Poliptyk z Lusiny
Ilustracja
Autor

warsztat małopolski

Rodzaj

poliptyk rzeźbiony i malowany

Data powstania

1505-1510

Medium

drewno lipowe polichromowane, tłusta tempera, olej, złoto, srebro

Wymiary

184 x 68-69 cm

Status

zaginiony - fragmenty poliptyku wpisane do rejestru strat wojennych po II wojnie światowej

Miejsce przechowywania
Miejscowość

Kraków

Lokalizacja

Muzeum Narodowe w Krakowie

Poliptyk z Lusiny (niem. Polyptychon aus Lusina), późnogotyckie retabulum ołtarzowe, poliptyk dekorowany płaskorzeźbami i malowidłami, pochodzący z nieznanego, najprawdopodobniej małopolskiego (lub galicyjskiego) warsztatu, wykonany ok. 1510 r.[1] Pierwotnie nastawa miała trzy odsłony widoczne po otwarciu kolejnych par skrzydeł. W 1940 r. wewnętrzne skrzydła i szafa poliptyku, będące wówczas w depozycie Muzeum Narodowego w Krakowie zostały zarekwirowane przez Biuro Mühlmanna[2][3][4][5], działające w imieniu Rządu Generalnego Gubernatorstwa. Po wojnie do krakowskiego muzeum wróciły jedynie skrzydła, pozbawione szafy środkowej i zdobiącej ją płaskorzeźby z wizerunkiem Świętej Rodziny oraz płaskorzeźbionej kwatery ze skrzydła przedstawiającej scenę Legendy św. Teofila z Adany (Teofila z Cylicji). Obydwa fragmenty retabulum znajdują się w Katalogu strat wojennych pod numerem 409[6].

Historia

Historia retabulum do połowy XIX w. pozostaje nieznana. Pierwsza wzmianka o poliptyku z Lusiny pojawiła się w 1850 r., kiedy to został on przekazany w dwóch darowiznach - dr med. Karola Soczyńskiego (w lipcu 1850 r.)[7] i Józefa Jerzmanowskiego (w listopadzie 1850 r.), Muzeum Starożytności działającemu przy Towarzystwie Naukowym w Krakowie. Wcześniej, do 1846 r. nastawa miała znajdować się w kaplicy dworu Leopolda i Wincentego Sroczyńskich, właścicieli podkrakowskiej Lusiny[8][9].  

W 1858 r. ołtarz został zaprezentowany publiczności na Wystawie Starożytności w Pałacu Lubomirskich przy ul. św. Jana zorganizowanej przez Towarzystwo Naukowe w Krakowie[10]. Z katalogu tej wystawy pochodzi pierwsze zdjęcie poliptyku, autorstwa Karola Beyera, na którym jest on otwarty i widoczne są jedynie płaskorzeźbione sceny[11]. Po zakończeniu działalności Towarzystwa Naukowego, retabulum zostało przekazane kolejno Akademii Umiejętności w Krakowie w 1871 r. oraz Muzeum Narodowemu w Krakowie. Do ostatniej z instytucji trafiło jako dwa osobne depozyty – skrzydła zewnętrzne w 1891 r., a następnie szafa ze skrzydłami wewnętrznymi w 1938 r.

Pomiędzy 1858 r. a 1900 r. elementy poliptyku nie uległy znaczącej zmianie, co zostało udokumentowane na fotografii Ignacego Kriegera, prezentującej dzieło w tym samym ustawieniu co Karol Beyer. W scenie ze Świętą Rodziną częściowo zrekonstruowano rozety. Zmienił się jednak jego stan techniczny, który uległ pogorszeniu stąd w 1928 r. został napisany program konserwatorski zakładający wykonanie nowej konstrukcji wzmacniającej szafy środkowej oraz prac strukturalnych i estetycznych. Prace te miał wykonać malarz i konserwator Wiesław Zarzycki. Nie wiadomo jednak czy i w jakim stopniu program ten został zrealizowany[7].

Po wybuchu II wojny światowej, 16 grudnia 1940 r. części poliptyku zostały zarekwirowane przez okupanta i umieszczone w katalogu Sichergestelle Kunstwerke im Generalgouvernement pod nr. 247[12][13] a 1 marca 1940 r. zarekwirowane przez okupanta[13]. W tym czasie fragmenty retabulum były eksponowane dwukrotnie - po raz pierwszy w maju 1941 r. na wystawie Veit Stoss-Ausstellung w Collegium Maius siedzibie Institut für Deutsche Ostarbeit[14][15], a następnie w 1942 r. na wystawie Altdeutsche Kunst aut Krakau und dem Karpatenland[16]. Na drugiej wystawie, odbywającej się w tym samym miejscu co pierwsza, odwiedzjący mogli podziwiać jedynie płaskorzeźby z lewego skrzydła ze scenami Śmierć Marii i Legendy św. Teofila z Adany. Pomiędzy obydwoma wystawami części nastawy zostały poddane zabiegom konserwatorskim przeprowadzonym przez Eduarda Kneisla, a następnie przygotowane do wywiezienia z Krakowa w częściach. Parę skrzydeł (prawdopodobnie wewnętrznych) pozbawionych płaskorzeźb zdeponowano razem z dekoracjami snycerskimi zdobiącymi kwatery z reliefami w składnicy muzealnej na Wawelu. Po wojnie, w 1948 r. trzy spośród pięciu płaskorzeźb odzyskano. Zostały przywiezione z Muzeum Narodowego w Warszawie. Nie wiadomo natomiast gdzie i w jakim stanie przechowywano malowane skrzydła zewnętrzne przed ich rewindykacją.

Po rewindykacji, w latach 1947-1948 skrzydła poliptyku ponownie poddano konserwacji. Przeprowadził ja wówczas Mieczysław Gąsecki. Wspomniane elementy snycerskie odnaleziono w 1963 r. a zamontowano je w kwaterach dopiero w 1975 r. W Muzeum Narodowym w Krakowie zachowały się także pinakle pochodzące z szafy poliptyku. Odzyskane, zakonserwowane i uzupełnione skrzydła retabulum były eksponowane na dwóch wystawach - Polska sztuka cechowa od XIV do XVIII w. w Muzeum Narodowym w Krakowie i Sztuka cenniejsza niż złoto na Wawelu. Obecnie stanowią one część stałej ekspozycji sztuki dawnej prezentowanej w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka, oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie przy ul. Kanoniczej 17.

Jan Matejko, szkic fragmentu kwatery Biczowania z Poliptyku z Lusiny, ołówek, papier, bez daty.

W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie znajduje się powiązany z Poliptykiem z Lusiny szkic Jana Matejki, kopiujący kompozycję fragmentu malowanej kwatery odsłony niedzielnej ołtarza: Biczowanie Chrystusa. Karta opisana jest numerem szkicownika: 21/V i należy do licznych rysunków dzieł sztuki średniowiecznej, tworzonych przez Matejkę.

Wygląd

Pierwotną formą Poliptyku z Lusiny był pentaptyk z dwoma parami ruchomych skrzydeł. Najstarsze, pochodzące z połowy XIX w. źródła dokumentujące retabulum wskazują, że do tego czasu nie zachowało się ani jego zwieńczenie ani predella. Zgodnie z funkcją liturgiczną ołtarza szafiastego, bogactwo zdobień ołtarza było stopniowane poprzez kolejne jego odsłony.

Odsłona codzienna

Zamknięty ołtarz prezentował parę skrzydeł zewnętrznych podzielonych poziomo na dwie kwatery - górną i dolną. Namalowano w nich wizerunki świętych przedstawiające św. Stanisława, św. Annę, św. Floriana i św. Katarzynę. Stan zachowania prostych w formie malowideł nie pozwala na pełne odczytanie charakteru malarstwa, niemniej jednak zostały ozdobione niedostrzegalnymi gołym okiem złoconymi nimbami. Degradacja tego fragmentu jest zapewne związana z działaniem zmiennych warunków klimatycznych na malowidło niskiej jakości technicznej.

Poliptyk z Lusiny, malowane kwatery odsłony codziennej - święci i święte

Odsłona niedzielna

Poliptyk z Lusiny, malowane kwatery odsłony niedzielnej

Po otwarciu pierwszej pary skrzydeł ukazywały się dwa rzędy malowanych scen cyklu pasyjnego. Na ozdobionych gładkimi, złoconymi i srebrzonymi płaszczyznach kwater ukazane są fragmenty Ewangelii opowiadające o ostatnich godzinach życia Jezusa Chrystusa, od pojmania w Ogrójcu do śmierci na krzyżu na wzgórzu Golgota. Całość zawiera osiem scen: Modlitwę w Ogrójcu, Pojmanie, Chrystusa przed Kajfaszem, Chrystusa przed Piłatem, Biczowanie, Cierniem Koronowanie, Upadek pod Krzyżem i Ukrzyżowanie. Sceny cechuje ekspresja, wyrażona mocnym rysunkiem oraz kontrastami pomiędzy cienkimi i transparentnymi warstwami malarskimi a grubymi impastami. Są one widoczne zarówno w dynamicznych scenach, takich jak Biczowanie czy Cierniem Koronowanie, jak i statycznych , przykładowo Modlitwa w Ogrójcu lub Chrystus przed Kajfaszem. Kompozycja pierwszych z wymienionych kwater jest wykadrowana „ciasno”. Malarza (lub malarze) uzyskali dynamikę scen w oparciu o układy diagonalne i kołowe oraz skróty perspektywiczne i rzadkie w ówczesnym malarstwie przycinanie scen angażujące widza w przedstawione wydarzenia. Poza sceną Modlitwy w Ogrójcu, gdzie został ukazany trzeci plan, wzbogacający narracyjny charakter obrazu, kompozycja jest ograniczona do pierwszego a czasem drugiego planu. Tło wszystkich malowideł jest złocone. Złoto i srebro zostały również użyte do ozdobienia nimbów, elementów uzbrojenia czy naczyń, którym nadano trójwymiarowe kształty i faktury wykorzystując rozwiązania graficzne, takie jak czarne linie szrafunku podkreślone białymi lub złocistymi światłami (np. zbroje, kolczugi, naczynia).

Stan zachowania wszystkich obrazów wskazuje na znaczny stopień zniszczenia. Przemyte i przemalowane w przeszłości fragmenty utrudniają odbiór estetyczny obrazów, które zostały namalowane w oparciu o znane w tym czasie wzory graficzne z przedstawieniami pasji Chrystusa autorstwa Hansa Schäufeleina i Lukasa Cranacha Starszego. Można domniemywać, że kwatery zostały pozbawione części laserunków.

Odsłona świąteczna

Poliptyk z Lusiny, ołtarz otwarty - odsłona świąteczna, fotografia z Zakładu Ignacego Kriegera, przed 1900, Fototeka UJ.
Poliptyk z Lusiny, płaskorzeźba odsłony świątecznej z przedstawieniem Matki Boskiej zwracającej cyrograf św. Teofilowi z Adany (zaginiona), Zakład Ignacego Kriegera, przed 1900.
Poliptyk z Lusiny, płaskorzeźba odsłony świątecznej z przedstawieniem Matki Boskiej zwracającej cyrograf św. Teofilowi z Adany (zaginiona), Zakład Ignacego Kriegera, przed 1900, Fototeka UJ.

Otwarcie wewnętrznych skrzydeł prezentowało najbardziej wyrafinowaną artystycznie odsłonę, na którą składało się pięć polichromowanych, złoconych i srebrzonych płaskorzeźb ukazujących sceny z życia Marii. W układach kompozycyjnych oraz detalach przedstawień widać silny wpływ sztuki Wita Stwosza[17]. W centrum nastawy zostało umieszczone większe i bardziej kunsztownie wykonane płaskorzeźbione przedstawienie Świętej Rodziny, a na każdym skrzydle po dwie sceny z cyklu maryjnego - Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Śmierć Marii i scenę Legendy świętego Teofila z Adany[18]. Pierwsze z nich nawiązujące do stwoszowskiej grafiki z przedstawieniem Świętej Rodziny ukazywało Marię tkającą sukienkę Chrystusa, umieszczone centralnie Dzieciątko trzymające w dłoni jabłko i św. Józefa przy pracy ciesielskiej. W rogu  pod ławą, na której siedzi Maria autor umieścił walczącego psa i małpę. Od góry scenę zamyka wizerunek unoszącego się Ducha Świętego pod postacią gołębicy. Płaskorzeźbę wyróżnia wysoki poziom artystyczny, i pomimo hieratyczności przedstawienia, umiejętne oddanie przestrzeni w technice płaskorzeźby a także swobodny sposób kształtowania fizjonomii postaci oraz anatomii dziecka czy draperii. Ciekawy jest tu wykorzystany przez autora motyw ikonograficzny sukienki tkanej przez Marię dla Chrystusa, którą tradycja utożsamiła z wspomnianą w Ewangelii św. Jana tunica inconsutilis - tkaną tuniką, o którą mieli rzucać losy żołnierze krzyżujący Chrystusa.

Cztery mniejsze kwatery zdobiące skrzydła zostały wyrzeźbione bardziej schematycznie. Najciekawszym pod względem ikonograficznym jest utracony relief z Legendą św. Teofila z Adany ukazujący scenę, w której Maria oddaje Teolifowi podpisany przez niego cyrograf. Odzyskując go od diabła na jego prośbę ratuje tym samym duszę Teofila.

Fragmenty kwater, stan na rok 2018

Przypisy

  1. ↑ J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1500-1540, Warszawa Kraków 1995, s. 69 (pol.).
  2. ↑ H. Billik, Składnica (składnice) zagrabionych i przemieszczonych dóbr kultury na Wawelu, Zamek Królewski na Wawelu, 2022, s. 5-10 (pol.).
  3. ↑ M. Blewett, Institutional restorers, cultural plunder and new collections, [w:] Tanja Baensch, Kristina Kratz-Kessemeir, Dorothee Wimmer (red.), Museen im Nationalsozialismus. Akteure – Orte – Politik, Köln–Weimar–Wien: Böhlau Verlag, 2016, s. 152 (ang.).
  4. ↑ Morwenna Blewett, Conservation and its role: the Nazi looting machine and the Goering collections, „ICOM Committee for Conservation 15th Triennial Meeting 22-26 September 2008”, New Delhi 2008, s. 1016-1017 (ang.).
  5. ↑ M. Blewett, Restoring for the Reich. Commercial and Institutional Restorers in Service of the Nazi Kleptocracy, [w:] Art, Antiquity and Law, „Art, Antiquity and Law”, 2 (1), 2007, s. 24-27.
  6. ↑ Fragmenty poliptyku z Lusiny [online], Wydział Restytucji Dóbr Kultury MKiDN [dostęp 2024-02-10] (pol.).
  7. 1 2 Poliptyk z Lusiny ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie – nowe spostrzeżenia, [w:] W. Walanus, MODUS Prace z historii sztuki, t. II, Kraków 2001, s. 44-46 (pol.).
  8. ↑ Wiadomości bieżące z zakresu oddziału archeologicznego Towarzystwa. Rozdział TL Przegląd darów, [w:] Rocznik TNK, t. 23, z. 1 (Oddział Sztuk i Archeologii), Towarzystwo Naukowe w Krakowie, 1851 (1), s. 93-94 (pol.).
  9. ↑ J. Kremer, O tryptyku z wystawy archeologicznej krakowskiej, Wilno 1859, s. 17-18 (pol.).
  10. ↑ Rocznik Krakowski, Tom XLI, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, red. K. Estreicher, Kraków MCMLXX (1970) s.45-47.
  11. ↑ Album fotograficzne wystawy starożytności i zabytków sztuki urządzonej przez c. k. Towarzystwo Naukowe w Krakowie 1858 i 1859, wykonane w Zakładzie Karola Beyera w Warszawie, Warszawa b. d., tab. XLII.
  12. ↑ Sichergestellte Kunstwerke im Generalgouvernement, Wrocław: Wilh. Gottl. Korn, 1940, s. 73 [dostęp 2024-02-10] (niem.).
  13. 1 2 Karol Estreicher, Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Publikacja zawiera protokół z konfiskaty z 01.03.1940., Kraków 2003, s. 674 (pol.).
  14. ↑ E. Behrens, Die Originalwerke auf der Veit-Stoss-Ausstellung, [w:] Die Burg, t. 2, il. 3-7, Krakau 1941 (4), s. 45-47 (niem.).
  15. ↑ G. Barthel, Die Ausstrahlungen der Kunst des Veit Stoss im Osten, 1944, s. 53 (niem.).
  16. ↑ E. Behrens, Altdeutsche Kunst aus Krakau und dem Karpathenland, nr kat. 17, Krakau 1942, s. 26 (niem.).
  17. ↑ W. Walanus, Wit Stwosz a późnogotycka rzeźba w Małopolsce - zarys problematyki, [w:] Wokół Wita Stwosza, red. Horzela, Dobrosława, Adam Organisty, Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie 2005, s. 110-113.
  18. ↑ W. Walanus, Późnogotycka rzeźba drewniana w Małopolsce 1490-1540, Universitas, 2006, s. 151-156. ISBN: 83-242-0642-6

Linki zewnętrzne

fragmenty Poliptyku z Lusiny w cyfrowym katalogu Muzeum Narodowego w Krakowie:

  • Zwiastowanie, Pokłon Pasterzy (awers rzeźbiony); Pojmanie Chrystusa, Koronowanie cierniem (rewers malowany). Skrzydło wewnętrzne lewe retabulum ołtarzowego z Lusiny, Nr inw.: MNK I-952
  • Śmierć Marii, miejsce po zaginionym reliefie: Maria zwraca śpiącemu św. Teofilowi z Adany cyrograf podpisany przezeń z poduszczenia diabelskiego (awers rzeźbiony); Chrystus przed Kajfaszem, Niesienie krzyża (rewers malowany). Skrzydło wewnętrzne prawe z retabulum ołtarzowego z Lusiny, MNK I-953
  • Piłat umywający ręce, Ukrzyżowanie, ŚŚ. Florian, Katarzyna. Skrzydło zewnętrzne prawe z retabulum ołtarzowego z Lusiny, Nr inw.: MNK I-80
  • Klisza szklana ze sceną Modlitwy Chrystusa w Ogrojcu. Skrzydło zewnętrzne lewe z retabulum ołtarzowego z Lusiny, między 1870-1950, MNK XX-k-1751
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.