„Aby kraj był bogaty i silny, a rodziny szczęśliwe, uprasza się, abyś stosował planowanie urodzin". Tabliczka wykonana na zlecenie władz gminy Tangshan [pow. Dean, prow. Jiangxi].

Polityka jednego dziecka (chiń. upr. 计划生育政策; pinyin jìhuà shēngyù zhèngcè; dosł. „polityka planowania urodzeń”) – polityka kontroli populacji Chińskiej Republiki Ludowej obowiązująca w latach 1977–2015^[1].

Jej celem było ograniczenie przyrostu naturalnego Chińczyków. Zgodnie z promowanym przez nią modelem, każda para w Chinach powinna mieć tylko jedno dziecko – posiadanie większej liczby potomstwa nie było zakazane, ale obarczone wieloma dolegliwościami prawnymi, przede wszystkim tzw. opłatami za obsługę (chiń. upr. 社会抚养费; chiń. trad. 社會撫養費; pinyin shèhuì fúyǎng fèi). Polityka jednego dziecka promowała pary mające tylko jedno dziecko na obszarach wiejskich i miejskich, rodzice posiadający ich więcej znajdowali się w gorszej sytuacji prawnej. Możliwe było uzyskanie pozwolenia na posiadanie większej liczby dzieci, pod warunkiem uiszczenia odpowiedniej opłaty. W późniejszym okresie trwania polityki, małżeństwo miało prawo mieć dwójkę dzieci, pod warunkiem, że każdy z małżonków był jedynakiem.

Zainspirowany ówczesnymi ruchami antypopulacyjnymi^[2] chiński rząd wprowadził politykę w 1977 w celu „złagodzenia społecznych, ekonomicznych i problemów ochrony środowiska w Chinach”^[3], twierdząc że polityka miała zapobiec ponad 250 milionom urodzeń^[4] do 2000. Polityka budziła kontrowersje zarówno wewnątrz i na zewnątrz Chin ze względu na sposób, w jaki została wdrożona, a także ze względu na obawy związane z negatywnymi konsekwencjami ekonomicznymi i społecznymi. Polityka ta była powiązana ze wzrostem przymusowych aborcji i dzieciobójstwa dokonywanego przez kobiety, była też możliwą przyczyną nierównowagi płci w Chinach^[5]. W 2015 poinformowano o odejściu od tej polityki, co uzasadnione zostało starzeniem się społeczeństwa^[6]. W 2016 roku Chiny wprowadziły politykę dwojga dzieci, a w 2021 politykę trojga dzieci^[7].

Realizacja

Wioska Nongchang, gmina miejska Danshan w prowincji Syczuan – tablica informująca o zebranych „opłatach za obsługę” i zaległościach w 2005

Limit jednego dziecka był stanowczo egzekwowany na obszarach miejskich, ale stopień faktycznej realizacji wahał się w zależności od miejsca^[8]. W większości obszarów wiejskich rodziny miały prawo wnioskować o zgodę na drugie dziecko, jeśli pierwsze było dziewczynką^[9], względnie osobą niepełnosprawną, chorą psychicznie lub niedorozwiniętą umysłowo^[10]. Wymagany był odstęp pomiędzy urodzeniem pierwszego a drugiego dziecka (zwykle 3 lub 4 lata). Rodzenie nadliczbowych dzieci powodowało duże grzywny: rodzice naruszający zasady polityki byli zobowiązani do zapłaty kar pieniężnych i mogli być pozbawieni premii w miejscu pracy. Dzieci urodzone w krajach zamorskich nie były liczone w ramach polityki, jeżeli nie uzyskały obywatelstwa chińskiego. Chińscy obywatele powracający z zagranicy mogli mieć drugie dziecko^[11]. Należy zaznaczyć, że w różnych okresach działania polityki te zasady się zmieniały. Dotyczy to między innymi mniejszości etnicznych, czy narodowych, które mieszkały na terenie Chin. Na samym początku, nie musiały one przestrzegać polityki. W kolejnych latach musieli, jeśli mieszkali w określonych regionach, które były wyjątkowo przeludnione. Potem każdy, bez względu na pochodzenie, był zmuszony do przestrzegania prawa.

Opłaty za obsługę były ustalane każdego roku przez lokalne biura statystyczne w stosunku do dochodu przeciętnego mieszkańca danego rejonu, oddzielnie dla wsi i miast. Obowiązywały za posyłanie nadprogramowych dzieci do szkół i za objęcie ich opieką medyczną.

Urzędnicy państwowi, a zwłaszcza osoby zamożne, często naruszały politykę mimo grzywny, gdyż stać je było na zapłacenie kary finansowej^[12]. Na przykład w latach 2000 i 2005 zgodnie z danymi regionalnych komisji planowania rodziny 1968 urzędników w prowincji Hunan naruszyło te zasady; dodatkowo do oficjalnych zakazów nie zastosowało się 21 krajowych i lokalnych prawodawców, 24 doradców politycznych, 112 przedsiębiorców i 6 starszych intelektualistów^[12]. Niektórzy urzędnicy w ogóle nie musieli płacić kar^[12].

W 2012 po raz pierwszy odnotowano spadek ludności w wieku produkcyjnym. W związku z tym od listopada 2013, gdy jedno z rodziców było jedynakiem, para mogła mieć dwoje dzieci, zgodę na drugie dziecko wydawano w drodze decyzji administracyjnej. Zmiany wprowadzono z powodu szybkiego starzenia się społeczeństwa chińskiego, jednak zainteresowanie posiadaniem drugiego dziecka okazało się małe, głównie ze względu na duże koszty wychowania dziecka oraz niechęć do rezygnacji z kariery zawodowej^[13].

Wpływ na wzrost liczby ludności i dzietność

Piramida wieku społeczeństwa chińskiego

Przed wprowadzeniem polityki jednego dziecka współczynnik dzietności spadł z 5,6 (1949) do 2,8 (1978)^[13]. Od momentu jej wprowadzenia wskaźnik spadł do około 1,8 w 2008^[14] i 1,4 w połowie następnej dekady^[13]. Chiński rząd szacował, że dzięki polityce jednego dziecka urodziło się ok. 300 milionów mniej dzieci w okresie ok. 30 lat obowiązywania przepisów^[15][16]. Raporty zachodnich badaczy potwierdziły spowodowane przez politykę starzenie się ludności i ujemny przyrost ludności w niektórych obszarach^[17][18]. Problem jest o tyle poważny, iż może przyczynić się do załamania chińskiego systemu emerytur i podwyższenia cen za usługi medyczne. To obniży poziom życia w Chinach.

Warto też wspomnieć, że polityka ta przyczyniła się do masowych emigracji. Na początku dotyczyło to głównie par, które starały się uchronić życie swoich dzieci. W kolejnych latach, gdy współczynnik mężczyzn przypadających na jedną kobietę był bardzo wysoki, wielu mężczyzn zdecydowało się wyjechać z państwa w poszukiwaniu przyszłej żony.

Łamanie praw człowieka

W opinii części zachodnich ośrodków badawczych i organizacji pozarządowych wdrażanie polityki jednego dziecka w Chinach łączyło się z nagminnym łamaniem praw człowieka przez władze chińskie lub za ich przyzwoleniem^[19][20]. Efektami (czasem niezamierzonymi) polityki były: przekupstwa, przymus, przymusowe sterylizacje kobiet, przymusowe aborcje, a nawet dzieciobójstwo narodzonych dzieci (głównie dziewczynek) odbywające się za milczącym przyzwoleniem władz, w większości na terenach wiejskich^[21][22].

Przykładowo raport za rok 2001 mówi o liczbie 20000 aborcji i sterylizacji. Identyfikacja kandydatów do aborcji była przeprowadzana przy użyciu przenośnych urządzeń ultradźwiękowych, nawet w odległych wioskach. Również kobiety nawet pod koniec 8. miesiąca ciąży były zmuszane do przerwania ciąży przez wstrzykiwanie roztworu soli^[23]. Istnieją również doniesienia na temat kobiet, których dzieci pozbawiano życia w trakcie porodu^[24]. Stephen Moore z Cato Institute ogłosił, że polityka jednego dziecka prowadzi do „ciągłego ludobójstwa”. Twierdził, że kapitalizm i wolny rynek lepiej rozwiązałyby problemy przeludnienia krajów rozwijających się^[25].

Polityka jednego dziecka obejmowała szereg przepisów bazujących na zasadach eugeniki. Oboje partnerzy musieli być rygorystycznie przetestowani przed zawarciem małżeństwa. Jeżeli jeden z małżonków miał „niezadowalający” stan fizyczny lub psychiczny, od dysleksji do schizofrenii, oboje nie mogli zawrzeć związku małżeńskiego. Chiński rząd stwierdził, że przepisy te miały na celu „poprawę jakości ludności Chin”^[26][27].

Szczególnie restrykcyjnie polityka jednego dziecka była przestrzegana wobec mniejszości etnicznych, doprowadzana do skrajności w postaci przymusowych aborcji, zabijania noworodków i przymusowego sterylizowania kobiet należących do mniejszości, zwłaszcza Ujgurów^[28][29].

Działania niepożądane w populacji kobiet

Znak drogowy w Syczuanie: „Zabrania się dyskryminacji, maltretowania i porzucania niemowląt płci żeńskiej”

Chiny, podobnie jak wiele innych krajów azjatyckich, mają długą tradycję preferencji syna^[16]. Powszechnie akceptowanym wyjaśnieniem preferencji synów jest fakt, że w rodzinach wiejskich mężczyźni mogą być uznawani za bardziej przydatnych w pracy na roli. Zarówno w społecznościach miejskich, jak i wiejskich, uwarunkowania ekonomiczne w połączeniu z pozostałościami tradycji konfucjanizmu tworzą podłoże dla preferencji synów. Synowie mają zapewnić podstawowe wsparcie finansowe i opiekę dla rodziców po ich przejściu na emeryturę. Ponadto w chińskiej tradycji córki po zawarciu małżeństwa stają się częścią rodziny pana młodego. Nierówny stosunek płci mężczyzn do kobiet w obecnej populacji Chin nie występuje wyłącznie na obszarach wiejskich; wskaźnik ten jest niemal identyczny w obszarach miejskich i wiejskich^[30].

Stosunek płci nowo narodzonych w Chinach osiągnął 117 mężczyzn na 100 kobiet w 2000, znacznie więcej niż naturalny, który waha się pomiędzy 103:100 i 107:100. Wzrósł on z 108:100 w 1981 do 111:100 w 1990^[31]. Według raportu opracowanego przez Państwową Komisję Ludności i Planowania Rodziny w 2020 będzie 30 mln więcej mężczyzn niż kobiet, co może prowadzić do niestabilności społecznej^[32]. Korelacja między wzrostem różnicy proporcji płci i wdrażaniem polityki jednego dziecka wydaje się być spowodowana polityką jednego dziecka.

Porzucanie dziewczynek i dzieciobójstwo

Społeczna presja wywierana przez politykę jednego dziecka ma wpływ na tempo, w jakim rodzice pozbywają się niepożądanych dzieci. Wiele porzuconych sierot mieszka w państwowych domach dziecka, które charakteryzuje chroniczne niedofinansowanie, brak przeszkolonego personelu, czasem brak żywności dla dzieci^[28].

Antropolog G. William Skinner na Uniwersytecie Kalifornijskim w Davis i chiński naukowiec Yuan Jianhua stwierdzili, że dzieciobójstwo jest dość powszechne w Chinach^[33]. Aborcja wybranej płci, porzucenia, jak i dzieciobójstwo są w Chinach nielegalne. Mimo chińskiego stanu prawnego Departament Stanu USA^[34], Parlament Zjednoczonego Królestwa^[35] i broniąca praw człowieka Amnesty International oświadczyły, że chiński program planowania rodziny przyczynia się znacznie do dzieciobójstwa^[36]. W czasie polityki jednego dziecka, rząd wyrażał ciche przyzwolenie, a nawet potrzebę przeprowadzania przymusowych sterylizacji, aborcji.

Zobacz też

• Prawa człowieka w Chińskiej Republice Ludowej

Przypisy