Układ urbanistyczny
dawnego miasta Podgórza
Symbol zabytku nr rej. A-608 z 26 października 1981[1]
Ilustracja
Widok Podgórza zza Wisły
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Kraków

Wolne Królewskie Miasto
Podgórze
część Dzielnicy XIII
Ilustracja
Rynek Główny miasta Podgórza,
zwany obecnie Rynkiem Podgórskim
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miasto

Kraków

Prawa miejskie

1784–1810 i 1815–1915

W granicach miasta

1 lipca 1915

Zarządzający

Franciszek Maryewski

Położenie na mapie Krakowa
Mapa konturowa Krakowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Wolne Królewskie MiastoPodgórze”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Wolne Królewskie MiastoPodgórze”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Wolne Królewskie MiastoPodgórze”
Ziemia50°02′39″N 19°56′57″E/50,044167 19,949167

Podgórze (oficjalnie Wolne i Królewskie Miasto Podgórze) – obszar Krakowa obejmujący zachodnią część obecnej Dzielnicy XIII. Dawniej samodzielne miasto, które otrzymało prawa miejskie 26 lutego 1784 (rzekomo jako Josephstadt, na co jednak brak przekonujących dowodów[2]). 1 lipca 1915 połączyło się z Krakowem[3][4] i zostało jego XXII dzielnicą katastralną. Nazywane bywa często Starym Podgórzem.

Podgórze uzyskało prawa miejskie w 1784 roku, w 1810 roku włączone do Krakowa, ponowne nadanie praw miejskich w 1815 roku, połączone z Krakowem w 1915 roku.[5].

W 1994 roku Podgórze wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Stradomiem, Piaskiem, Kazimierzem i Nowym Światem zostało uznane za Pomnik historii[6].

Historia

Po I rozbiorze Polski władze austriackie utworzyły nowy ośrodek administracyjny i gospodarczy. Początkowo tworzono go w oparciu o wieś Ludwinów, którą zamierzano rozbudować, jednak ostatecznie wybór padł na tereny dotychczas słabo zagospodarowane i zaludnione leżące naprzeciw Kazimierza u stóp Góry Lasoty (stąd nazwa Podgórze), gdzie rozchodziły się drogi do Krakowa, Wieliczki i Skawiny. Udogodnienia wprowadzone patentem cesarskim z 1781 r. przyciągnęły rzemieślników i kupców. Liczne przywileje cesarskie gwarantujące daleko idącą swobodę osobistą (zwolnienie ze służby wojskowej, wolność wyznania i in.), prowadzenia działalności gospodarczej (bezpłatny przydział gruntów, zwolnienie z podatków, pomoc finansowa itp.), a także przygraniczne położenie na brzegu spławnej rzeki i na połączeniu szlaków handlowych zapewniło Podgórzu szybki rozwój (w 1787 r. miało już 108 domów), które zacząło stanowić konkurencję handlową dla Krakowa.

W 1784 r. cesarz Józef II nadał Podgórzu prawa wolnego miasta królewskiego, a w 1785 r. herb:

„W roku 1785 powstało z części tej wsi [Ludwinów] i kilku domów nad Wisłą zwanych Podgórzem miasto Podgórze. Cesarz Józef II nadał miastu wolność handlu i nazwał je Josefstadtem, ale to nazwisko ustąpiło dawniejszemu”[7].

III rozbiór Polski (1795) osłabił czynniki decydujące o uprzywilejowanej pozycji Podgórza. Jego rozwój nie następował już w takim tempie jak w pierwszej fazie.

W początkach XIX w. miasto przekształciło się w ośrodek o wyraźnym charakterze handlowo-przemysłowym. W 1809 r. w wyniku traktatu pokojowego z Schönbrunnu miasta: Kraków, Podgórze i Wieliczka wraz z otaczającymi je terenami włączone zostały do Księstwa Warszawskiego.

W 1810 r. wprowadzono centralistyczny system administracyjny wzorowany na francuskim, w konsekwencji Podgórze zostało włączone do Krakowa. Po raz pierwszy w historii granice administracyjne miasta Krakowa sięgnęły na południe poza główne koryto Wisły. Kraków został podzielony na cztery gminy (dzielnice); Podgórze zostało IV gminą, zachowując jednak odrębność administracyjną. W 1815 r. kongres wiedeński zdecydował o podziale ziem Księstwa Warszawskiego – odłączył Podgórze, które wróciło do Austrii, od terenów Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wisła została rzeką graniczną pomiędzy Wolnym Miastem Krakowem a Galicją.

W połowie XIX w. rozpoczęto budowę systemu fortyfikacji w obrębie Podgórza, m.in. ufortyfikowano kopiec Krakusa, który został otoczony fortem i głęboką fosą, oraz Krzemionki Podgórskie, na których wzniesiono dwie tzw. „baszty maksymiliańskie”. Na wzniesieniach stanowiących dalekie przedpola Podgórza wybudowano forty m.in. w Prokocimiu, Rajsku, Wróblowicach, Skotnikach, Pychowicach, Bodzowie.

W Podgórzu wydawano lokalne pismo. Był nim społeczno-literacki tygodnik „Podgórzanin”, wydawany i redagowany przez Karola Breuera. Pierwszy jego numer ukazał się 1 stycznia 1900 r. Wydano 22 numery „Podgórzanina”. Ich treść stanowi m.in. kronikę codziennego życia mieszkańców Podgórza na przełomie wieków[8].

W 1913 r. Prezydent m. Krakowa Juliusz Leo określił Podgórze jako „perłę w pierścieniu gmin Kraków otaczających”, co było dowodem uznania dla osiągnięć miasta. Wśród społeczności Podgórza istniała duża niechęć do połączenia z Krakowem, ostatecznie jednak w 1913 r. Rada Miasta Podgórza uchwaliła połączenie z Krakowem, oficjalnie ogłoszone dopiero w 1915 r. Uroczystość połączenia Królewskiego Wolnego Miasta Podgórze i Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa odbyła się 5 lipca 1915 pośrodku „trzeciego mostu”, zwanego również mostem Krakusa. Kolejne lata były okresem zrastania się organizmów obu miast. J. Karpiniec podaje 22 sierpnia 1914 jako datę włączenia Podgórza do Krakowa[9]. Potwierdzeniem tego może być informacja w Telegramach Gazety Lwowskiej:

Wiedeń, 28 sierpnia. Wiener Ztg. ogłasza Najw. sankcyę[10] uchwalonego przez Sejm galicyjski projektu ustawy w sprawie połączenia Podgórza z Krakowem, w sprawie wyłączenia Podgórza z powiatu wielickiego, jakoteż w sprawie zmiany §§ 18, 42, 48, 49, 53, 54, 62, 67, 85 i 90 statutu m. Krakowa[11].

2 marca 1910 Rada Miejska w Podgórzu uchwaliła przyznanie obywatelstwa honorowego miasta burmistrzowi Franciszkowi Maryewskiemu[12]. 17 marca 1914 uchwałą Rada Miasta Podgórze przez aklamację tytuły honorowego obywatelstwa Podgórza otrzymali Kazimierz Gałecki, Witold Korytowski i Juliusz Leo[13].

Na początku XX wieku lekarzem miasta Podgórza był dr Kazimierz Smorągiewicz (zm. 1912)[14][15][16][17][18].

W czasie II wojny światowej, w latach 1941–1943 na terenie dzielnicy istniało getto żydowskie, do którego przesiedlono ludność żydowską z całego terenu Krakowa. Po jego likwidacji mieszkańców wywieziono do obozu pracy przymusowej w Płaszowie, a następnie do obozów zagłady, gdzie większość zginęła w komorach gazowych. W płaszowskim obozie w wyniku głodu, chorób i egzekucji straciło życie ok. 80 tys. osób.

Miasto Podgórze na planie z 1916 roku już jako dzielnica Krakowa.
Granice Miasta Podgórza w 1915 roku na tle obecnego podziału administracyjnego Krakowa.

W 1991 r., po reformie administracyjnej Kraków podzielono na osiemnaście dzielnic samorządowych. Dzielnica XIII objęła historyczną część Podgórza, część Ludwinowa, Płaszów, Rybitwy i Przewóz.

Zabytki

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2021-03-09].
  2. ↑ Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI - XVIII, Kraków 1994, s. 560-561, Cytat: Od dawna utrzymuje się twierdzenie, wywołujące zresztą stałe polemiki, że nowemu miastu nadali Austriacy na cześć cesarza nazwę Josephstadt. (...) Tymczasem w żadnych aktach urzędowych nie występuje nazwa Josephstadt. Przeciwnie, patent cesarski z 1784 r. używa nazwy "Podgórze", a nawet wyraźnie stwierdza, że nowe miasto ma być utrzymane przy teraźniejszej nazwie. Sprawa Josephstadtu nie jest jednak tylko jakąś legendą, jak chcą niektórzy. Najwyraźniej projekty wprowadzenia takiej nazwy istniały i nie dopiero po 1784 r. lecz już w początkach powstania osady.
  3. ↑ Ustawa z dnia 22. sierpnia 1914 w przedmiocie połączenia król. woln. miasta Podgórza z slot. król. miastem Krakowem, wyłączenia tegoż miasta z okręgu Rady powiatowe] Wielickiej, oraz w przedmiocie zmiany §§ 18, 42, 48, 49, 53, 54, 62, 67, 85 i 99 statutu stoł. król. miasta Krakowa Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1915, cz. III, nr 15
  4. ↑ Obwieszczenie Prezydyum e. k. galicyjskiego Namiestnictwa z dnia 18. czerwca 1915 L. 12.470/pr., którem w porozumieniu z Wydziałem krajowym wyznacza się na zasadzie art. XV ustawy z dnia 22. sierpnia 1914 Dz. u. kr. Nr. 15 z r. 1915 termin, w którym terytoryum miasta Podgórza przejdzie pod zarząd Rady miejskiej i Magistratu król. stoł. miasta Krakowa Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1915, cz. VI, nr 31
  5. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 60–61.
  6. ↑ Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 418).
  7. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa 1884: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 Tom V, s. 476.
  8. ↑ Marek Żukow-Karczewski, „Krakowska” i inne. Krótka historia wzlotów i upadków krakowskiej prasy, „Gazeta Krakowska”, 24 (13937), 29–30 I 1994.
  9. ↑ Jan Karpiniec, Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka, Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych Tom II, Lwów: sgł. Kasa im. J. Mianowskiego, Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1932, s. 29.
  10. ↑ Sankcya oznaczała zatwierdzenie przez Cesarza prawa uchwalanego przez reprezentacje krajowe (sejmy) – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I, s. 62.
  11. ↑ Gazeta Lwowska nr 196 z 29 sierpnia 1914 r. s. 5. [online], jbc.bj.uj.edu.pl [dostęp 2019-12-08].
  12. ↑ Kronika. Uczczenie burmistrza Maryewskiego. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 101 z 4 marca 1910.
  13. ↑ Rada Miasta Podgórze. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 87 z 18 marca 1914.
  14. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1901. Lwów: 1901, s. 374.
  15. ↑ Kronika. Z Podgórza. „Nowa Reforma”, s. 3, nr 141 z 22 czerwca 1905.
  16. ↑ Nowiny krakowskie. „Naprzód”, s. 3, nr 282 z 14 października 1906.
  17. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: 1911, s. 461, 910.
  18. ↑ Kronika. Zmarli. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 167 z 24 lipca 1912.

Bibliografia

  • Miasto, którego nie będzie. (Połączenie Podgórza z Krakowem). „Nowości Illustrowane”. 13, s. 2–4, 28 marca 1914.
  • Atlas Miasta Krakowa, praca zbiorowa IG UJ, PPWK, 1988, ISBN 83-7000-067-3.
  • Antoni Henryk Stachowski (red.), Encyklopedia Krakowa, Warszawa – Kraków: PWN, 2000, ISBN 83-01-13325-2.
  • Jarosław Żółciak (red.), Wolne Król. Miasto Podgórze-Płaszów-Rybitwy-Przewóz, Zarys przemian historycznych, Kraków: Rada Dzielnicy XIII, 1996, ISBN 83-908027-0-8.
  • Jacek Salwiński (red.), Podgórze: przewodnik po Podgórzu, prawobrzeżnej części Krakowa, Kraków 2004, ISBN 838-9640-16-3.

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.