ISSN 0095-1390, JSTOR: 4052532.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.