Pełzacz ogrodowy
Certhia brachydactyla[1]
C. L. Brehm, 1820
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

pełzacze

Rodzaj

Certhia

Gatunek

pełzacz ogrodowy

Podgatunki
  • C. b. megarhynchos C. L. Brehm, 1831
  • C. b. brachydactyla C. L. Brehm, 1820
  • C. b. mauritanica Witherby, 1905
  • C. b. dorotheae Hartert, 1904
  • C. b. rossocaucasica Stepanyan, 2000
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Zasięg występowania
Mapa występowania

Pełzacz ogrodowy[3] (Certhia brachydactyla) – gatunek małego, zasadniczo osiadłego ptaka z rodziny pełzaczy (Certhiidae). Nie jest zagrożony.

Systematyka

Wyróżniono kilka podgatunków C. brachydactyla[4][5]:

  • Certhia brachydactyla megarhynchos – zachodnia Europa.
  • Certhia brachydactyla brachydactyla – południowa, środkowa i południowo-wschodnia Europa, Turcja.
  • Certhia brachydactyla mauritanica – północno-zachodnia Afryka.
  • Certhia brachydactyla dorotheae – południowa Grecja, Kreta i Cypr.
  • Certhia brachydactyla rossocaucasica – północno-zachodni Kaukaz.

Proponowane podgatunki C. b. stresemanni (północna Turcja) i C. b. harterti (północno-zachodnia Turcja) włączono do podgatunku nominatywnego[4][5].

Występowanie

Zamieszkuje zachodnią, południową i środkową Europę (bez Wysp Brytyjskich i Skandynawii), a także obrzeża Afryki Północnej i Azji Mniejszej oraz Cypr i Kaukaz. W porównaniu do pełzacza leśnego zamieszkuje tereny o cieplejszym klimacie, położone na zachodzie i południu Europy, jednak na dość dużym obszarze w centrum kontynentu zasięgi występowania obu gatunków pokrywają się. Jego areały są wyspowe, a na obecne tereny występowania przedostał się w dość nieodległych czasach. Nie dotarł jednak do Wielkiej Brytanii, gdzie spotkać można pełzacza leśnego zamieszkującego tam różne typy lasów. Północne populacje pełzacza leśnego są bardziej ruchliwe i czasem opuszczają swe tereny, a ich przeloty mają charakter inwazyjny. Pełzacze ogrodowe nie zalatują tak daleko na północ, a więc na większości areału występowania są osiadłe.

Jest to bardzo bliski krewny, tzw. bliźniaczy gatunek, pełzacza leśnego. Specjacja tych gatunków rozpoczęła się, podobnie jak u wielu ptaków, z nastaniem okresu lodowcowego. Niektórzy badacze uważają, że pełzacz ogrodowy pochodzi od przodków, którzy żyli w liściastych gajach rosnących w basenie Morza Śródziemnego. Pełzacz leśny ma wywodzić się od form chroniących się przed zimnem w lasach iglastych Azji Środkowej. Współczesne gatunki zasiedlają zwykle inne biotopy.

W Polsce pospolity, średnio liczny ptak lęgowy (lokalnie nieliczny), występuje w całym kraju poza górami i północnym wschodem; najliczniejszy jest na zachodzie[6]. Jest ptakiem zimującym. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja pełzacza ogrodowego w Polsce liczyła 79–113 tysięcy par lęgowych, czyli jest on ptakiem znacznie rzadszym niż pełzacz leśny[7].

Charakterystyka

Cechy gatunku

Grzbiet pełzacza

Ptak o krępej budowie, z dość długim zaokrąglonym dziobem i zaostrzonym ogonem. Obie płci ubarwione jednakowo i podobnej wielkości. Upierzenie z wierzchu brązowe, nakrapiane jaśniejszymi, brunatnymi, białawymi i rudawymi plamkami, od spodu białe, uzupełnione brązowawą barwą po bokach sięgającą skrzydeł, ale sam kuper beżowobrązowy. Upierzenie naśladuje rysunkiem korę drzewa. Skrzydła paskowane beżowo, czarno i biało. U nasady spodniej strony skrzydeł mają ciemną plamę i biały prążek na całym brzegu skrzydełka. Ogon szarobrązowy, z długimi i sztywnymi sterówkami, którymi ptak podpiera się, chodząc po pniach drzew. Dziób długi, brązowy i lekko zakrzywiony w dół. Nad okiem brudnobiała pręga, która nie dochodzi do podstawy dzioba. Ma szarobrązowe tęczówki oczu i nogi. Gdy trzyma się pełzacza ogrodowego w ręku, po krótkiej obserwacji można skontrolować długość pazura tylnego palca. Jest wiele krótszy niż u p. leśnego – ma ok. 7–9 mm, a u tego drugiego ptaka dł. 8–11,5 mm. Sprawne chodzenie po gałęziach drzew i pniach wyróżnia go obok dzięciołów i kowalików wśród ptaków. Jest mniejszy od wróbla.

Bardzo podobny do pełzacza leśnego, od którego różni się kilkoma trudnymi do zaobserwowania cechami upierzenia: barwą kupra (u p. leśnego jest on biały), długością pręgi nad okiem, dzioba i tylnego pazura (u p. leśnego pręga jest czysto biała i dłuższa – dochodzi do podstawy dzioba, dziób nieco krótszy, a tylny pazur dłuższy niż u p. ogrodowego). Spód ciała jest nieco bardziej brudnobiały. Gdy określa się gatunek, bierze się pod uwagę typ środowiska, w którym występuje. Wiedza ta staje się przydatna zwłaszcza w okresie lęgowym. Główną cechą rozpoznawczą jest jednak śpiew lub wabienie, bo w terenie subtelne zmiany są trudne do uchwycenia.

Niektórzy obserwatorzy mylą go z kowalikiem, który ma jednak większe gabaryty i prosty, krótki dziób. Tylko kowalik złazi z pnia głową w dół. Pełzacze nie mogą tak się poruszać ze względu na brak wykorzystania w takim ruchu swojego ogona, który jest ważnym punktem oparcia.

Głos

Najpewniejszą cechą rozpoznawczą jest głos: u pełzacza ogrodowego śpiew składa się ze wznoszącej sekwencji krótkich i gwiżdżących strof, wysokich dźwięków tju tju tjuteitit w skaczącym rytmie, wabi przenikliwym tii tii. Można go usłyszeć już w trakcie słonecznych dni pod koniec zimy. Gdy jest zaniepokojony wydaje przenikliwe i daleko słyszalne okrzyki tui.

Pełzacza ogrodowego odróżnia się od pełzacza leśnego po nieco innym rysunku na skrzydłach (brak zygzakowatego wycięcia na lotkach I rzędu)

Piosenka pełzacza ogrodowego w porównaniu z leśnym jest głośniejsza i krótsza.

Wymiary średnie

długość ciała
12 cm
rozpiętość skrzydeł
19 cm

Masa ciała

ok. 10 g

Biotop

Pełzacz ogrodowy jest bardziej związany z Europą Zachodnią i Południową

Obrzeża wysokich, świetlistych lub rzadkich lasów liściastych lub mieszanych, zwłaszcza z dużą ilością dębów, zadrzewienia śródpolne, często też stare parki miejskie (jako jedyny z pełzaczy), zagajniki, aleje typu parkowego na niższych położeniach, szpalery starych drzew, ogrody, cmentarze, sady. Widuje się go zatem w miastach i na wsiach. W środkowej Polsce w dolinach rzecznych, np. nad Wisłą. Pełzacze leśne zamieszkują natomiast wyższe wysokości nad poziomem morza aż po górskie świerczyny, w tym wtórne.
Zarówno pełzacz leśny, jak i ogrodowy, wykazuje przywiązanie do terenów lęgowych. Zimą przyłącza się do koczujących stad sikor i raniuszków, ale nie oddala się z nimi zbyt daleko. Razem szukają w szczelinach kory uśpionych owadów.

Okres lęgowy

Gniazdo

Na drzewie (często robinii), w pionowych szparach i załomach pękniętej kory, jak i w opuszczonych budowlach, wyścielone drobnymi luźno ułożonymi gałązkami, kawałkami kory i źdźbłami traw z dodatkiem delikatnych materiałów: pierza oraz sierści, spojone łykiem. Zwykle nie jest wysoko osadzone, a konstrukcja jest dość mocna. Korzysta także ze skrzynek lęgowych. Tworzone pary są monogamiczne.

Jaja

Jaja z kolekcji muzealnej

1–2 lęgi w kwietniu–maju (drugi lęg może przypaść od maja do lipca). Składa 6–12 jaj o wymiarach 16×12 mm, brudnobiałych z rdzawymi cętkami, intensywniejszymi niż u pełzacza leśnego.

Wysiadywanie i pisklęta

Jaja wysiadywane są przez okres 13 do 17 dni wyłącznie przez samicę. W tym czasie samiec przynosi jej pożywienie. Młode, rzekome gniazdowniki, opuszczają gniazdo po ok. 16–18 dniach. W puchu są okryte jasnoszarym puchem. Karmią je oboje rodzice.

Pożywienie

W diecie pełzacza ogrodowego dominuje pokarm zwierzęcy

Owady i ich larwy, poczwarki, pająki i drobne nasiona zimą.

Charakterystyczny sposób zbierania pokarmu: zaczynając od podstawy pnia, ruchem okrężnym wspina się po drzewie, wyszukując w korze owady i pająki, a następnie przelatuje na podstawę pnia kolejnego drzewa. Podobny ruch do dzięciolego zawdzięcza trzem punktom oparcia – chwyta się kory za pomocą pazurków obu łap, a ogon sztywno przylega do pnia drzewa. Przez to, że łapy są w znacznej części ukryte w upierzeniu, wygląda jakby pełzał (stąd nazwa gatunku). Bezkręgowce wydobywa swym długim, zakrzywionym i cienkim dziobem ze szczelin w korze.

Status i ochrona

IUCN uznaje pełzacza ogrodowego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku[2]. Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 10–20 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy[2].

Na terenie Polski pełzacz ogrodowy jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[8]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[9].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Certhia brachydactyla, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. 1 2 3 Certhia brachydactyla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  3. ↑ Nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Certhiidae Leach, 1820 - pełzacze - treecreepers (wersja: 2020-01-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-02-11].
  4. 1 2 F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Nuthatches, Wallcreeper, treecreepers, mockingbirds, starlings, oxpeckers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-02-11]. (ang.).
  5. 1 2 Short-toed Treecreeper (Certhia brachydactyla). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-11)]. (ang.).
  6. ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 696. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego średnio liczny oznacza zagęszczenie 10–100 par na 100 km², a liczny – 100–1000 par na 100 km².
  7. ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
  8. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
  9. ↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

Bibliografia

  • Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 696–697. ISBN 83-919626-1-X.
  • Paul Sterry, Andrew Cleave, Andy Clements, Peter Goodfellow: Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 360. ISBN 83-7311-826-8.
  • Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
  • Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.