Pentametr jambiczny (gr. πεντάμετρος ἴαμβος) – rodzaj metrum w poezji, w którym każdy wers zbudowany jest z pięciu stóp składających się z dwóch sylab – krótkiej i długiej (w metryce antycznej) lub nieakcentowanej i akcentowanej (w językach bez iloczasu). W tradycyjnym zapisie przedstawia się go następująco:

krótka sylabadługa sylabakrótka sylabadługa sylabakrótka sylabadługa sylabakrótka sylabadługa sylabakrótka sylabadługa sylaba

albo:

sSsSsSsSsS

Pentametr jambiczny stosowany był między innymi w klasycznej poezji angielskiej. Przykładem pentametru jambicznego w literaturze polskiej jest wiersz Marii Konopnickiej Gdzie jest mój dom.

Gdzie jest mój dom? czy tam, gdzie marzeń roje
Budują świat z mgły ułud, z pieśni czaru;
Gdzie lube sny kołyszą serce moje,
Gdzie poi mnie szumiący zdrój nektaru?
Czy tam, gdzie czyn w żelaznej ma prawicy
Pochodnię zórz i wieków ciężkie wagi...
I świeci w dzień ogniskiem swej źrenicy,
A w ciemną noc dobywa miecz swój nagi?

Pentametr jambiczny jest najbardziej wyrazisty w przypadku zastosowania średniówki męskiej: sSsS||sSsSsSs. Użycie takiej średniówki można zaobserwować powyżej u Konopnickiej, jak też u Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w wierszu Sny (II).

Dziewczyna śpiąc odrzuca ręce w górę,
w sąsiedni sen, który się o nią otarł,
a nad nią drżą ciągnące długim sznurem
zjeżone kły - jak ciche myśli kota.

Jako pierwszy eksperymentował z pentametrem jambicznym Juliusz Słowacki, próbując przybliżyć polski wiersz dramatyczny do angielskiego blank verse'u[1].

O! Święta ziemio polska! Arko ludu!
Jak zajrzeć tylko myślą, krew się lała.
W przeszłości słychać dźwięk tej harfy cudu,
Co wężom dała łzy i serca dała.
Słuchajcież wy! Gdy ognie zaczną buchać,
Jeżeli harfy jęk przyleci z dala,
Będziecież wy jak węże stać i słuchać?
Będziecież wy jak morska czekać fala,
Aż ścichnie pieśń i krew oziębnie znowu
I znów się staną z was pełznące węże?
Aż rzucą was do mogilnego rowu,
Gdzie z zimnych jak wy serc się hańba lęże?
Już czas wam wstać!
Już czas wam wstać i bić i truć oręże.
(Lilla Weneda)

Również Mieczysław Hertz zastosował pentametr jambiczny w utworze dramatycznym Ananke[2]. Czysty pentametr jambiczny, akatalektyczny, z rymami męskimi, Jan Kasprowicz zastosował w przekładzie wiersza Roberta Browninga Spotkanie w nocy:

Szara głąb morza, długi, ciemny ląd:
Ogromny, żółty półksiężyca róg;
Nagły, syczący, nieprzytomny tan
Zbudzonych ze snu kędzierzawych pian -
Lotne me czółno szybki toczy łuk,
W piasku wilgotnym zgasł już jego prąd.

Potem ćwierć mili jeszcze brzegiem, wzdłuż:
Trzy jeszcze pola pod najbliższy dach;
Potem w okienko, stuk, stuk, ostry trzask
I niebieskawy wraz siarczyka blask,
Głos, który radość tłumiła i strach -
I dwa wzajemnie biją serca już...[3]

Jambicznym pięciostopowcem jest też wiersz Czesława Miłosza zaczynający się od słów: Ty silna noc. Do ciebie nie dosięga/ ni płomień ust, ni chmur przejrzystych cień. Klarownych jambicznych pięciostopowców jest w literaturze polskiej stosunkowo mało w porównaniu z sylabicznym jedenastozgłoskowcem i innymi formatami jambicznymi. O wiele częstsze są czterostopowce i trójstopowce, jak u A. Mickiewicza "Do B... Z...":

Słowiczku mój! a leć, a piej!
Na pożegnanie piej
Wylanym łzom, spełnionym snom,
Skończonej piosnce twej!
Słowiczku mój! twe pióra zzuj,
Sokole skrzydła weź,
I w ostrzu szpon, zołoto-stron
Dawidzki hymn tu nieś!
Bo wyszedł głos, i padł już los,
I tajne brzemię lat
Wydało płód! i stał się cud!
I rozraduje świat.

Pentametr jambiczny jest podstawowym formatem wiersza poezji angielskiej[4], gdzie występuje zarówno w postaci rymowanej, jak i bezrymowej (blank verse)[5]. W literaturze angielskiej pentametr jambiczny z reguły buduje strofy kunsztowne jak sekstyna, strofa królewska czy oktawa. Nierymowany pentametr jambiczny wprowadził do poezji angielskiej w szesnastym wieku Henry Howard, earl Surrey w tłumaczeniu fragmentów Eneidy Wergiliusza[6]. W dramacie stosowali go autorzy elżbietańscy, w tym Thomas Kyd (Tragedia hiszpańska) i William Szekspir (Hamlet), a w epice John Milton (Raj utracony) i Robert Browning (Pierścień i księga). Pentametr jambiczny był też podstawowym rodzajem wiersza w poezji czeskiej drugiej połowy XIX wieku[7]. Przykładem jego użycia jest wiersz Jaroslava Vrchlickiego Odpověď.

Nemysli na ty, kterým podal’s pít
a kteří do tvé naplivali číše,
všech srdce s tvým přec v souhlas nemůž’ bít,
týž hvozd, jenž jedněm v dumy úkoj dýše,
zas dráždí jiné, snět mu urazit;
ty’s třeba mechem jeho kráčel tiše,
co jiný prchal. Však nad cizím plesem
a cizí zlobou les dál zůstal lesem.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Porównaj Wiktor Jarosław Darasz, Mały przewodnik po wierszu polskim, Kraków 2003, s. 78.
  2. ↑ Mieczysław Hertz: Ananke. Baśń dramatyczna w sześciu odsłonach. bc.wimbp.lodz.pl, 1904. [dostęp 2017-05-11]. (pol.).
  3. ↑ Przekład został zamieszczony w autorskiej antologii Kasprowicza Poeci angielscy. Wybór poezyi, Lwów 1907
  4. ↑ Michail Leonovič Gasparov: Nástin dějin evropského verše. Praha: Dauphin, 2012, s. 222. ISBN 978-80-7272-248-8.
  5. ↑ Na temat angielskiego pentametru jambicznego istnieje ogromna literatura. Zobacz na przykład Joseph Berg Esenwein, Mary Eleanor Roberts, The art of versification, Springfield, 1921.
  6. ↑ Henry Howard, Earl of Surrey, Poet (1517–1547). Poetryfoundation.org. [dostęp 2017-05-11]. (ang.).
  7. ↑ Miroslav Červenka: Pětistopý jamb v 19. století. slovoasmysl.ff.cuni.cz. [dostęp 2017-11-24]. (cz.).

Linki zewnętrzne

  • Morris Halle,Samuel Jay Keyser: Teoria metru. bazhum.muzhp.pl, 1974. [dostęp 2017-11-24]. (pol.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.